Sự liên cảm giác quan - ý tưởng: Các ý tưởng cảm thấy gì? - Danko Nikolić

Xem toàn bài giảng tại: http://ed.ted.com/lessons/ideasthesia-how-do-ideas-feel-danko-nikolic

Theo mô hình truyền thống về chức năng tâm thần ở người, các giác quan sẽ cung cấp dữ liệu cho não bộ, sau đó, não bộ sẽ chuyển hoá chúng thành các hiện tượng tâm thần tương ứng: ánh sáng thành hình ảnh thị giác, rung động không khí thành trải nghiệm thính giác, v.v... Nhưng sẽ ra sao nếu quá trình đó, trên thực tế, lại xảy ra cùng lúc? Danko Nikolić mô tả thuyết về sự liên kết cảm giác - ý tưởng: ideasthesia.

Bài giảng của Danko Nikolić, minh họa bởi nenatv,

Từ rất xưa, trước câu nói "Tôi tư duy,
thế nên, tôi hiện hữu" của Descartes

cho đến lâu sau đó,
các nhà khoa học và triết gia

đã phải vật lộn với cái
được gọi là mối quan hệ tâm-thân.

Bộ óc liệu có phải là một thực thể
tách biệt, phi vật chất, vận hành xác thịt

hay chỉ là phần đặc biệt
khó nắm bắt trong cơ thể chúng ta,

làm thế nào nó biến đổi dữ liệu
mà các giác quan tiếp nhận

thành những trải nghiệm có vẻ
phi vật chất mà ta gọi là suy nghĩ.

Dù câu trả lời vẫn còn bỏ ngỏ,

các nghiên cứu mới đây cho rằng
vấn đề phần nào nằm ở

cách chúng ta đặt ra câu hỏi
ngay từ ban đầu,

giả định rằng khác biệt giữa nhận thức
có được từ giác quan và ý tưởng

không thực sự tồn tại.

Theo mô hình truyền thống của
chức năng tâm thần,

các giác quan cung cấp
dữ liệu riêng biệt tới não bộ

để chuyển thành
hiện tượng tâm thần phù hợp:

hình ảnh thấy được thành cây cối,
âm thanh nghe được thành tiếng chim,...

Nhưng đôi khi,
ta gặp phải những người

có giác quan lẫn lộn,
cho phép họ nghe được màu sắc

hay nếm được âm thanh.

Đến gần đây, hiểu biết thông thường vẫn
cho rằng hiện tượng liên kết giác quan,

là do sự liên hệ trực tiếp giữa
các phần của não bộ

chịu trách nhiệm
kích thích cảm giác như

lập tức nhìn thấy màu vàng
khi nghe thấy tông Si thứ.

Nhưng nghiên cứu mới cho thấy
liên kết giác quan

là cầu nối trung gian
giữa hiểu biết của ta

về hình dạng, màu sắc và âm thanh
mà giác quan tiếp nhận.

Để trải nghiệm liên giác quan,

cần kích hoạt các ý tưởng, khái niệm
ở mức độ cao hơn

trong liên kết giữa não bộ vào cảm giác.

Ví dụ, hình này có thể được nhìn
thành chữ S hoặc số 5,

liên giác quan diễn giải
và gắn chúng

vào những màu sắc
và âm thanh khác nhau

trong khi vẫn giữ nguyên
các kích thích thị giác đơn thuần.

Trong một nghiên cứu khác, liên giác quan
tạo ra các liên kết màu mới

cho những ký tự xa lạ
sau khi được dạy về chúng.

Vì dựa vào mối liên hệ giữa
ý tưởng và giác quan,

hiện tượng tâm thần này
là nền tảng của liên giác quan

được gọi là liên cảm giác quan - ý tưởng
(ideasthesia).

Liên giác quan
chỉ xuất hiện ở vài người,

dù nó có thể phổ biến
hơn ta tưởng.

Nhưng liên cảm giác quan - ý tưởng
là phần căn bản của đời sống.

Gần như tất cả chúng ta đều cảm thấy
đỏ-ấm, xanh-lạnh.

Nhiều người cho rằng màu tươi sáng,
chữ in nghiêng, nét thanh mảnh

thuộc tông cao,
trong khi màu đất thuộc tông trầm.

Rất nhiều trong số các mối liên kết này
có được nhờ tiếp xúc văn hóa,

vài cái khác lại được thể hiện
ở cả trẻ sơ sinh và vượn,

nghĩa là, ít nhất, một số trong đó
là bẩm sinh.

Khi được yêu cầu chọn một trong hai tên
để đặt cho hình,

người từ các nền văn hóa
và ngôn ngữ khác nhau

đều đồng ý rằng "kiki"
là ngôi sao mũi nhọn,

còn "bouba" là viên tròn,

dựa vào chính thanh âm của từ
và khẩu hình miệng.

Điều này dẫn tới nhiều liên kết hơn
thuộc mạng lưới ngữ nghĩa phong phú.

Kiki có nghĩa là lo lắng và thông minh,

còn bouba được hiểu là
chậm chạp và lười biếng.

Điều này gợi ý rằng
trải nghiệm hàng ngày của ta

về màu sắc, âm thanh, các kích thích khác
không thuộc những vùng giác quan tách biệt

mà được tổ chức trong
một mạng lưới liên kết

tương tự như mạng lưới ngôn ngữ.

Chính điều này giúp ta
hiểu được ẩn dụ

ngay cả khi chúng vô lý,

ví dụ, phép so sánh tuyết với
tấm chăn trắng,

dựa trên cảm giác chung về
sự mềm mại và nhẹ nhàng.

Liên kết cảm giác - ý tưởng
là điều cốt yếu trong nghệ thuật,

vốn dựa vào sự tổng hợp của
ý niệm và cảm xúc.

Ở các tác phẩm vĩ đại, ý tưởng và cảm giác
bổ trợ lẫn nhau,

từ bài hát mà phần nhạc hòa hợp
tuyệt vời với lời,

đến bức tranh mà nội dung chính

bật lên nhờ cách dùng
màu sắc và đường nét,

tiểu thuyết có cốt truyện chặt chẽ
được truyền tải bằng câu văn trau chuốt.

Quan trọng nhất, mạng lưới những
kết nối lập bởi ý tưởng cảm giác

không chỉ giống với
mạng lưới ngôn ngữ của ta

mà còn có thể là
một phần thiết yếu trong đó.

Khác với quan điểm truyền thống,

rằng đầu tiên, giác quan nắm bắt
màu sắc, hình dạng

hay rung động không khí,

sau đó, não bộ phân loại chúng
thành cây hay tiếng còi,

Liên kết cảm giác - ý tưởng cho rằng
hai quá trình này xảy ra cùng lúc.

Nhận thức cảm giác được định hình bởi
hiểu biết ý niệm của ta về thế giới,

chúng gắn liền với nhau, cái này
không thể tồn tại nếu thiếu cái kia.

Nếu mô hình về
ý tưởng cảm giác này là chính xác,

nó có thể tác động lớn đến
những vấn đề

khoa học và triết học quan trọng nhất
trong nghiên cứu tâm thần.

Không có khái niệm về bản thân
từ trước,

Descartes sẽ không thể
gắn cái tôi với tư duy.

Không có mạng lưới khái niệm
vừa tương quan vừa khác biệt,

trải nghiệm cảm giác của ta về thế giới
sẽ là một khối vô định

thay vì những vật thể riêng rẽ
mà ta có thể thấu hiểu.

Nhiệm vụ của khoa học
là xác định mạng lưới này,

được tạo thành thế nào, tương tác ra sao
với những kích thích bên ngoài.

Còn thử thách cho triết học
là xác định liệu

mô hình mới này có ý nghĩa thế nào
đối với hiểu biết của ta về bản thân

và mối liên hệ của ta
với thế giới xung quanh.