Wat kraaien ons leren over de dood

Rituelen voor overledenen kunnen bijna overal in de natuur gevonden worden, zoals we zien bij de gebruiken van niet alleen mensen en olifanten maar ook van bijen, dolfijnen en meer. Met charme en een speels inzicht verdiept diergedragsdeskundige Kaeli Swift zich in de (dood- en) levensgewoontes van kraaien en deelt hoe hun gedrag meer kan vertellen over onze eigen relatie met sterfelijkheid.

Of we willen of niet,
mensen denken veel na over de dood.

Dit doen we waarschijnlijk al
sinds de homo sapiens

voor het eerst
door het landschap dwaalden.

De eerste doelbewuste
menselijke begravenis

vond immers ongeveer
100.000 jaar geleden plaats.

Wat zouden die eerste mensen
gedacht hebben,

toen ze de tijd namen
om in de grond te graven,

het lichaam erin te leggen

en het met zorg weer te bedekken?

Probeerden ze het
te beschermen tegen aaseters

of de verspreiding
van ziekte tegen te gaan?

Probeerden ze de overledene te eren?

Of wilden ze gewoon niet
tegen een dood lichaam aankijken?

Zonder de komst van een tijdmachine,

zullen we nooit zeker weten
wat die eerste mensen gedacht hebben,

maar wat we wel weten,
is dat mensen lang niet de enige zijn

die aandacht besteden aan de doden.

Sommige dieren,
waaronder de kraaiachtigen,

de vogelfamilie met leden als
kraaien, raven, eksters en gaaien,

besteden net als mensen
speciale aandacht aan hun doden.

De rituelen van de kraaiachtigen hebben
die van ons misschien zelfs geïnspireerd.

God stuurde tenslotte een raaf

om Kaïn te leren hoe hij
zijn vermoorde broer Abel moest begraven.

Ondanks dat de eerste mensen begrepen

dat ook dieren voor hun doden zorgen,

besteedt de wetenschap
pas sinds kort aandacht aan dit fenomeen.

De formele naam voor dit vakgebied --
comparatieve thanatologie --

werd zelfs pas in 2016 geïntroduceerd.

In dit groeiende veld

beginnen we te waarderen
hoe rijk de natuur is

als het gaat om de manieren
waarop dieren omgaan met hun doden.

In dit groeiende arsenaal van kennis

kunnen we misschien wel die tijdmachine
naar onze vroege voorouders vinden.

Wat leren we in dit groeiende vakgebied?

Op dit moment kunnen we onze kennis
in twee grote groepen opdelen.

In de eerste hebben we dieren die zich
stereotypisch en voorspelbaar gedragen

tegenover hun doden

en het meeste dat we over hen weten,

komt van experimenteel onderzoek.

Deze groep bevat onder andere
sociale insecten --

bijen, mieren en termieten --

voor wie de hygiëne
van de kolonie essentieel is.

Om die reden tonen deze dieren
zorgvuldig en ondernemend gedrag

in reactie op een lijk.

Ze halen bijvoorbeeld dode lichamen
fysiek weg uit de kolonie,

eten de lichamen op,

of maken zelfs een tombe.

We zien dezelfde
door hygiëne gedreven reactie

bij sommige zoogdierenkolonies.

Ratten begraven bijvoorbeeld
hun kooigenoten

wanneer die 48 uur dood zijn geweest.

In onze andere groep zitten dieren

die meer variabel en misschien wel
meer charismatisch gedrag vertonen.

Veel van wat we over hen weten,

komt van anekdotes van wetenschappers
en andere waarnemers.

Hoe deze dieren omgaan met de dood

komt veel mensen
waarschijnlijk bekend voor.

De groep bevat dieren zoals olifanten,

die bekend staan om de aandacht
die ze besteden aan hun doden,

zelfs in onze populaire cultuur.

Ze voelen zich soms zelfs aangetrokken

tot de botten van hun overledenen.

De groep bevat ook dieren zoals primaten,

die veel verschillende gebruiken hebben
als het om hun doden gaat,

van hen vlooien

tot langdurig aandacht aan hen besteden,

hen beschermen

en zelfs overleden jonge aapjes
met zich meenemen.

Dit gedrag zien we terug
bij meerdere dieren,

zoals bijvoorbeeld dolfijnen.

Misschien ken je
het verhaal van Tahlequah,

de orka die met haar troep
in de baai van Puget Sound leeft,

en die in de zomer van 2018

haar dode kalf voor een ongekend aantal
van 17 dagen met zich meedroeg.

Zo'n verhaal is zowel
hartverscheurend als fascinerend,

maar roept meer vragen op
dan het beantwoordt.

Bijvoorbeeld, waarom droeg Tahlequah
haar kalf zo lang met zich mee?

Was ze zodanig door rouw getroffen?

Of was ze meer verward door haar kalf,
dat niet reageerde?

Of is dit gedrag
minder zeldzaam onder orka's

dan we op dit moment weten?

Vanwege verschillende redenen

is het moeilijk om
experimenteel onderzoek te doen

met orka's of andere grote roofdieren

dat deze vragen zou kunnen beantwoorden.

In plaats daarvan richt de wetenschap zich
tot het dier waarvan het gedrag

ons al sinds voor
onze jaartelling bezighoudt:

de kraaien.

Net als insecten en primaten

lijken ook kraaien speciale aandacht
aan hun doden te besteden.

Meestal slaat de vogel alarm
wanneer die de ontdekking doet,

zoals je op deze foto kan zien,

waarna andere vogels
naar het gebied worden gehaald

om wat wij een bende noemen te vormen.

Maar het kan ook anders gaan.

Ik heb bijvoorbeeld verhalen gehoord
over kraaien die langdurig zwijgend waken

over overleden of stervende kraaien.

Mensen hebben me zelfs verteld
dat ze kraaien objecten zagen neerleggen,

zoals stokjes en snoeppapiertjes,
op of bij de lichamen van dode kraaien.

Deze verschillende observaties
plaatsen deze vogels

op een belangrijke plek in onze lijst,

omdat het aan de ene kant suggereert
dat ze zoals insecten zijn,

gezien het voorspelbare gedrag
dat ze vertonen,

maar aan de andere kant
is er een handjevol observaties

die moeilijker te verklaren zijn
en meer doen denken aan

wat we bij zoogdieren zoals
primaten en olifanten zien.

Net zoals die dieren hebben kraaien
relatief gezien een extreem groot brein

en een dynamisch sociaal leven,

waardoor ze complexer
kunnen reageren op hun doden.

Ik wilde proberen
om te begrijpen wat er gebeurt

wanneer een kraai een dode kraai tegenkomt

en wat dit ons kan leren over
de rol die de dood speelt in hun wereld

en in de werelden van andere dieren,

waaronder zelfs
die van onze vroegere zelf.

We kunnen op een aantal manieren verklaren

waarom kraaien zich
aangetrokken voelen tot hun doden.

Het kan bijvoorbeeld
een sociale kans bieden,

een manier om uit te zoeken
hoe de kraai in kwestie is overleden,

wie het was

en wat de gevolgen voor hun buurt
zouden kunnen zijn.

Misschien is het een teken van rouw,

net zoals onze eigen hedendaagse uitvaart.

Misschien is het een manier waarop
ze leren over de gevaren in hun omgeving.

Al deze verklaringen zijn het waard
om opgevolgd te worden

en ze sluiten elkaar zeker niet uit,

maar ze kunnen niet allemaal
wetenschappelijk getest worden.

Het idee dat dode kraaien
op gevaar kunnen wijzen, kan dat wel.

Als masterstudent
wilde ik deze vraag onderzoeken,

vooral met betrekking tot twee ideeën.

Het eerste was of ze konden leren
om nieuwe roofdieren te herkennen,

in het bijzonder mensen,

gebaseerd op hun associatie
met dode kraaien.

Het tweede was of ze plekken
konden leren herkennen

als een plek waar ze
de lichamen van kraaien vinden.

Om dit te doen, ging ik naar
een nietsvermoedende buurt in Seattle

en begon ik een kraaienpaar te voeren,

drie dagen achter elkaar.

Dit gaf een referentie

voor hoe snel kraaien
op een berg voedsel afkomen,

wat heel belangrijk is,
zoals jullie straks zullen zien.

Op de vierde dag

hielden we onze uitvaart.

Dit is Linda.

Linda is een van de zeven maskers
met de taak om 30 minuten daar te staan

met haar kleine voorgerecht
van dode kraai,

terwijl ik vastlegde wat er gebeurde.

Maar het belangrijkste was

dat ze na een week terugkwam

zonder de dode kraai,

om te zien of de vogels haar
als doodgewone voetganger behandelden,

of in plaats daarvan gedrag
vertoonden zoals alarm slaan

of vanuit de lucht aanvallen,

wat aan zou geven
dat ze haar als roofdier zien.

Aangezien we al wisten dat kraaien
gezichten kunnen onthouden en herkennen,

is het vast geen verrassing
dat de meeste kraaien in ons onderzoek

de maskers die ze bij dode kraaien zagen
inderdaad als bedreiging behandelden

wanneer ze hen tegenkwamen
gedurende de daaropvolgende zes weken.

Als je nu denkt:

ja, kom op,

kijk naar dat gezicht, dat is doodeng,

iedereen zou dat als een dreiging zien

als ze het op straat tegenkwamen,

dan ben je niet de enige.

Het blijkt dat een heleboel mensen

voor wiens huizen
we deze experimenten uitvoerden

er hetzelfde over dachten,
maar dat bewaren we voor een andere keer.

Het zal je vast geruststellen
dat we controletesten hebben gedaan

om zeker te weten dat kraaien
niet ook een bestaand vooroordeel hebben

tegen maskers die eruit zien
als een vrouwelijke Hannibal Lecter.

We ontdekten niet alleen

dat kraaien mensen
konden associëren met dode kraaien,

maar we ontdekten ook
dat in de dagen na deze uitvaarten,

waarin we ze bleven voeren,

ze aanzienlijk minder bereid waren
om op de voedselvoorraad af te komen,

een afname die we niet
bij onze controlegroep zagen.

Dit suggereert dat kraaien
inderdaad associaties kunnen maken

met bepaalde plekken
waar ze dode kraaien gezien hebben.

Bij elkaar vertelt dit ons

dat we die andere verklaringen
zeker niet moeten uitsluiten,

maar er wel vrij zeker van kunnen zijn

dat voor kraaien de aandacht
die ze aan hun doden besteden

een belangrijke manier kan zijn
waarop deze dieren over gevaar leren.

Een mooi, keurig verhaaltje
waarmee we in zee kunnen gaan.

Maar als het om leven en dood gaat,

zijn de dingen zelden zo keurig.

Hier werd ik flink mee geconfronteerd
tijdens ons vervolgexperiment,

waarbij we keken naar
hoe kraaien reageren op dode kraaien

zonder enige roofdieren in de buurt.

Kortgezegd, we kwamen erachter
dat in deze gevallen

de reacties wat merkwaardiger werden.

De opzet van het experiment
ziet er zo uit.

Je ziet onze opgezette dode kraai
alleen op de stoep,

in het territorium van een koppel.

(Vogelgeluid)

Dat is de alarmroep

van een van de vogels in het territorium,
die nu in beeld komt.

Vrij snel komt diens partner er ook bij.

Tot nu toe is het allemaal heel gewoon.

Dit is wat kraaien doen.

Nu begint het minder gewoon te worden.

Waarschijnlijk weet niet iedereen hier
hoe vogelseks eruit ziet.

Mocht je dat niet weten,
zo ziet het eruit.

Je ziet hier een samenloop
van drie reacties:

angst, zoals te horen aan de alarmroep;

agressie, zoals te zien aan
het heftige gepik

door zowel een van de nestelende vogels
als een van de opgewonden bijstanders;

en seksuele opwinding.

Dit is natuurlijk verrassend

en interessant om over na te denken
en over te praten.

Maar ons doel is om te begrijpen

hoe dieren over het algemeen
met hun doden omgaan,

dus de belangrijkste vraag hier is:
is dit representatief?

Gebeurt dit telkens weer?

Daarom is de mogelijkheid
om kraaien systematisch te onderzoeken

zo waardevol,

want na honderden van zulke testen,

waarbij ik dode kraaien op de stoep legde

in de territoria van
honderden verschillende paren,

ontdekten we dat dit niet zo is.

Elk soort contact,

of het nu seksueel, agressief

of gewoon onderzoekend is,

vond slechts in dertig procent
van de gevallen plaats.

Aangezien dit niet representatief was,

het was de minderheid,

zijn we geneigd om dit te verwerpen

als irrelevant, vreemd, eng
en raar kraaiengedrag.

Maar het zal je misschien verbazen
dat reacties als agressie

of zelfs seksuele opwinding

helemaal niet zo raar zijn

en zeker niet alleen
bij kraaien voorkomen.

Als het gaat om de manieren
waarop dieren op de dood reageren,

wordt er vaak gefocust op sociaal gedrag,

zoals verzorgen en bewaken,

maar dat is bij lange na niet het enige
wat zelfs onze naaste verwanten doen

met hun doden.

We zien reacties zoals bijten,
mishandelen en zelfs seks

bij veel verschillende dieren,

waaronder vele primaten en dolfijnen.

Wat weten we dus over dieren
en hun doodsrituelen?

Kraaien lijken net als insecten

een sterke drijfveer te hebben

om hun doden te onderzoeken.

In dit geval kan dat zijn
om gevaar te leren herkennen,

wat misschien zelfs een inspiratie was
voor onze eigen rituelen.

Maar als we beter kijken,

zien we dat er niet
één simpele verklaring is

voor de enorme
verscheidenheid aan reacties

die we bij kraaien
en vele andere dieren zien.

Dat suggereert dat we die tijdmachine
nog lang niet af hebben.

Maar het zal een fascinerende reis zijn.

Dankjewel.

(Applaus)