Chimamanda Adichie: Hatari ya simulizi moja

Maisha yetu, tamaduni zetu, vimeumbwa na hadithi nyingi zinazoingiliana. Mwandishi wa riwaya Chimamanda Adichie anatoa simulizi ya jinsi alivyogundua sauti yake halisi kiutamaduni -- na anatahadharisha kwamba kama tukisikia hadithi moja juu ya mtu mwingine ama nchi nyingine, tupo hatarini kuelewa visivyo.

Mimi ni msimuliaji wa hadithi

Ningependa kuwasimulia kidogo maisha yangu

juu ya kile ninachopenda kuita
"hatari ya simulizi moja"

Nilikulia mazingira ya chuo
kikuu magharibi mwa Nigeria

Mama yangu anasema nilianza kusoma
nikiwa na miaka miwili

japo nadhani miaka minne ni sahihi zaidi

Niliwahi sana kuanza kusoma

Nilisoma vitabu vya watoto vya Uingereza
na Marekani

Pia nilianza kuandika katika umri mdogo

Na nilipoanza kuandika,
nikiwa na takriban miaka saba,

hadithi za penseli na michoro ya rangi

ambazo mama yangu alilazimika kuzisoma,

niliandika hadithi
sawa na zile nilizokuwa nazisoma:

Wahusika wangu wote
walikuwa wazungu na wenye macho ya bluu.

Walicheza katika theluji.

Walikula matofaa

(Kicheko)

Na walizungumza sana kuhusu hali ya hewa,

jinsi ilivyo vizuri kuona jua limechomoza.

(Kicheko)

Yote haya,ingawa niliishi Nigeria.

Nilikuwa sijawahi kwenda nje ya Nigeria.

Hatukuwa na theluji, tulikula maembe.

Na hatukuzungumza kuhusu hali ya hewa,

sababu hakukuwa na haja ya kufanya hivyo.

Wahusika wangu pia
walikunywa sana bia ya tangawizi

kwa sababu wahusika
katika vitabu vya Uingereza

walikunywa bia ya tangawizi.

Ijapokuwa
sikuifahamu bia ya tangawizi

(Kicheko)

Na kwa miaka mingi baadaye

nilikuwa na shauku
ya kuonja bia ya tangawizi.

Lakini hiyo ni hadithi nyingine.

Ambacho hii inaonyesha,nafikiri

Ni namna tulivyo wajinga na wanyonge

Tunapokabiliana na simulizi

hasa hasa kama watoto

Sababu nilisoma vitabu
vyenye wahusika wa kigeni

Nilikuwa nimeaminishwa kwamba vitabu

kwa asili lazima
viwe na wahusika wageni

Na vielezo kuhusu mambo ambayo
binafsi siyafahamu

Mambo yalibadilika
Nilipopata vitabu vya Afrika

havikuwepo kwa wingi

Na haikuwa rahisi kuvipata
kama vya kigeni

Lakini sababu ya waandishi
kama Chinua Achebe na Camara Laye

Nilipata badiliko la akili
ninavyoiona fasihi

Niligundua kwamba watu kama mimi,

wasichana weusi

wenye nywele ngumu

pia wapo katika fasihi.

Nilianza kuandika
vitu nilivyovifahamu

Nilikuwa navipenda hivyo vitabu
vya Marekani na Uingereza

Viliamsha fikra zangu
Vilifunua vitu vipya.

Lakini matokeo yasiyokusudiwa

yalikuwa; sikufahamu kuwa
watu kama mimi

waweza kuwepo katika fasihi.

hivyo ufumbuzi wa waandishi Waafrika:

Uliniokoa na mtazamo mmoja
juu ya vitabu

Ninatoka kwenye familia
ya kawaida

Baba yangu alikuwa mhadhiri

Mama yangu ni
afisa wa utawala

Kwa hiyo kama kawaida, tulikuwa na,

mtumishi wa nyumbani
anayetoka vijiji vya jirani

Nilipokuwa na miaka nane
tulipata mtumishi wa kiume

Jina lake aliitwa Fide

Mama alituambia kuwa familia
yake ni masikini sana

Mama alituma magimbi na mchele
na nguo zetu za zamani kwa familia yao

Na niliposhindwa kumaliza chakula
mama alisema,

"Maliza chakula! kuna watu
ambao hawana chochote

Niliwahurumia sana
familia ya Fide

Jumamosi moja tukaenda
kijijini kwao kutembelea

na mama yake akatuonyesha
kikapu kizuri

kilichosukwa kwa ukili uliopakwa rangi
na kaka yake Fide

Nilishangaa

Sikudhani kuwa yeyote katika familia yake

angeweza kutengeneza chochote

yote niliyowahi kusikia kuhusu wao
ni namna walivyo masikini

Kwa hiyo ilikuwa haiwezekani kwangu
kuwaona tofauti na umasikini wao

umasikini wao ilikuwa
ni simulizi moja kwangu

baadaye niliwaza hili
nilipotoka Nigeria

Kwenda Marekani kusoma
chuo kikuu

Nilikuwa na miaka 19

Mmarekani niliyekuwa
naishi naye chumba kimoja alinishangaa

Aliuliza wapi nimefunza
kuzungumza kiingereza vizuri

Alishangaa nilipomwambia kuwa Nigeria

wanatumia kiingereza kama lugha ya taifa

Aliomba kusikiliza "nyimbo za kikabila"

na alipigwa butwaa vile vile

Nilipompa kanda yangu ya Mariah Carey

(kicheko)

Alidhani kuwa sifahamu
kutumia jiko la umeme

Kilichonishangaza mimi ni hiki

Alikuwa ananihurimia
hata kabla ya kuniona

Mtazamo wake mbovu,
kunihusu, kama Mwafrika,

Ulikuwa wa huruma ya kudhalilisha,
yenye kujali

Alikuwa na simulizi moja
kuhusu Afrika:

Simulizi ya majanga.

Kwenye simulizi hii moja,

Hakukuwa na uwezekano wa Mwafrika
kufanana naye kwa namna yeyote,

Hakukuwa na uwezekano wa hisia
ngumu zaidi ya huruma,

Hakukuwa na uwezekano wa ushirikiano
kama binadamu walio sawa.

Lazima niseme kuwa
kabla ya kwenda Marekani,

Sikuwa nikijitambua kwa undani
kama Mwafrika.

Lakini Marekani, popote Afrika ilipotajwa,
watu walinigeukia.

Bila kujali kuwa sifahamu chochote
kuhusu nchi kama Namibia.

Lakini nilikuja kuupokea
huu utambulisho mpya,

Na kwa namna nyingi sasa
ninajitazama kama Mwafrika.

Ijapokuwa bado ninakasirishwa sana
pale Afrika inapoelezewa kama ni nchi

Mfano wa karibu, ni safari yangu ya ndege

Kutoka Lagos hivi juzi,

Ambapo kulikuwa na tangazo

Kuhusu kazi ya kujitolea kule
"India, Afika na nchi nyingine"

Kicheko

Baada ya kuishi Marekani kama Mwafrica

Nikaanza kuelewa mwitikio wa
niliyekuwa naishi naye chumba kimoja

kama sikukulia Nigeria

Na kama kila nilichofahamu kuhusu Afrika
kilitokana na picha maarufu

Mimi pia ningedhani kuwa Africa ni mahali
penye mandhari nzuri,

Wanyama wa kupendeza,

na watu wasioeleweka,

wapiganao vita visivyo na maana,
wanaokufa na umasikini na UKIMWI

wasioweza kujisemea

wanaosubiri kusaidiwa na
mtu mweupe, mgeni mwenye ukarimu

Ningewaona waafrika
kwa namna ile ambayo mimi,

nilipokuwa mtoto,
niliiona familia ya Fide

Hii simulizi moja kuhusu Afrika
nadhani inatokana na fasihi za magharibi

Sasa, huu ni msemo kutoka katika uandishi
wa mfanyabiashara wa London aitwaye John Lok,

aliyesafiri kwa maji kuelekea
Afrika magharibi mwaka 1561

na aliweka hazina ya kuvutia
kutokana na safari yake.

Baada ya kuwaita Waafrika weusi kama
" hayawani wasio na nyumba,"

aliandika,"Pia kuna watu wasio na vichwa,

midomo na macho yao
yapo katika vifua vyao."

Sasa, nilicheka kila
nikisoma haya maneno.

Na lazima mtu
atakubaliana na fikira za John Lok.

Lakini kipi ni muhimu
kuhusu uandishi wake

ni kwamba inawakilisha mwanzo

wa utamaduni wa kuelezea hadithi
za Afrika kwa Magharibi:

Utamaduni wa kusini mwa jangwa la Sahara
kama sehemu isiyofaa,

yenye utofauti, yenye kiza,

ya watu ambao, kutokana na maneno ya
mshairi bora aitwaye Rudyard Kipling,

ni "nusu shetani, nusu watoto."

Hivyo, nilianza kuelewa kwamba mwanafunzi
Mmarekani ninayeshirikiana nae chumba

lazima katika maisha yake

atakuwa ameona na kusikia
namna mbalimbali za hii hadithi moja,

kama ilivyo kwa profesa,

ambaye aliwahi niambia kuwa
riwaya yangu haikuwa "na uhalisia wa Kiafrika,"

Sasa, nilikubaliana na kuchanganua

kwamba kulikuwa na baadhi ya vitu
ambavyo si sawa katika riwaya hii,

na kuwa nilifeli katika maeneo mbalimbali,

lakini sikufiria kwamba ilifeli

katika kutekeleza
uhalisia wake wa Kiafrika.

Kiukweli, sikufahamu
uhalisia wa Kiafrika ni upi.

Profesa alinielezza kwamba wahusika kwenye riwaya
walikuwa wanafanana mno kama yeye,

msomi aliye katika maisha ya kati.

Wahusika wangu waliendesha magari.

Hawakuwa wanashinda na njaa.

Kwa hiyo hawakuwa Waafrika halisi.

Lakini niongeze haraka-haraka
kwamba najisikia hatia

katika swali la la hadithi iliyo moja.

Miaka michache iliyopita,
nilitembelea Mexico nikitokea Marekani.

Hali ya kisiasa nchini Marekani
wakati huo ilikuwa tete,

kulikuwa na majadiliano yanayoendelea
kuhusu uhamiaji.

Na, mara kwa mara hutokea Marekani,

neno uhamiaji likaja kuwa
linahusishwa na watu wenye asili ya Mexico.

Kulikuwa na hadithi ndefu
kuhusu Wamexico

kama watu wanaonyonya mfumo wa afya,

wanajipenyeza kwenye mipaka,

wanakamatwa kwenye mipaka,
vitu kama hivyo.

Nakumbuka siku ya kwanza nilipokuwa natembea
eneo liitwalo Guadalajara,

nikiwaangalia watu wakielekea makazini,

wakitengeneza tortilla maeneo ya sokoni,

wakivuta sigara, wakicheka.

Nakumbuka kwa mara ya kwanza
nilipatwa na mshangao kidogo.

Kisha, nikagubikwa na aibu.

Nikatambua ya kwamba nimezama sana katika habari zinazoelezea watu wa Mexico

ambao wamekuwa jambo katika akili yangu,

wahamiaji duni,

nilidanganyika katika hadithi moja
ya watu wa Mexico

na sikuweza kujisikia aibu zaidi.

Kwa hiyo hiyo ndiyo
namna ya kutengeneza hadithi moja.

kuwaeleza watu kama jambo moja,

kama jambo moja tu,

tena na tena,

na hivyo ndivyo watakavyokuwa.

Haiwezekani kuongelea kuhusu hadithi moja

bila kuongelea kuhusu uwezo ya mamlaka.

Kuna neno, neno la lugha ya Igbo,

ambalo huwa naliwaza kila nikifikiria
mfumo wa mamlaka wa dunia,

na hili "nkali".

Ni nomino ambayo inatafsiriwa kama
"kuwa juu zaidi ya mwigine."

Kama ulivyo ulimwengu wa
kiuchumi na kisiasa,

hadithi pia huelezwa kwa kanuni ya nkali:

Zinaelezwaje, nani anaelezea,

wakati gani zilielezwa,
hadithi ngapi zinaelezwa,

haya yote yanategemea sana
nguvu ya mamlaka.

Mamlaka ni uwezo sio tu wa kueleza
hadithi ya kuhusu mtu mwingine,

lakini kuifanya iwe hadithi mahususi
kuhusu mtu huyo.

Mshairi wa Kipalestina
Mourid Barghouti aliandika

kwamba kama unataka kuwaondoa watu,

njia rahisi ya kufanya hivyo
ni kuelezea hadithi yao

na kuanza na, "pili."

Anza hadithi na mishale
ya waliokuwa wakazi halisi wa Amerika,

na sio baada ya kufika kwa Waingereza,

na utakuwa na hadithi tofauti nyingine kabisa.

Anza na hadithi kuhusu
kuanguka kwa dola za Kiafrika,

na sio dola za Kiafrika
zilizotokana na ukoloni,

na utakuwa na hadithi tofauti kabisa.

Hivi karibun nilitoa hotuba katika chuo

ambapo mwanafunzi aliniambia
kwamba ilikuwa ni aibu

kwamba wanaume wa Kinigeria
walikuwa wanyanyasaji

kama alivyo muhusika
ambaye ni baba katika riwaya yangu.

Nikamwambia nimesoma riwaya
iitwayo "Mwendawazimu wa Kiamerika" --

(Kicheko)

-- na kwamba ilikuwa aibu

kwamba vijana wadogo wa Kiamerika
walikuwa wauaji waliokubuhu.

(Kicheko)

(Makofi)

Sasa, kiukweli nilisema hili
kutokana na kukerwa.

(Kicheko)

Lakini isingeweza kutokea kwangu kuwaza

kwamba kwa sababu nimesoma riwaya
ambayo muhusika ni muuaji wa kufululiza

kwamba kwa kiasi fulani
wanawakilisha Wamarekani wote.

Hii si kwamba mimi
ni mtu bora kuliko yule mwanafunzi,

lakini kwa sababu ya utamaduni
na nguvu ya uchumi wa Marekani,

Nilikuwa nina hadithi nyingi za Marekani.

Nilisoma Tyler na Updike
na Steinbeck na Gaitskill.

Sikuwa na hadithi moja ya Marekani.

Nilipojifunza, miaka kadhaa iliyopita,

kwamba waandishi wanategemewa kuwa na maisha ya utotoni ambayo siyo ya furaha

ili kuja kufanikiwa baadaye,

Nilianza kuwaza ni namna gani naweza buni
vitu vibaya ambavyo wazazi wangu walinifanyia.

(Kicheko)

Lakini ukweli ni kwamba nilikuwa na maisha ya utoto ambayo yalikuwa ya furaha sana,

yaliyojaa vicheko na upendo,
katika familia iliyo na ukaribu sana.

Lakini pia nilikuwa na mababu
waliofia kwenye kambi za wakimbizi.

Binamu yangu Polle alifariki
sababu hakupata matibabu yanayostahili.

Mmoja wa rafiki zangu,Okoloma,
alifariki kwenye ajali ya ndege

kwa sababu gari zetu za zimamoto
hazikuwa na maji.

Nimekulia katika serikali ya kijeshi
ambayo ni kandamizi

ambayo haikujali elimu,

kwa muda mwingine,
wazazi walikuwa hawalipwi mishahara.

Hivyo, kama mtoto, nilianza kuona jamu hakuna mezani wakati wa kupata kifungua kinywa,

kisha siagi nayo ikakosekana,

kisha mkate ukawa ghali sana,

kisha maziwa yakapungua.

Na katika yote, hali ya hofu ya kisiasa

ikaingilia maisha yetu,

Na hadithi zote hizi zimenitengeneza mimi wa leo.

Lakini kusisitiza katika hizi hadithi hasi

ni kuongeza uzoefu wangu

na kuachana na hadithi nyinginezo nyingi ambazo zimenitengeneza mimi.

Hadithi moja hutengeneza tabaka,

na tatizo la tabaka
si kwamba hazina kweli,

lakini hazijakamilika.

Hufanya hadithi moja kuwa hadithi pekee.

Hakika, Afrika ni bara
ambalo limejaa majanga:

Kuna majanga yaliyo makubwa,
kama ubakaji wa kutisha nchini Congo

na wa kudidimiza,

kama ukweli kwamba watu 5000 wanaomba
nafasi moja ya kazi nchini Nigeria.

Lakini kuna hadithi nyingine
ambazo hazihusiani na majanga,

na ni muhimu sana, ni namna kuziongelea.

Wakati wote nimekuwa nikihisi haiwezekani

kujiunga kwa utaratibu na sehemu au mtu

bila kuhusiana na hadithi zote
za mahala pale au mtu huyo.

Madhara ya hadithi moja ni kwamba:

Hunyang'anya watu wa heshima.

Hufanya utambuzi wetu
wa usawa wa kibinadamu kuwa mgumu.

Husisitiza ni jinsi gani tulivyo tofauti
kuliko vile tulivyo sawa.

Inakuwaje wakati
kabla ya safari yangu ya Mexico,

Ningefatilia majadiliano ya uhamiaji
kutoka pande zote,

upande wa Marekani na wa Mexico?

Ingekuwaje kama mama yangu angeniambia
familia ya Fide ilikuwa masikini

na ya wachapakazi?

Inakuwaje kama tungekuwa
na mtandao wa televisheni wa Kiafrika

ambao unarusha vipindi
vya hadithi za Afrika duniani kote?

Kitu ambacho muandishi wa Kinigeria Chinua Achebe
anaita "usawa wa hadithi."

Inakuweaje kama mwanafunzi niliyeishi naye chumba kimoja angefahamu kuhusu mchapishaji wangu wa Kinigeria,

Muhtar Bakare,

mtu wa kipekee ambaye
aliacha kazi ya benki

na kufuata ndoto zake
na kuanzisha nyumba ya uchapishaji

Sasa, hekima iliyozoeleka ilikuwa kwamba
Wanigeria huwa hawasomi fasihi.

Yeye alikataa.

Alihisi kwamba watu
ambao wanaweza kusoma, wangesoma,

kama ungefanya kazi ya fasihi iwe katika bei nafuu na kupatikana kiurahisi.

Muda mfupi baada ya kuchapisha
riwaya yangu ya kwanza,

Nilikwenda kwenye kituo cha televisheni
kilichopo Lagos kwa ajili ya mahojiano,

na mwanamke ambaye anafanya kazi pale kama karani alinifata na kusema,

"Nimependa sana riwaya yako.
Sijapenda mwishoni mwake.

Sasa, ni lazima uandike muendelezo
na hiki ndicho kitatokea ..."

(Kicheko)

Na alipoendelea kunielezea
kipi cha kuandika kwenye muendelezo.

Si kwamba nilivutiwa tu,
lakini pia nilisisimka.

Huyu ni mwanamke, mmoja wa watu wengi
wa kawaida waliopo Nigeria,

ambao hawakutakiwa kuwa wasomaji.

Si kwamba alisoma tu kitabu,

lakini pia alikimiliki

na aliona ana haki kuaniambia
kitu cha kuandika katika muendelezo.

Sasa, ingekuwaje kama mwanafunzi niishiye nae chumba kimoja angejua kuhusu rafiki yangu Funmi Lyanda,

mwanamke jasiri ambaye anaongoza
kipindi cha televisheni Lagos,

na anadhamiria kuelezea hadithi
ambazo tunapendelea kuzisahau?

Inakuwaje kama mwenzangu
angetambua kuhusu upasuaji wa moyo

ambao ulifanyika wiki iliyopita
jijini Lagos?

Inakuwaje angefahamu
kuhusu muziki wa kisasa kwa Kinigeria,

watu wenye vipaji wanaoimba
katika lugha za Kiingereza na pijini,

na Kiigbo na Kiyoruba na Kiijo,

wakichanganya ushawishi
kutoka kwa Jay Z hadi kwa Fela

kwenda kwa Bob Marley na babu zao.

Inakuwaje kama angejua
kuhusu wakili mwanamke

ambaye hivi karibuni alienda mahakamani nchini Nigeria kuipa changamoto sheria isiyo na maana

ambayo inawataka wanawake
kupewa ruhusa na waume zao

kabla ya kutengeneza hati mpya ya kusafiria?

Inakuwaje kama angefahamu kuhusu Nollywood,

iliyojawa na watu wabunifu wanaotengeneza filamu ingawaje kuna changamoto nyingi za kiufundi,

filamu ambazo ni maarufu sana

ambazo ni mfano mzuri unaoonyesha Wanigeria wanatumia kile wanachotengeneza?

Inakuwaje kama angefahamu
kuhusu msusi wangu bora kabisa,

ambaye ameanza biashara yake mwenyewe
akiuza nywele za kuongezea?

Au kuhusu mamilioni ya Wanigeria wengine ambao huanza biashara na muda mwingine kuanguka,

lakini huendelea kukuza azma yao?

Muda wote nikiwa nyumbani hukutana

na vyanzo vya kila wakati vya kukwaza
kwa Wanigeria wengi:

miundombinu yetu mibovu,
serikali iliyoanguka,

lakini pia kwa ustahimilivu mkubwa

wa watu ambao hufanikiwa,
bila ya kutegemea serikali,

bila yenyewe kabisa.

Huwa natoa mafunzo ya uandishi
kila kipindi cha joto jijini Lagos,

na huwa inanishangaza
kwa namna gani watu wengi hujiunga,

namna ambavyo watu wengi wana shauku ya kuandika,

ili kueleza hadithi.

Mimi na mchapishaji wa kitabu changu
tumeanzisha taasisi isiyo ya kibiashara

inayofahamika kama Farafina Trust,

na tuna ndoto kubwa ya kujenga maktaba

na kukarabati maktaba ambazo tayari zipo

na kutoa vitabu kwa shule za majimboni

ambazo hazina vitabu katika maktaba zao,

na kuandaa mafunzo mengi mno,

katika kuandika na kusoma,

kwa watu wote ambao wana shauku
ya kuelezea hadithi zetu nyingi.

Hadithi zina maana.

Hadithi nyingi zina maana.

Haidithi zimekuwa
zikitumika kupokonya na kukejeli,

lakini hadithi zinaweza tumika
kuhamasisha na kuleta ubinadamu.

Hadithi zinaweza kuvunja heshima ya watu,

lakini hadithi zinaweza
kurudisha heshima iliyopotea.

Mwandishi wa Kimarekani
Alice Walker aliandika

kuhusu ndugu zake wanaotokea Kusini
ambao walihamia Kaskazini.

Aliwaonyesha kitabu kuhusu

maisha ya Kusini ambayo wameyaacha nyuma.

"Walikaa, na wakakisoma kitabu,

nisikilize mimi soma kitabu,
na raha ya dunia utaipata tena."

Ningependelea kumalizia na hili wazo:

Kwamba pale tunapokataa hadithi moja,

tunapogundua kwamba hakuna hadithi moja

kuhusu sehemu yoyote,

huwa tunarejesha Furaha.

Asante.

(Makofi)