0:00:01.750,0:00:04.162
Chris Anderson:[br]Dr. Jane Goodall, hoş geldiniz.

0:00:04.875,0:00:06.143
Jane Goodall: Teşekkürler

0:00:06.167,0:00:10.101
ve öyle sanıyorum ki[br]bunun tam bir röportaj olabilmesi için

0:00:10.125,0:00:12.268
insanlar, Mr. H'nin de[br]burada olduğunu bilmeli

0:00:12.292,0:00:14.417
çünkü herkes Mr. H'yi tanıyor.

0:00:16.083,0:00:17.625
CA: Selam, Mr. H.

0:00:18.667,0:00:20.934
Bundan 17 yıl önceki TED konuşmanızda

0:00:20.958,0:00:26.684
doğal dünyayı kalabalık hale getirmemizin[br]tehlikelerini anlattın.

0:00:26.708,0:00:28.559
Sence şu anki pandemi süreci

0:00:28.583,0:00:32.476
doğanın karşı savaşı olabilir mi?

0:00:32.500,0:00:37.559
JG: Şurası oldukça net,[br]tüm bu zoonotik hastalıklar,

0:00:37.583,0:00:42.518
koronavirüs ve HIV/AIDS

0:00:42.542,0:00:46.893
ve hayvanlardan bulaşan[br]tüm diğer tür hastalıklar,

0:00:46.917,0:00:50.059
kısmen doğanın yok edilmesiyle ilgili.

0:00:50.083,0:00:54.059
Hayvanlar yaşam alanlarını kaybediyor,[br]kalabalıklaşıyorlar

0:00:54.083,0:00:58.351
ve bazen bunun sonucunda[br]reservuarda olan bir türe ait bir virüs,

0:00:58.375,0:01:01.434
ki bu tür belki de yüzlerce yıl[br]uyum içinde yaşadı,

0:01:01.458,0:01:03.476
başka bir türe geçiş yapıyor.

0:01:03.500,0:01:08.643
Sonra da hayvanlar insanlarla[br]daha da yakın temasa itiliyor.

0:01:08.667,0:01:14.643
Virüs kapmış olan bu hayvanlardan biri

0:01:14.667,0:01:18.893
bu virüsü insanlara aktarma[br]fırsatı yakalıyor,

0:01:18.917,0:01:22.976
bunun da sonucu COVID-19 gibi[br]yeni bir hastalık.

0:01:23.000,0:01:25.018
Buna ek olarak

0:01:25.042,0:01:27.851
Son derece saygısız bir türüz.

0:01:27.875,0:01:29.518
Hayvanları avlıyoruz,

0:01:29.542,0:01:31.851
öldürüyoruz, yiyoruz,

0:01:31.875,0:01:33.393
satışını yapıyoruz,

0:01:33.417,0:01:39.809
onları vahşi hayvan[br]pazarlarına gönderiyoruz,

0:01:39.833,0:01:41.101
Asya'ya,

0:01:41.125,0:01:44.434
küçücük kafeslerde sıkışık[br]ve korkunç koşullarda yaşıyorlar.

0:01:44.458,0:01:48.768
Bu hayvanların kanı, idrarı ve dışkısı[br]insanlara bulaşıyor,

0:01:48.792,0:01:55.194
bunlar da bir virüsün hayvandan hayvana[br]ya da insana geçişi için ideal şartlar.

0:01:55.208,0:01:59.476
CA: Bunun öncesinde[br]biraz geçmişe gitmek istiyorum.

0:01:59.500,0:02:01.393
Çünkü geçmişin harikulade.

0:02:01.417,0:02:05.518
1960'ların cinsiyetçi tavırlarına rağmen

0:02:05.542,0:02:08.268
bir şekilde zorlukları aşabildin

0:02:08.292,0:02:11.643
ve dünyanın önce gelen[br]bilim insanlarından birine dönüştün,

0:02:11.667,0:02:15.184
şempanzelerle ilgili inanılmaz[br]şeyler keşfettin;

0:02:15.208,0:02:18.268
onların alet kullanımı ve daha da fazlası.

0:02:18.292,0:02:23.983
Böylesi bir çığır açabilmen[br]nasıl gerçekleşti?

0:02:24.000,0:02:27.226
JG: Hayvanları severek doğdum.

0:02:27.250,0:02:30.393
En önemlisi de[br]çok destekçi bir annem vardı.

0:02:30.417,0:02:33.059
Yatağımda solucanlar[br]bulduğunda bana kızmazdı,

0:02:33.083,0:02:35.559
sadece onları bahçeye çıkarmamı söylerdi.

0:02:35.583,0:02:38.309
Dört saat boyunca ortadan kaybolduğumda

0:02:38.333,0:02:41.268
polisi aradıktan sonra[br]beni tavuk kümesinde bulunca kızmazdı

0:02:41.292,0:02:44.768
çünkü kimse bana yumurtanın[br]nereden çıktığını söylemiyordu.

0:02:44.792,0:02:47.059
Bilim insanı olmak gibi bir hayalim yoktu

0:02:47.083,0:02:49.476
çünkü zamanımda bu,[br]kadınlara göre bir şey değildi.

0:02:49.500,0:02:52.726
Aslında o zamanlar[br]pek erkeklere göre de değildi.

0:02:52.750,0:02:54.684
Annem dışında herkes bana gülüyordu,

0:02:54.708,0:02:58.393
''Bunu gerçekten istiyorsan[br]çok çok çalışman gerek'' diyordu annem,

0:02:58.417,0:03:00.143
''Her fırsatı kullan,

0:03:00.167,0:03:02.393
eğer vazgeçmezsen, bir yolunu bulursun.''

0:03:02.417,0:03:10.488
CA: Belki de kimsenin yapamadığı şekilde[br]şempanzelerin güvenini kazandın.

0:03:11.167,0:03:15.809
Geriye baktığında keşfettiğin[br]en önemli anlar nelerdi?

0:03:15.833,0:03:19.417
İnsanların hâlâ şempanzelerle ilgili[br]anlamadıkları şeyler neler?

0:03:20.333,0:03:24.309
JG: Az önce dedin ki[br]''Kimsenin yapamadığı şekilde

0:03:24.333,0:03:25.601
güvenlerini kazanmak.''

0:03:25.625,0:03:27.226
Hiç kimse denemedi ki.

0:03:27.250,0:03:29.018
Hakikaten öyle.

0:03:29.042,0:03:34.018
Benim de yaptığım, temel olarak

0:03:34.042,0:03:38.601
küçükken evimin çevresindeki hayvanlarla[br]kullandığım aynı teknikleri kullanmaktı.

0:03:38.625,0:03:40.184
Sabırla bekleyerek,

0:03:40.208,0:03:42.643
fevri bir şekilde yakınlaşmamaya çalışarak

0:03:42.667,0:03:47.226
ama çok kötüydü çünkü yalnızca[br]altı aylık fon almıştım.

0:03:47.250,0:03:49.601
Bunun ne kadar[br]zor olduğunu tahmin ediyorsunuzdur;

0:03:49.625,0:03:51.643
lisans derecesi olmayan bir genç kız

0:03:51.667,0:03:55.434
ormanda oturmuş tuhaf bir şeyler yapıyor.

0:03:55.458,0:04:00.994
Sonunda Amerikalı bir hayırsever[br]altı aylık para yardımı yaptı.

0:04:01.000,0:04:04.934
Zamanla şempanzelerin güvenini[br]kazanacağımı biliyordum,

0:04:04.958,0:04:06.476
peki zamanım var mıydı?

0:04:06.500,0:04:11.018
Haftalar aylara dönüştü[br]ve sonunda, dört ay kadar sonra

0:04:11.042,0:04:13.809
bir şempanze korkusunu yenmeye başladı.

0:04:13.833,0:04:16.934
Daha önce de fark ettiğim bir şempanzeydi.

0:04:16.958,0:04:20.143
Çok yakınında değildm[br]ama dürbünümle gözlem yapıyordum --

0:04:20.167,0:04:25.309
Termitleri yakalamak için alet yaparken[br]ve kullanırken görmüştüm.

0:04:25.333,0:04:28.143
Aslında öyle çok şaşırmamıştım

0:04:28.167,0:04:32.143
çünkü yakalanan şempanzelerin[br]neler yapabildiğini okumuştum --

0:04:32.167,0:04:34.184
ancak biliyordum ki bilime göre

0:04:34.208,0:04:37.559
yalnızca ve yalnızca insanlar[br]alet yapıp kullanabiliyordu.

0:04:37.583,0:04:40.809
Dr. Leakey'nin bunu öğrenince[br]nasıl heyecanlanacağını düşündüm.

0:04:40.833,0:04:42.559
İşte bu gözlem

0:04:42.583,0:04:45.643
onun National Geographic'e[br]gitmesine olanak sağladı

0:04:45.667,0:04:49.726
ve onlar da bu araştırmayı desteklemeye[br]devam edeceklerini söylediler.

0:04:49.750,0:04:53.893
Fotoğrafçı ve film yapımcısı[br]Hugo van Lawick'i gönderdiler,

0:04:53.917,0:04:56.559
gördüklerimi çekecekti.

0:04:56.583,0:05:01.018
Yani pek çok bilim insanı[br]bu alet kullanma işine inanmak istemedi.

0:05:01.042,0:05:04.101
Hatta bir tanesi dedi ki[br]onlara bunu ben öğretmişim.

0:05:04.125,0:05:06.018
(Kahkahalar)

0:05:06.042,0:05:08.934
Yakınlarına gidemediğim için[br]bu ancak bir mucize olurdu.

0:05:08.958,0:05:11.559
Neyse, Hugo'nun filmini görünce

0:05:11.583,0:05:16.018
ve anlattığım davranışlarını görünce

0:05:16.042,0:05:19.351
bilim insanları fikirlerini[br]değiştirmeye başladılar.

0:05:19.375,0:05:22.018
CA: O zamandan beri[br]insanların inanamayacağı ölçüde

0:05:22.042,0:05:26.601
onları bize çok daha[br]yakınlaştıran keşifler oldu.

0:05:26.625,0:05:29.976
Sanırım bir keresinde[br]mizah anlayışları olduğunu söylemiştin.

0:05:30.000,0:05:32.684
Böyle bir şeye nasıl tanık oldun?

0:05:32.708,0:05:36.934
JG: Oyun oynarlarken,

0:05:36.958,0:05:39.393
daha büyük bir tanesi[br]küçük bir tanesiyle oynuyorsa,

0:05:39.417,0:05:41.809
büyük olan ağaçtan bir dal sarkıtıyor.

0:05:41.833,0:05:44.684
Küçük olan bunu[br]her yakalamaya çalıştığında

0:05:44.708,0:05:46.684
büyük olan geri çekiyor

0:05:46.708,0:05:48.476
ve küçük olan ağlamaya başlıyor,

0:05:48.500,0:05:50.268
büyük olan da gülmeye.

0:05:50.292,0:05:51.750
Öyle işte.

0:05:54.417,0:05:59.809
CA: Daha da rahatsız edici[br]bir şey gözlemledin,

0:05:59.833,0:06:04.559
şempanze çeteleri,

0:06:04.583,0:06:10.684
kabileleri, grupları birbirlerine[br]aşırı vahşi davranıyorlar.

0:06:10.708,0:06:14.351
Bunu nasıl yorumladığını merak ediyorum.

0:06:14.375,0:06:17.601
Bu durum, biz insanlar için[br]üzülmene yol açmış olabilir,

0:06:17.625,0:06:20.149
onlara yakınız,

0:06:20.173,0:06:27.506
sence bu şiddet eğilimi[br]tüm büyük apeler için kaçınılmaz mı?

0:06:28.375,0:06:30.976
JG: Görünen o ki evet.

0:06:31.000,0:06:35.643
Benim insan türüyle ilk karşılaşmam,[br]ki ben buna şeytani diyorum,

0:06:35.667,0:06:37.309
savaşın sonuydu

0:06:37.333,0:06:40.101
ve Soykırım'a dair fotoğraflar vardı.

0:06:40.125,0:06:42.726
Bu beni gerçekten şok etmişti.

0:06:42.750,0:06:44.018
Benliğim değişmişti.

0:06:44.042,0:06:46.351
Sanırım o zaman 10 yaşındaydım.

0:06:46.375,0:06:52.021
Şempanzelerde de bu karanlık,[br]acımasız yan olsa da

0:06:52.042,0:06:54.663
Bizim gibi ama bizden daha nazik[br]olduklarını düşünürdüm.

0:06:54.663,0:06:56.523
Sonra fark ettim ki

0:06:56.523,0:06:58.684
sandığımdan daha çok[br]benziyorlar bize.

0:06:58.708,0:07:02.684
O zamanlar, 70'li yılların başıydı

0:07:02.708,0:07:03.976
ve tuhaf bir durum vardı,

0:07:04.000,0:07:09.731
agresifliğin doğuştan mı yoksa[br]öğrenilmiş mi olduğuna dair konuşmalar.

0:07:09.750,0:07:12.434
Sonra konu siyasi bir hâl aldı.

0:07:12.458,0:07:15.893
Çok tuhaf zamanlardı

0:07:15.917,0:07:17.559
ve ben de şunu söylemiştim:

0:07:17.583,0:07:24.273
''Hayır, agresiflik kesinlikle[br]kalıtımlı davranışlarımızın bir parçası.''

0:07:24.292,0:07:29.934
Çok saygıdeğer bir bilim insanına[br]gerçekten ne düşündüğünü sordum

0:07:29.958,0:07:33.871
çünkü hiç kuşkusuz agresifliğin[br]öğrenilmiş olduğunu savunuyordu

0:07:33.875,0:07:38.018
ve bana dedi ki ''Jane, gerçekten[br]ne düşündüğümü konuşmak istemiyorum.''

0:07:38.042,0:07:41.917
Bilim açısından[br]bu benim için büyük bir şoktu.

0:07:42.792,0:07:47.351
CA: Bana büyürken dünyadaki[br]her güzel şeye inanmam öğretildi.

0:07:47.375,0:07:52.893
Sınırsız sayıda çiçekler böcekler,

0:07:52.917,0:07:55.851
bu muhteşem görünümlü doğa.

0:07:55.875,0:08:01.893
Çoğu çevreci de[br]genellikle aynı tutumu sergiliyor,

0:08:01.917,0:08:06.059
''Evet, doğa saf ve çok güzel.[br]İnsanlar kötü ama.''

0:08:06.083,0:08:08.726
Sonra senin yaptığın türden[br]bir gözlem yapınca,

0:08:08.750,0:08:11.601
doğanın herhangi bir parçasına[br]detaylı bir inceleme yapınca

0:08:11.625,0:08:13.976
korkunç şeyler olduğunu da görüyorsun.

0:08:14.000,0:08:16.393
Senin doğaya bakış açın nasıl?

0:08:16.417,0:08:18.851
Bizim bakış açımız nasıl olmalı?

0:08:18.875,0:08:24.833
JG: Evrimin tüm spektrumunu düşününce

0:08:24.833,0:08:28.518
ve el değmemiş topraklara gidince,

0:08:28.542,0:08:33.143
Afrika da ben küçükken hiç bozulmamıştı.

0:08:33.167,0:08:36.101
Hayvanlar her yerdeydi.

0:08:36.125,0:08:40.018
Aslanların öldürücü olması[br]hiç hoşuma gitmemişti,

0:08:40.042,0:08:42.559
ama öldürmek zorundalar.

0:08:42.583,0:08:46.393
Öldürmezlerse kendiler ölecek.

0:08:46.417,0:08:50.101
Bence onlarla bizim aramızdaki büyük fark,

0:08:50.125,0:08:56.018
onlar mecbur oldukları için[br]bunu yapıyorlar.

0:08:56.042,0:08:59.393
Ama biz planlıyoruz.

0:08:59.417,0:09:01.184
Bizim planlarımız bir hayli farklı.

0:09:01.208,0:09:05.226
Koca bir ormanı yok etmeyi planlayabiliriz

0:09:05.250,0:09:07.726
çünkü odun satmak istiyoruz

0:09:07.750,0:09:10.101
veya başka bir AVM inşa etmek istiyoruz,

0:09:10.125,0:09:11.393
bunun gibi şeyler.

0:09:11.417,0:09:16.143
Yani bizim doğayı[br]yıkışımız ve savaşlarımızı düşününce

0:09:16.167,0:09:19.976
biz kötülük yapabiliyoruz[br]çünkü oturduğumuz yerden

0:09:20.000,0:09:22.934
çok uzaktaki birine[br]eziyet etmeyi planlayabiliyoruz.

0:09:22.958,0:09:24.226
İşte bu kötülük.

0:09:24.250,0:09:27.893
Şempanzelerin ilkel bir savaşı var

0:09:27.917,0:09:29.476
ve çok saldırgan olabilirler

0:09:29.500,0:09:30.893
ama bunlar anlık.

0:09:30.917,0:09:32.393
Hissettikleriyle ilgili.

0:09:32.417,0:09:34.809
Bir duyguya tepki veriyorlar.

0:09:34.833,0:09:38.476
CA: Yani şempanzelerin[br]sofistike hayatına dair gözlemlerin

0:09:38.500,0:09:41.893
kimi insanların bunun bir tür[br]insani süper güç olduğunu savunmasından

0:09:41.917,0:09:43.643
daha öteye gitmiyor,

0:09:43.667,0:09:49.601
yani geleceği ayrıntıyla[br]akıllarında tasvir edebilmek

0:09:49.625,0:09:52.393
ve uzun vadeli planlar yapmak.

0:09:52.417,0:09:57.768
Ve birbirlerini bu uzun vadeli planları[br]gerçekleştirmek için teşvik etmek.

0:09:57.792,0:10:01.226
Şempanzelerle bu kadar[br]zaman geçiren biri için bile

0:10:01.250,0:10:04.434
bu tamamen farklı bir yetenek seti,

0:10:04.458,0:10:06.601
bunun için sorumluluk almalı

0:10:06.625,0:10:09.434
ve şu ankinden çok daha[br]akıllıca kullanmamız lazım.

0:10:09.458,0:10:11.351
JG: Ben şöyle düşünüyorum,

0:10:11.375,0:10:13.684
buna dair çok tartışma var

0:10:13.708,0:10:19.411
ama şu bir gerçek ki kullandığımız[br]iletişim aracını biz kendimiz geliştirdik.

0:10:19.417,0:10:21.518
Sözcüklerle iletişim kurduğumuz için...

0:10:21.542,0:10:26.234
Demek istediğim, hayvan iletişimi[br]sandığımızdan çok daha sofistike.

0:10:26.250,0:10:31.706
Şempanze, goril ve orangutanlar[br]işaret dilini öğrenebiliyorlar.

0:10:32.792,0:10:38.226
Ama biz ana dilimizi konuşarak büyüyoruz.

0:10:38.250,0:10:41.893
Yani ben sana hiç duymadığın[br]şeyler söyleyebilirim.

0:10:41.917,0:10:44.476
Ama bir şempanze bunu yapamaz.

0:10:44.500,0:10:49.726
Çocuklarımıza soyut kavramlar[br]öğretebiliyoruz.

0:10:49.750,0:10:51.559
Ama şempanzeler bunu yapamaz.

0:10:51.583,0:10:55.268
Evet, şempanzeler bir dizi[br]zekice şey yapabiliyor,

0:10:55.292,0:10:59.893
filler, kargalar ve ahtapotlar da öyle

0:10:59.917,0:11:03.518
ama biz başka bir gezegene giden[br]roketler tasarlıyoruz,

0:11:03.542,0:11:06.101
fotoğraf çeken minik robotlar.

0:11:06.125,0:11:10.893
Dünyanın farklı bölgelerinden[br]konuşmamızı sağlayan

0:11:10.917,0:11:13.059
bu olağanüstü teknolojiyi tasarladık.

0:11:13.083,0:11:14.726
Ben gençken, büyürken

0:11:14.750,0:11:17.559
TV yoktu, cep telefonları yoktu,

0:11:17.583,0:11:19.434
bilgisayar yoktu.

0:11:19.458,0:11:20.893
Çok farklı bir dünyaydı.

0:11:20.917,0:11:24.518
Bir kalemim ve defterim vardı, hepsi bu.

0:11:24.542,0:11:27.393
CA: Doğayla ilgili bu soruya geri dönersem

0:11:27.417,0:11:28.989
çünkü bunu çok düşünüyorum

0:11:29.013,0:11:32.263
ve kendim de mücadelesini veriyorum.

0:11:33.208,0:11:37.393
İşinin büyük kısmı,[br]saygı duyduğum pek çok kişinin büyük kısmı

0:11:37.417,0:11:44.226
doğal dünyayı mahvetmemek için[br]hırsla çabalıyor.

0:11:44.250,0:11:47.101
Aynı anda doğanın birçok yönünün[br]korkunç olduğunu kabul etmek

0:11:47.125,0:11:53.936
mümkün mü, sağlıklı mı veya gerekli mi?

0:11:53.958,0:11:56.851
Ayrıca doğa muhteşem

0:11:56.875,0:12:02.018
ve bu muhteşemliğin bir kısmı[br]korkutucu potansiyelinden geliyor

0:12:02.042,0:12:06.934
ve bu da onu çok daha güzel yapıyor.

0:12:06.958,0:12:10.684
Bu biz olamayız[br]çünkü biz de doğanın parçasıyız,

0:12:10.708,0:12:17.458
peki sence doğayı kucaklayıp[br]onun parçası olmadan bütün olabilir miyiz?

0:12:17.458,0:12:22.226
İnsan-doğa ilişkisi nasıl olmalı, Jane?

0:12:22.250,0:12:26.351
JG: Sanırım problemlerden biri şu ki[br]biz zekamızı geliştirdikçe

0:12:26.375,0:12:32.448
çevreyi lehimize değiştirme konusunda[br]git gide daha iyi olduk.

0:12:32.458,0:12:35.268
Ormanlık olması gereken yerlerde

0:12:35.292,0:12:38.476
Tarlalar oluşturup ürün yetiştirdik,

0:12:38.500,0:12:41.309
şimdi bunu detaylandırmayacağım

0:12:41.333,0:12:44.893
ama doğayı değiştirme yeteneğimiz var.

0:12:44.917,0:12:49.351
Şehirlere doğru ilerledikçe

0:12:49.375,0:12:53.351
teknolojiye daha çok bağlandık,

0:12:53.375,0:12:56.976
çok sayıda insan doğal dünyadan koptu.

0:12:57.000,0:13:04.059
Şehirlerin içinde binlerce çocuk[br]hiç doğanın olmadığı yerlerde büyüyor,

0:13:04.083,0:13:09.143
işte bu yüzden şehirlerimizi[br]yeşillendirme hareketi çok önemli.

0:13:09.167,0:13:11.518
Bazı denemeler de yapıldı,

0:13:11.542,0:13:14.809
sanırım Chicago'du, emin değilim,

0:13:14.833,0:13:21.703
şehrin çok yabani bir kısmında[br]çeşitli boş araziler vardı.

0:13:21.708,0:13:24.768
Bu alanların bazılarını yeşillendirdiler,

0:13:24.792,0:13:29.809
o boş araziler ağaçlar, çiçekler[br]ve çimlerle dolduruldu.

0:13:29.833,0:13:33.184
Akabinde suç oranı düştü.

0:13:33.208,0:13:35.708
Sonra da diğer yarıyı ağaçlandırdılar.

0:13:36.917,0:13:38.851
Yani görünen ortada,

0:13:38.875,0:13:41.643
ayrıca bazı çalışmalar gösteriyor ki

0:13:41.667,0:13:45.917
çocukların sağlıklı psikolojik[br]gelişimi için yeşil doğa bir gereklilik.

0:13:46.875,0:13:50.101
Ama dediğin gibi biz de doğanın parçasıyız

0:13:50.125,0:13:54.351
ve şu an ona saygısızlık yapıyoruz.

0:13:54.375,0:13:57.309
Bu, çocuklarımız için korkunç bir durum,

0:13:57.333,0:13:58.809
onların çocukları için de

0:13:58.833,0:14:02.851
çünkü temiz hava, temiz su,[br]iklim ve yağmurun düzenlenmesi için

0:14:02.875,0:14:06.434
doğaya ihtiyacımız var.

0:14:06.458,0:14:09.226
Ne yaptığımıza bir bak,[br]ilkim krizine.

0:14:09.250,0:14:11.476
İşte biz buyuz. Bunu biz yaptık.

0:14:11.500,0:14:13.328
CA: 30 yıldan biraz uzun bir süre önce

0:14:13.328,0:14:19.018
bilim insanından aktivistliğe doğru[br]bir geçiş yaşadın sanırım.

0:14:19.042,0:14:20.292
Niçin?

0:14:21.333,0:14:26.809
JG: 1986'da bilimsel bir konferanstaydım,[br]doktoramı da tamamlamıştım

0:14:26.833,0:14:32.167
ve konu, şempanze davranışlarının[br]çevrelere göre nasıl değiştiğiydi.

0:14:32.167,0:14:34.559
Afrika'dan altı araştırma sahası vardı.

0:14:34.583,0:14:38.268
Bu bilim insanları bir araya getirip

0:14:38.292,0:14:39.684
bu konuyu araştıralım dendi,

0:14:39.708,0:14:41.226
bu da harika bir haberdi.

0:14:41.250,0:14:43.893
Korunmalarına dair bir oturum yaptık

0:14:43.917,0:14:47.768
ve yakalandıkları takdirde[br]yapılacaklara dair bir oturum yaptık,

0:14:47.792,0:14:49.893
tıbbi araştırma gibi.

0:14:49.917,0:14:54.184
Bu iki oturum da bende şok etkisi yarattı.

0:14:54.208,0:14:56.768
Konferansa bilim insanı olarak gittim

0:14:56.792,0:14:58.351
ve aktivist olarak döndüm.

0:14:58.375,0:15:02.184
Bir karar vermedim,[br]içimde bir şeyler oldu.

0:15:02.208,0:15:05.726
CA: Yani son 34 yılı

0:15:05.750,0:15:08.434
doğa ve insan arasındaki ilişkiyi[br]daha iyi kılmak için

0:15:08.458,0:15:11.750
yorulmadan çalışarak geçirdin.

0:15:12.667,0:15:17.750
Bu ilişki sence nasıl olmalı?

0:15:19.000,0:15:23.809
JG: Yine tüm bu sorunlar baş gösteriyor.

0:15:23.833,0:15:26.583
İnsanların yaşamak için alanları olmalı.

0:15:27.625,0:15:33.333
Ama problem şu ki[br]biz çok varlıklı toplumlara dönüştük,

0:15:33.333,0:15:34.726
çok açgözlüyüz.

0:15:34.750,0:15:40.018
Kim kocaman bahçeli[br]dört eve ihtiyaç duyar ki?

0:15:40.042,0:15:43.684
Bir tane daha AVM'ye gerek var mı?

0:15:43.708,0:15:45.434
Bunun gibi şeyler.

0:15:45.458,0:15:50.434
Sürekli kısa vadeli[br]ekonomik getiriye bakıyoruz.

0:15:50.458,0:15:53.518
Para, tapılacak bir tanrıya dönüştü,

0:15:53.542,0:15:57.601
biz de doğal dünyayla olan[br]ruhani bağımızı kaybediyoruz.

0:15:57.625,0:16:03.351
Bu yüzden kısa vadeli[br]parasal kazanca bakıyoruz,

0:16:03.375,0:16:08.158
gezegenin iyiliğine[br]veya çocuklarımızın geleceğine değil.

0:16:09.000,0:16:12.101
Bunları artık önemsemiyor gibiyiz.

0:16:12.125,0:16:15.226
İşte bu yüzden savaşı bırakmayacağım.

0:16:15.250,0:16:19.059
CA: Özellikle şempanze korunması için[br]yaptığın çalışmalar

0:16:19.083,0:16:26.398
yerel halkı, onlarla kaynaşmaları için[br]çalışmanın merkezine koydu,

0:16:26.417,0:16:27.684
Bu süreç nasıl oldu

0:16:27.708,0:16:32.951
ve gezegeni korumayı başarmak adına[br]bu gerekli bir fikir mi?

0:16:32.958,0:16:35.434
JG: O bahsettiğim konferans sonrasında

0:16:35.458,0:16:38.438
şempanzelerin neden Afrika'da yok olduğunu

0:16:38.438,0:16:40.893
ve ormana ne olduğunu[br]bulmalıyım diye düşündüm.

0:16:40.917,0:16:45.976
Bir miktar parayı toparladım[br]ve ilgili altı ülkeyi ziyaret ettim.

0:16:46.000,0:16:50.018
Şempanzelerin karşılaştığı[br]sorunlar hakkında çok şey öğrendim;

0:16:50.042,0:16:52.809
vahşi hayvan eti avı,[br]canlı hayvan ticareti,

0:16:52.833,0:16:54.518
tuzaklarla yakalamalar,

0:16:54.542,0:16:58.934
insan nüfusu artışı ve dolayısıyla[br]ekinler, çiftlik hayvanları

0:16:58.958,0:17:02.684
ve köyleri için daha fazla[br]alana ihtiyaç duymaları.

0:17:02.708,0:17:07.434
İnsanların bu zor durumu[br]hakkında da bilgi ediniyordum.

0:17:07.458,0:17:11.018
Mutlak yoksulluk,[br]sağlık ve eğitim yetersizliği,

0:17:11.042,0:17:13.518
arazilerin yok edilmesi.

0:17:13.542,0:17:18.518
Küçük Gombe Ulusal Parkı'na gittiğimde de[br]artık göz ardı edilemez bir duruma geldi.

0:17:18.542,0:17:24.125
Afrika'nın hemen batı kıyısına doğru[br]ekvator boyunca uzanan bir orman kuşağı.

0:17:24.125,0:17:25.434
1990 yılında,

0:17:25.458,0:17:29.101
küçük bir orman adasıydı,[br]küçük bir ulusal park.

0:17:29.125,0:17:31.018
Tüm çevresinde tepeler çıplaktı.

0:17:31.042,0:17:32.768
İşte o zaman fark ettim.

0:17:32.792,0:17:39.541
İnsanlara çevrelerini yok etmeden[br]yaşamaları için yardım etmezsek

0:17:39.542,0:17:42.226
şempanzeleri korumanın bahsi bile olamaz.

0:17:42.250,0:17:45.976
Jane Goodall Enstitüsü de[br]''Take Care'' isimle bu programa başladı,

0:17:46.000,0:17:48.018
biz ''TACARE'' diyoruz.

0:17:48.042,0:17:51.976
Yöntemimiz topluluk bazlı koruma,

0:17:52.000,0:17:54.101
tamamen holistik.

0:17:54.125,0:17:59.241
Artık koruma araçlarını[br]yerli halkın ellerine bıraktık

0:17:59.250,0:18:04.351
çünkü Tanzanya vahşi şempanzelerinin çoğu[br]korunmuş alanlarda değiller,

0:18:04.375,0:18:07.143
köylerin orman rezervlerindeler.

0:18:07.167,0:18:12.434
O yüzden gidip ormanlarının[br]sağlığını kontrol ediyorlar.

0:18:12.458,0:18:14.684
Artık şunu anladılar ki

0:18:14.708,0:18:18.268
ormanı korumak yalnızca[br]vahşi hayatı korumak demek değil,

0:18:18.292,0:18:19.768
bu kendi gelecekleri için.

0:18:19.792,0:18:22.226
Ormana ihtiyaçları var.

0:18:22.250,0:18:23.601
Ve çok gururlular.

0:18:23.625,0:18:25.726
Gönüllüler çalıştaylara gidiyor,

0:18:25.750,0:18:27.809
akıllı telefonları[br]kullanmayı öğreniyorlar,

0:18:27.833,0:18:32.601
platforma ve buluta[br]yüklemeyi öğreniyorlar.

0:18:32.625,0:18:35.476
Her şey şeffaf.

0:18:35.500,0:18:37.643
Yeniden ağaçlar var,

0:18:37.667,0:18:39.726
tepeler artık ağaçsız değil.

0:18:39.750,0:18:44.476
Gombe çevresinde bir koruma alanı[br]yapmayı kabul ettiler,

0:18:44.500,0:18:47.893
böylece şempanzelerin 1990 yılına göre[br]daha çok orman alanı olacak.

0:18:47.917,0:18:49.851
Dağılmış şempanze grupları için

0:18:49.875,0:18:55.268
ormanda kanallar açıyorlar[br]ve soy içi çiftleşme azaltılıyor.

0:18:55.292,0:18:58.434
Yani evet, işe yaradı[br]ve şu an altı ülkede uygulanıyor.

0:18:58.458,0:18:59.726
Aynı şey.

0:18:59.750,0:19:07.311
CA: Çok seyahat ediyorsun ve tüm dünyada[br]olağanüstü ses getirdin,

0:19:07.333,0:19:10.601
her yerde konuşma yapıyorsun,[br]insanlara ilham veriyorsun.

0:19:10.625,0:19:17.291
Bunun için böylesi enerjiyi[br]nasıl buluyorsun,

0:19:17.292,0:19:20.476
çünkü bu çok yorucu bir iş,

0:19:20.500,0:19:23.018
bu kadar insanla toplantılar düzenlemek,

0:19:23.042,0:19:25.101
fiziksel olarak da yorucu

0:19:25.125,0:19:28.143
ve hâlâ bunu yapıyorsun.

0:19:28.167,0:19:30.125
Bunu nasıl yapıyorsun, Jane?

0:19:31.042,0:19:36.393
JG: Sanırım inatçı olduğumdan.[br]Pes etmek bana göre değil

0:19:36.417,0:19:43.244
Ormanları yok eden büyük şirketlere[br]izin vermeye niyetim yok

0:19:43.250,0:19:49.659
ya da önceki başkanlar tarafından[br]göreve getirilmiş yeni politikacıların

0:19:49.659,0:19:51.143
mevcut korumaları kaldırmasına.

0:19:51.167,0:19:53.976
Kimden bahsettiğimi biliyorsun.

0:19:54.000,0:19:56.143
Savaşmaya devam edeceğim.

0:19:56.167,0:20:00.268
Vahşi hayatı önemsiyorum, seviyorum.

0:20:00.292,0:20:02.976
Doğal dünyayı seviyorum.

0:20:03.000,0:20:07.434
Ormanları seviyorum, yok edilmelerini[br]görmek beni çok etkiliyor.

0:20:07.458,0:20:10.351
Çocukları da çok önemsiyorum.

0:20:10.375,0:20:12.434
Onların geleceğini çalıyoruz.

0:20:12.458,0:20:14.184
Pest etmeyeceğim.

0:20:14.208,0:20:19.143
Sanırım genlerim iyi. Çok şanslıyım.

0:20:19.167,0:20:24.250
Farkına vardığım[br]diğer şansım da iletişimdi,

0:20:24.250,0:20:26.893
gerek yazılı gerek sözlü olsun.

0:20:26.917,0:20:31.916
İzlediğim yol işe yaramıyor olsaydı...

0:20:31.917,0:20:35.018
ama işe yarıyor çünkü her konuşmamda

0:20:35.042,0:20:36.393
insanlar gelip şöyle diyor,

0:20:36.417,0:20:38.768
''Pes etmiştim ama bana ilham verdin.

0:20:38.792,0:20:41.059
Ben de üzerime düşeni yapacağım.''

0:20:41.083,0:20:45.976
Artık 65 ülkede kendi gençlik[br]programımız var, ''Roots and Shoots''

0:20:46.000,0:20:48.849
ve hızla büyüyor, her yaşa hitap ediyor,

0:20:48.875,0:20:52.432
herkes kollarını sıvamış, insanlara,[br]hayvanlara, çevreye yardım etmek için

0:20:52.432,0:20:54.643
projeler seçip harekete geçiyor.

0:20:54.667,0:20:57.809
Gözleri ışıldıyor,

0:20:57.833,0:21:02.125
Dr. Jane'e dünyayı daha iyi yapmak için[br]neler yaptıklarını anlatmak istiyorlar.

0:21:02.125,0:21:03.934
Onları hayal kırıklığına uğratamam.

0:21:03.958,0:21:07.226
CA: Gezegenin geleceğine baktığın zaman

0:21:07.250,0:21:08.893
seni en çok ne endişelendiriyor?

0:21:08.917,0:21:12.292
Bulunduğumuz noktada[br]seni en çok korkutan ne?

0:21:13.750,0:21:19.101
JG: Çok az bir zamanımız olduğu gerçeği,

0:21:19.125,0:21:22.643
bu zaman içinde verdiğimiz zararın[br]bir kısmını telafi edebiliriz

0:21:22.667,0:21:25.726
ve iklim değişikliğini yavaşlatabiliriz.

0:21:25.750,0:21:27.726
Ama zaman daralıyor.

0:21:27.750,0:21:35.014
Ayrıca COVID-19 karantinalarıyla[br]dünyada neler olduğunu da gördük:

0:21:35.042,0:21:37.226
şehirlerde berrak gökyüzü,

0:21:37.250,0:21:41.101
bazı insanların[br]hiç solumadığı kadar temiz hava,

0:21:41.125,0:21:44.059
gece vakti yukarı bakıp[br]yıldızları görebilmek

0:21:44.083,0:21:46.684
ki bunu da doğru düzgün göremeyenler var.

0:21:46.708,0:21:52.159
Ama beni en çok endişelendiren,

0:21:52.167,0:21:55.476
yeterli sayıda insana ulaşmak;

0:21:55.500,0:21:57.786
insanlar anlasa da harekete geçmiyorlar.

0:21:57.810,0:22:00.434
Bunu nasıl sağlarız?

0:22:00.458,0:22:06.184
CA: National Geographic hakkında[br]olağanüstü bir film yayımladı,

0:22:06.208,0:22:09.768
60 yıllık çalışman anlatılıyor.

0:22:09.792,0:22:13.208
Filmin adı ''Jane Goodall: The Hope.''

0:22:14.042,0:22:16.018
Filmin adında geçen umut ne, Jane?

0:22:16.042,0:22:19.409
JG: En büyük umudum[br]tüm bu genç insanlar.

0:22:19.417,0:22:21.976
Çin'de insanlar çıkıp diyecek ki

0:22:22.000,0:22:24.143
''Tabii ki çevreyi önemsiyorum,

0:22:24.167,0:22:26.434
ilkokulda 'Roots and Shoots'[br]programındaydım.''

0:22:26.458,0:22:29.768
''Roots and Shoots''[br]temel değerlerin bir parçası olacak

0:22:29.792,0:22:34.601
ve sorunlar hakkında bilgi edindikçe[br]çok hırslanıyorlar

0:22:34.625,0:22:36.476
ve harekete geçmek için güçleniyorlar.

0:22:36.500,0:22:40.667
Akarsuları temizliyorlar, invasif türleri[br]insani bir şekilde temizliyorlar.

0:22:41.958,0:22:43.684
Ve o kadar çok fikirleri var ki.

0:22:43.708,0:22:48.393
Tabii bir de olağanüstü zekâmız var.

0:22:48.417,0:22:52.476
Hep birlikte uyum içinde yaşamak için

0:22:52.500,0:22:55.351
bu zekâyı teknolojiye uygulamaya başladık.

0:22:55.375,0:22:56.976
Bireysel hayatlarımızda,

0:22:57.000,0:23:01.101
her gün yaptığımız şeylerin[br]sonuçlarını düşünelim.

0:23:01.125,0:23:03.226
Neler satın alıyoruz, nereden geldi,

0:23:03.250,0:23:04.809
nasıl yapıldı?

0:23:04.833,0:23:07.768
Doğaya zarar verdi mi?[br]Hayvanlara acımasızca davranıldı mı?

0:23:07.792,0:23:10.143
Çocuk işçiliği[br]söz konusu olduğu için mi ucuz?

0:23:10.167,0:23:12.018
Etik kararlar verin.

0:23:12.042,0:23:15.559
Ama yoksulluk içinde yaşıyorsanız[br]bunu yapamazsınız.

0:23:15.583,0:23:18.268
Sonra imkânsız görünen şeyi başaran

0:23:18.292,0:23:20.893
o karşı konulmaz insanlar çıkageliyor

0:23:20.917,0:23:23.351
ve pes etmiyorlar.

0:23:23.375,0:23:26.476
Bunlar varlen pes edemezsiniz.

0:23:26.500,0:23:29.018
Ama savaşamadığım şeyler de var.

0:23:29.042,0:23:31.625
Yolsuzlukla savaşamıyorum.

0:23:32.833,0:23:36.958
Askeri rejimlerle[br]ve diktatörlerle savaşamıyorum.

0:23:38.625,0:23:40.476
Yalnızca yapabildiklerimi yapıyorum.

0:23:40.500,0:23:43.893
Hepimiz yapabildiğimizi yaparsak

0:23:43.917,0:23:47.809
sonunda kazanabileceğimiz[br]bir bütün olacak.

0:23:47.833,0:23:49.226
CA: Son sorum, Jane.

0:23:49.250,0:23:56.333
Bunu seyreden herkes için[br]bir fikir, bir düşünce aşılamak istesen

0:23:56.333,0:23:58.184
bu ne olurdu?

0:23:58.208,0:24:04.750
JG: Unutmayın ki yaşadığınız her gün[br]gezegeni etkiliyorsunuz.

0:24:04.750,0:24:07.018
Etki bırakmaktan kaçınamazsınız.

0:24:07.042,0:24:10.601
Aşırı yoksulluk içinde yaşamıyorsanız

0:24:10.625,0:24:13.851
yaptığınız etkinin türü üzerinde[br]bir seçim şansınız var.

0:24:13.875,0:24:15.809
Hatta yoksullukta bile var

0:24:15.833,0:24:19.726
ama varlık içindeyken[br]bu şansımız daha fazla.

0:24:19.750,0:24:22.643
Ve hepimiz etik seçimler yaparsak

0:24:22.667,0:24:30.899
torunlarımıza çok da umutsuz olmayan[br]bir dünya bırakma yolunda adım atarız.

0:24:30.917,0:24:35.684
Bu düşünce herkese hitap ediyor.

0:24:35.708,0:24:38.684
Çünkü çok insan neler olduğunun farkında

0:24:38.708,0:24:41.476
ama çaresiz ve umutsuz hissediyorlar,

0:24:41.500,0:24:44.059
dolayısıyla hiçbir şey yapmayıp[br]duyarsızlaşıyorlar.

0:24:44.083,0:24:46.875
Bu da büyük bir tehlike.

0:24:47.750,0:24:49.934
CA: Dr. Jane Goodall, harika.

0:24:49.958,0:24:56.000
Olağanüstü hayatın, yaptıkların[br]ve bizimle zaman geçirdiğin için

0:24:56.000,0:24:57.858
gerçekten çok teşekkür etmek istiyorum.

0:24:57.882,0:24:59.268
Teşekkürler.

0:24:59.292,0:25:00.542
JG: Teşekkürler.