İdestezi: Fikirler Ne Hissettirir? - Danko Nikolić

Dersin tamamı için: http://ed.ted.com/lessons/ideasthesia-how-do-ideas-feel-danko-nikolic

Zihinsel işlevimize dair geleneksel model öncelikle duyularımızın, beynimize veri sağladığını ve daha sonra bu duyuların uygun zihinsel olaylara dönüştürüldüğü fikrini desteklemektedir: Işığın görsel imgelere, hava titreşimlerinin işitsel tecrübelere dönüştürülmesi, vb. Fakat bu süreç eş zamanlı olarak gerçekleşiyorsa ne olur? Danko Nikolić, idestezi teorisini tanımlıyor.

Ders Danko Nikolić; animasyon ise nenatv tarafından hazırlanmıştır.

Descartes "Düşünüyorum, öyleyse
varım" demeden uzun zaman önce

ve bundan uzun zaman sonra,

benzer bilim adamları ve filozoflar

zihin-beden problemi adını
verdikleri şey üzerinde çok düşündüler.

Zihin ayrı, maddesel olmayan ve bir
et makinasını yöneten bir varlık mıdır?

Değilse ve fiziksel bedenimizin
anlaşılmaz bir parçasıysa eğer,

hayvani hislerimizin
girdisini, düşünceler adını verdiğimiz

fiziksel olmayan
deneyimlere nasıl dönüştürebiliyor?

Cevaplar durmadan
tartışılsa da, yeni bir araştırma

problemin bir kısmının
öncelikle duyusal algımız ile

fikirlerimiz arasında
aslında var olmayan bir ayrım

olduğunu varsayarak, soruyu ortaya koyma

biçimimizde yattığını öne sürüyor.

Zihinsel işlevimize dair geleneksel model,

hislerimizin beynimize,
sonrasında uygun zihinsel

olaylara dönüştürülen
ayrı veriler sağladığını belirtmektedir:

Görsel imgeleri ağaçlara, işitsel
tecrübeleri kuş şarkılarına dönüştürme vb.

Fakat bazen hisleri
karışan ve bunun da renkleri

duymalarını ya da sesleri
tatmalarını sağlayan insanlarla

karşılaşabiliyoruz.

Son zamanlara dek, sinestezi
adı verilen bu olaya dair ortak

anlayış, bunun beyinde

duyusal uyaranlardan
sorumlu kısımlar arasında doğrudan

bir bağlantının var
olduğunu belirtmektedir,

örneğin si bemol tonunu
duyar duymaz sarı rengi görmek gibi.

Fakat daha yeni
çalışmalar sinestezinin aslında

duyularımızın kavradığı
şekiller, renkler ve seslerin

anlaşılması aracılığıyla
sağlandığını göstermektedir.

Çapraz duyusal
tecrübelerin gerçekleşmesi için,

zihinlerimizin duyusal girdi ile
birleştirdiği daha yüksek seviyedeki

fikir ve kavramların
aktifleştirilmesi gerekmektedir.

Örneğin; bu şekil hem "s" harfi olarak
hem de "5" rakamı olarak görülebilir

ve sinestezi de farksız olarak
kalan görsel uyarıcılara rağmen,

yorumlama biçimlerine bağlı olarak

her birini farklı renkler
veya seslerle ilişkilendirir.

Başka bir çalışmada
sineztezi, harfler öğrenildikten sonra

bilinmeyen harfler için yeni
renk çağrışımları üretmiştir.

Bu da fikirler ve duyular arasındaki
bir bağlantıya dayalı olduğu için,

sineztezi altında
yatan bu zihinsel olay,

idestezi olarak bilinmektedir.

Sinestezi, daha önce düşünüldüğünden

daha yaygın olsa da,
yalnızca bazı insanlarda gerçekleşir.

Fakat idestezi,
yaşamlarımızın temel bir kısmıdır.

Aslında hepimiz kırmızı rengi
sıcak, maviyi ise soğuk olarak algılarız.

Çoğu insan açık renklerin,
italik harflerin ve ince çizgilerin

tiz olduğunu, toprak

renklerinin ise kalın
olduğunu kabul eder.

Bu çağrışımların çoğu
kültürel etki aracılığıyla kazanılsa da,

diğerleri bebeklerde ve maymunlarda
bile ortaya çıkar ve en azından

bazı çağrışımların
doğuştan olduğunu öne sürer.

Bu şekiller için iki olası
isimden birisinin seçilmesi istendiğinde,

tamamen farklı kültüre ve
dile sahip insanlar, sivri uçlu yıldızın

"kiki" olduğu ve
yuvarlak şeklin de "bouba"

olduğu konusunda hemfikirler;

bunun nedeni hem sesler,
hem de sesleri çıkarırken ağzımızın

girdiği şekil.

Bu da, zengin bir anlamsal ağ içinde

daha fazla çağrışım ortaya çıkarıyor.

Kiki sinirli ve zeki olarak, bouba ise

tembel ve yavaş olarak tanımlanıyor.

Tüm bunların ortaya çıkardığı
şey ise, gün içerisindeki renk,

ses ve diğer uyarıcı deneyimlerimizin
ayrı duyusal adalarda bulunmadıkları,

fakat dil ağımıza benzer
bir çağrışım ağında toplu

olarak bulunduğudur.

Bu da metaforları, mantıklı olmasalar bile

anlamamızı sağlayan şeydir,

tıpkı benzer yumuşaklık ve
aydınlık hissine bağlı olarak

karın, beyaz bir örtüyle
kıyaslanması gibi.

İdestezi, kavramsallık ve duygusallığın

bir sentezine dayalı olan
sanatta bile önem taşıyabilir.

Sanatta fikir ve estezi
birbirlerini desteklerler,

bu, bir melodiyle muhteşem
bir şekilde birleşen şarkı sözü de

olabilir, bir resmin renk ve fırça

kullanımıyla yükseltilen
tema içeriği de olabilir

veya cümleler aracılığıyla mükemmel bir

şekilde oluşturulmuş
romanın konusu da olabilir.

En önemlisi, idestezi
tarafından oluşturulan çağrışım ağlarının

yalnızca dile ait ağımıza
benzer olmaması, fakat aslında

onun ayrılmaz bir parçası olabileceğidir.

Geleneksel görüşün aksine,

duyularımız bir renk ve şekil
koleksiyonunu ya da havadaki

bazı titreşimleri ilk yakaladığında

ve zihnimiz onları bir ağaç
veya siren olarak sınıflandırdığında,

idestezi, iki sürecin de eş
zamanlı olarak gerçekleştiğini öne sürer.

Duyusal algılarımızı, kavramsal
dünya anlayışımız şekillendirir ve

ikisi birbirine öyle bağlıdır ki,
birisi diğeri olmadan var olamaz.

Eğer idestezi tarafından
öne sürülen bu model doğruysa,

zihin çalışmalarına ait
büyük bilimsel ve felsefi

meselelerin bazıları için
büyük sonuçlar ortaya koyabilir.

Benlik kavramı önceden var olmasaydı,

Descartes'ın da düşünme
eylemine atfedeceği bir "ben"i olmazdı.

Birbirine bağlı ve farklı
kavramlar ağı var olmasaydı,

duyusal dünya deneyimimiz,
kavradığımız ayrı nesnelerden çok,

ayırt edilmemiş bir
nesneler kütlesi olurdu.

Bilimin görevi ağın nerede olduğunu,

nasıl oluştuğunu ve dış
uyarıcılarla etkileşimini bulmaktır.

Felsefenin mücadelesi
ise, kendimizi anlayış biçimimiz

ve dünyayla olan bağımız
için bu yeni bilinçlilik modelinin

ne anlama geldiğini düşünmektir.