Bài học từ các tử tù

Trước vụ phạm tội giết người xảy ra điều gì? Diễn giả David R. Dow trong lúc tìm kiếm cách gia giảm vụ án tử hình đã nhận ra số lượng lớn các phạm nhân chịu án tử có lý lịch giống nhau. Trong bài nói chuyện này, anh đề xuất một kế hoạch táo bạo nhằm ngăn chặn vụ án tử hình trước khi chúng xảy ra. (Bài nói chuyện quay tại TEDxAustin)

Hai tuần trước,

tôi đã ngồi

ở bàn bếp với vợ mình Katya,

và thảo luận về chủ đề tôi định sẽ
thuyết trình hôm nay.

Chúng tôi có một cậu con trai 11 tuổi;
tên Lincoln. Cháu đang ngồi chung bàn

làm bài tập về nhà môn Toán.

Và trong lúc tôi tạm dừng trò chuyện

với Katya, tôi nhìn sang Lincoln

và bất giác rùng mình

khi nhớ lại một thân chủ của mình.

Thân chủ của tôi
là một chàng trai tên Will.

Cậu ta đến từ Bắc Texas.

Cậu không bao giờ biết rõ cha mình,
vì ông ta đã bỏ đi

khi mẹ đang mang thai cậu.

Và vì thế, số phận của cậu định sẵn
là được nuôi dạy bởi một bà mẹ đơn thân.

Điều đó cũng không sao

nếu bà mẹ đơn thân này

không bị tâm thần phân liệt,

và khi Will năm tuổi, bà ta
cố giết cậu bằng một con dao chặt thịt.

Bà ta bị

chính quyền chuyển vào
viện tâm thần,

và thế là những năm sau đó
Will sống với anh trai

cho đến khi anh ta
bắn vào ngực tự sát.

Sau đó,

Will bị đùn đẩy từ hết người
này sang người khác trong nhà,

đến khi chín tuổi,
cậu chuyển sang sống một mình.

Buổi sáng đó khi đang ngồi với
Katya và Lincoln, tôi nhìn con trai mình,

và chợt nhận ra
khi khách hàng của tôi, Will

ở cùng độ tuổi của cháu,

cậu đã phải sống tự lập
suốt hai năm trời.

Cuối cùng cậu gia nhập băng đảng

và phạm

những tội ác cực kỳ nghiêm trọng,

bao gồm cả loại nghiêm trọng nhất

là giết người dã man.

Cuối cùng Will bị tử hình

để đền tội.

Nhưng hôm nay tôi không muốn

thảo luận

về vấn đề đạo đức của án tử hình.
Hẳn nhiên tôi tin rằng thân chủ của mình

đáng nhẽ không nên bị xử tử,
hôm nay tôi vẫn muốn

nói về án tử hình

theo cách mình chưa từng làm bao giờ,

theo một cách

hoàn toàn không gây tranh cãi.

Tôi tin tôi có thể làm thế,

bởi vì có một khía cạnh

của việc tranh cãi về án tử...

có thể là khía cạnh quan
trọng nhất...

mà mọi người đều đồng tình,

kể cả phần đông những người
ủng hộ án tử

và phần đông những người
ủng hộ việc bãi bỏ án tử

đều cùng nhất trí.

Đó là khía cạnh mà tôi muốn khám phá.

Dù vậy, trước tiên, tôi muốn
dành vài phút để nói với các bạn điều mà

một án tử sẽ tiết lộ,

và rồi sẽ kể cho bạn nghe về hai bài học
tôi học được suốt 20 năm qua

khi làm luật sư cho những vụ tử hình,

sau khi nhìn nhận hơn một trăm vụ án
theo cách này.

Các bạn có thể xem mỗi vụ án tử
như một câu chuyện

có bốn chương.

Chương đầu của mọi vụ án đều y hệt nhau,

và đều rất bi thảm.

Nó bắt đầu khi kẻ giết người

còn là một con người ngây thơ,

và sau đó phải hầu tòa

bị kết án và xử tội chết,

và án tử đó cuối cùng

sẽ được tòa án phúc thẩm
của bang xác nhận.

Chương thứ hai kể về một thủ tục
pháp lý phức tạp được gọi là

kháng cáo toà án bang.

Chương ba là một thủ tục pháp lý
còn phức tạp hơn được gọi là

tiến trình xem xét chứng cứ phạm tội.

Và chương thứ tư

là chương mà rất nhiều chuyện sẽ xảy ra.
Luật sư có thể đệ đơn khoan hồng,

họ có thể tiến hành
một vụ kiện tụng phức tạp hơn,

hoặc có thể sẽ chẳng làm gì cả.

Chương bốn luôn kết thúc

bằng một vụ tử hình.

Khi tôi bắt đầu đại diện cho
phạm nhân tử hình hơn 20 năm trước,

tử tù không có quyền thuê luật sư

trong cả chương hai
hay chương bốn của câu chuyện.

Họ chỉ có một mình.

Thực tế, mãi đến
cuối những năm 1980 họ mới

có quyền có luật sư trong chương ba

của câu chuyện.

Nên tất cả những tử tù này chỉ có thể

dựa vào những luật sư tình nguyện

giúp họ xử lý việc tố tụng.

Vấn đề là có quá nhiều tử tù so với

số luật sư vừa có hứng thú vừa có
năng lực để theo đuổi vụ kiện.

Vậy nên việc

các luật sư có khuynh hướng tham gia
vào những vụ đã ở chương bốn...

cũng hợp lý thôi, dĩ nhiên. Đó là
những vụ khẩn cấp nhất;

của những người gần án tử nhất.

Vài luật sư trong số này thành công;
họ thu xếp được vụ xử mới cho khách hàng.

Người khác thì giúp kéo dài thời gian
sống cho khách hàng, đôi lúc là

vài năm, hoặc là vài tháng.

Nhưng một điều đã không xảy ra

là số lượng các vụ án tử hàng năm ở Texas

không hề giảm một cách đáng kể.

Thực tế, bạn có thể thấy từ biểu đồ này,
kể từ khi án tử hình ở Texas

có hiệu lực vào nửa cuối những năm 90,

chỉ có vài năm có
số lượng án tử thường niên giảm xuống

dưới 20 vụ.

Trong một năm điển hình ở Texas,

chúng tôi ước tính có

hai người bị tử hình một tháng.

Trong vài năm ở Texas, chúng ta đã
xử tử gần 40 người, và con số này

chưa bao giờ giảm xuống đáng kể
trong suốt 15 năm qua.

Vậy mà, cùng lúc chúng ta tiếp tục xử tử

cùng số lượng người mỗi năm,

thì số lượng người bị tuyên án tử

hàng năm

lại sụt giảm đáng kể.

Vậy là ta có nghịch lý này,

số lượng người bị tử hình
vẫn cao

nhưng số lượng bị tuyên án tử mới
đã giảm xuống.

Tại sao vậy?

Nó không thể đổ cho
tỉ lệ giết người đã giảm,

bởi vì tỉ lệ này vẫn chưa giảm xuống

đáng kể để đường kẻ đỏ
trên biểu đồ đi xuống.

Thay vào đó điều đã xảy ra là

các thẩm phán đã bắt đầu tuyên án
tù chung thân vĩnh viễn

cho ngày càng nhiều người,

thay vì đưa họ đến phòng xử tử.

Tại sao lại có chuyện đó?

Nó không phải vì không giải quyết được
số đông ủng hộ

cho hình phạt tử hình. Những người
phản đối án tử đã thuyết phục mạnh mẽ

đến nỗi số lượng ủng hộ án tử ở Texas đã
giảm xuống còn thấp nhất từ trước đến giờ.

Bạn có hiểu thấp nhất ở Texas từ trước
đến giờ là gì không?

Có nghĩa là dưới 60%.

Hiện tại con số này đã là quá tốt so với
giữa những năm 80, khi có đến

hơn 80%,

nhưng ta không thể giải thích mối liên hệ
giữa giảm án tử với

án tù chung thân bởi sự sụt giảm của
sự ủng hộ với án tử hình,

bởi vì nhiều người vẫn còn ủng hộ nó.

Điều gì đã gây nên hiện tượng này?

Điều xảy ra là

các luật sư

đại diện cho tử tù đã
chuyển sự chú ý của mình sang

những chương sớm hơn trong
câu chuyện về án tử hình.

Vậy là 25 năm trước, họ chú ý
đến chương bốn.

Và chuyển từ chương bốn ở 25 năm trước
sang chương ba

vào cuối những năm 80.

Và họ chuyển từ chương ba ở cuối năm 80
sang chương hai

vào giữa những năm 90. Và bắt đầu từ
giữa đến cuối những năm 90,

họ bắt đầu chú ý đến chương một
của câu chuyện.

Giờ thì bạn có thể nghĩ sự sụt giảm
về án tử và gia tăng về

án chung thân là tốt hay xấu.

Nhưng tôi không muốn thảo luận
vấn đề đó hôm nay.

Tất cả những gì tôi muốn nói là
lí do điều này xảy ra

là vì những luật sư bào chữa
cho án tử hình đã nhận ra

họ càng sớm tham gia vào vụ án,

thì khả năng cứu được
tính mạng khách hàng càng cao.

Đó là điều đầu tiên tôi học được.

Còn đây là điều thứ hai:

Thân chủ tôi, cậu Will

không phải trường hợp
ngoại lệ của luật;

cậu ta vẫn phải chịu án.

Thỉnh thoảng tôi nói, nếu bạn cho tôi biết
tên của một tử tù..

không cần biết anh ta ở bang nào, hay
tôi đã từng gặp anh ta chưa

tôi vẫn viết được tiểu sử
của anh ta cho bạn.

Và khoảng 8 trong số 10 lần,

những chi tiết của tiểu sử đó

sẽ gần như chính xác.

Và lí do là 80% tử tù

là những người lớn lên từ cùng kiểu
gia đình tan vỡ như của Will.

80% tử tù

là những người đã từng

vào trại cải tạo tuổi vị thành niên.

Đó là bài học thứ hai

tôi học được.

Giờ chúng ta đã đến chóp của góc độ

nơi mọi người sẽ cùng tán đồng.

Mọi người trong phòng này có thể
đồng ý hay không

về việc Will bị tử hình,

nhưng tôi nghĩ mọi người sẽ đồng ý

rằng phiên bản tốt nhất có thể có
của câu chuyện này

sẽ là

không có vụ giết người nào xảy ra cả.

Chúng ta làm điều đó bằng cách nào?

Khi con trai Lincoln của chúng tôi phải
giải một bài toán

hai tuần trước,
một bài toán khá rối rắm và phức tạp.

Cháu học được rằng khi đối mặt với
những vấn đề phức tạp,

thỉnh thoảng cách giải quyết là
chẻ nó thành những vấn đề nhỏ hơn.

Đó là cách giải quyết hầu hết rắc rối trong
toán học và vật lý, ngay cả chính sách xã hội

ta chia nó thành những phần nhỏ hơn
dễ giải quyết hơn.

Nhưng thỉnh thoảng,

như cựu tổng thống
Dwight Eisenhower có nói,

cách để giải quyết một vấn đề

là nhìn nó ở một góc độ khái quát hơn.

Và cách để giải quyết vấn đề này

là nhìn nhận án tử hình
một cách bao quát hơn.

Chúng ta phải có quy định à, được thôi.

Chúng ta có một câu chuyện 4 chương

về án tử hình,

nhưng điều gì xảy ra trước khi

câu chuyện đó bắt đầu?

Làm cách nào chúng ta can thiệp vào
cuộc sống của một kẻ giết người

trước khi hắn trở thành kẻ giết người?

Chúng ta có những lựa chọn nào

để kéo con người này

ra khỏi con đường

sẽ dẫn đến kết cục mà mọi người -

những người ủng hộ và phản đối án tử -

đều nghĩ

là một kết cục tồi tệ:

giết hại mạng sống của
một người vô tội?

Bạn biết đấy, đôi khi mọi người nói

điều đó

chẳng phải phát kiến tân tiến gì.

Và họ nói vậy vì những phát kiến vượt bậc
rất phức tạp

và vấn đề chúng ta đang nói đến
hiện nay thì chỉ nhỏ nhặt thôi.

Đó là khoa học tên lửa;

đó là biểu hiện toán học

cho động lực được thúc đẩy bởi
một quả tên lửa.

Vấn đề chúng ta đang nói hôm nay

cũng phức tạp tương tự vậy.

Vấn đề chúng ta đang nói hôm nay cũng

là một phát hiện vượt bậc.

Khách hàng của tôi Will

và 80% những người đang bị án tử

có năm chương cuộc đời

diễn ra trước

bốn chương của câu chuyện về án tử.

Tôi nghĩ ta có thể can thiệp vào
năm chương này,

những thời điểm trong cuộc sống của họ mà

xã hội có thể can dự vào và
kéo họ khỏi ra con đường

dẫn đến kết cục mà tất cả chúng ta -
những người ủng hộ hoặc

phản đối án tử -

đều cho rằng rất tồi tệ.

Giờ thì, trong mỗi chương của năm chương:

khi mẹ cậu ta mang thai cậu ta;

trong những năm tháng trẻ thơ của cậu ta;

khi cậu ta ở tiểu học;

khi cậu ta vào cấp hai và cấp ba;

khi ở trại cải tạo trẻ vị thành niên,
trong mỗi chương của 5 chương đó,

có hàng loạt những việc mà
xã hội có thể làm.

Thực ra, nếu ta chỉ cần tưởng tượng về

năm cách can thiệp khác nhau,
nhiều cách xã hội có thể tham gia

trong mỗi chương trong năm chương đó,

và phối trộn chúng theo
bất kì cách nào ta muốn

thì sẽ có 3000, hoặc hơn, cách thức

ta có thể làm để đưa những
đứa trẻ như Will

ra khỏi bãi lầy chúng đang sa vào.

Nên hôm nay tôi không đứng đây

để nói về các giải pháp.

Nhưng việc chúng ta còn
nhiều điều phải học,

không có nghĩa ta chưa hiểu biết gì.

Chúng ta học được kinh nghiệm
từ những bang khác

rằng có cực kì nhiều cách can thiệp

có thể sử dụng ở Texas, và ở những bang
chưa dùng đến,

để ngăn chặn cái hậu quả mà
chúng ta cùng đồng ý là rất tồi tệ.

Tôi xin chỉ nêu lên vài cách.

Hôm nay tôi sẽ không nói đến việc
phải chấn chỉnh lại hệ thống pháp luật.

Đó là đề tài tốt nhất nên được thảo luận
ở nơi chỉ gồm những luật sự và thẩm phán.

Thay vào đó, hãy để tôi nói về
vài cách thức can thiệp

có thể hiện thực hóa,

bởi vì chúng là những cách
sẽ được thực hiện

khi những nhà làm luật và hoạch định chính sách,
khi người đóng thuế và các công dân,

cùng đồng thuận rằng đó là điều cần làm

và là cách ta nên sử dụng tiền của mình.

Ta có thể hỗ trợ dịch vụ
chăm sóc trẻ em

cho những đứa trẻ thiệt thòi về kinh tế
và những mặt khác,

và ta có thể cung cấp dịch vụ miễn phí.

Và ta có thể kéo những đứa trẻ như Will
ra khỏi vũng lầy chúng đang sa vào.

Có những bang đã làm điều đó,
chúng ta thì chưa.

Ta có thể có những trường học đặc biệt,
cả ở bậc cấp ba

lẫn cấp hai,
nhưng ngay cả ở lớp 5,

những đứa trẻ thiệt thòi về kinh tế và
nhiều yếu tố khác, và cụ thể là những trẻ

đã bị đưa vào

trại giáo dưỡng.

Đã có rất nhiều bang thực hiện được;

Texas thì chưa.

Một điều ta có thể làm...

à, có cả tá điều ta có thể làm,
nhưng có một điều

tôi xin được nhắc đến, và là
điều gây tranh cãi duy nhất

tôi nói hôm nay.

Ta có thể can dự

xông xáo hơn

vào những gia đình tan vỡ nghiêm trọng,

và đưa lũ trẻ ra khỏi đó

trước khi mẹ chúng xách dao lên và
dọa giết chúng.

Nếu làm điều đó,

ta sẽ cần một chỗ cho chúng trú ngụ.

Và dù ta có làm điều đó, thì cũng sẽ có
những đứa trẻ bị sa lầy

và sẽ kết thúc như kết cục của chương cuối
trước khi câu chuyện giết người bắt đầu,

cuối cùng chúng sẽ bị đưa vào
trại cải tạo.

Và dù chuyện đó có xảy ra,

thì nó vẫn chưa trễ.

Vẫn còn thời gian để chỉnh đốn chúng,

nếu chúng ta tính đến việc sửa sai,

chứ không phải trừng phạt chúng.

Có hai giáo sư ở Đông Bắc,
một ở Yale và một ở Maryland

đã lập nên một ngôi trường

kết nối với một trại giam giữ
trẻ vị thành niên.

Bọn trẻ ở trong tù, nhưng vẫn
đến trường mỗi sáng từ tám giờ

đến bốn giờ chiều.

Công tác chuẩn bị khá khó khăn.

Họ phải tuyển giáo viên

những người muốn dạy trong tù,
họ phải vạch ra ranh giới chặt chẽ

giữa những người làm việc tại trường
và hội đồng trại giam,

và mệt mỏi hơn cả, là họ phải
tạo ra một chương trình giáo dục mới vì

bạn biết sao không?

Người ta không ra vào trại giam theo
những kì học thông thường.

Nhưng họ đã làm tất cả những điều đó.

Vậy thì những thứ này có điểm chung nào?

Điểm chung của chúng là
chúng đều tốn tiền.

Vài người trong phòng này có thể
sống đủ lâu để nhớ

đến một gã trên quảng cáo lọc dầu cũ.

Anh ta từng nói, "À, bạn có thể
trả tôi ngay

hoặc trả sau cũng được."

Điều chúng ta đang làm

với hệ thống án tử hình

là đang trả sau.

Nhưng vấn đề là

với mỗi 15,000 đô ta dùng
để can thiệp vào

cuộc sống của những đứa trẻ thiệt thòi
về kinh tế và mặt khác

trong những chương sớm hơn,

ta sẽ tiết kiệm được 80,000 đô tổn thất
cho những vấn đề liên quan đến phạm tội.

Cho dù bạn không đồng ý

về vấn đề đạo đức của việc chúng ta làm,

thì nó cũng sẽ có lợi về mặt kinh tế.

Tôi muốn kể cho các bạn nghe
cuộc trò chuyện cuối tôi có với Will.

Đó là ngày cậu ấy bị tử hình,

và chúng tôi chỉ nói chuyện.

Không còn làm gì được

cho trường hợp của cậu nữa.

Và chúng tôi nói về cuộc đời của cậu.

Và đầu tiên cậu kể về cha mình,
người cậu chẳng biết tí gì,

người đã chết,

và rồi đến mẹ cậu,

người mà cậu biết,

người vẫn còn sống.

Và tôi bảo cậu,

"Tôi biết.

Tôi đã đọc hồ sơ.

Tôi biết là bà ta muốn giết cậu."

Tôi nói, "Nhưng tôi luôn băn khoăn
liệu cậu có thực sự

nhớ đến nó không."

Tôi nói, "Tôi chẳng nhớ được gì

lúc mình năm tuổi cả.

Có thể cậu nhớ do có ai đó kể lại."

Và cậu ta nhìn tôi và
rướn người về trước,

rồi nói, "Giáo sư", cậu ta biết tôi
12 năm rồi nhưng vẫn gọi tôi là Giáo sư.

Cậu nói, "Giáo sư, tôi không muốn
tỏ ra bất kính,

nhưng khi mẹ ông

cầm một con dao trông
to hơn ông nhiều,

và rượt đuổi ông khắp nhà
gào thét rằng muốn giết ông,

và ông phải giam mình
trong nhà tắm vừa chặn cửa vừa

hét lên kêu cứu cho tới khi
cảnh sát tới,"

cậu ta nhìn tôi rồi nói,

"đó là thứ ông không bao giờ quên được."

Tôi hi vọng có một điều
tất cả các bạn sẽ không quên:

Trong khoảng thời gian từ lúc bạn tới đây
sáng nay tới khi nghỉ ăn trưa,

sẽ có khoảng 4 kẻ giết người

trên toàn nước Mỹ.

Chúng ta sẽ cống hiến một nguồn lực
xã hội khổng lồ để trừng phạt tội phạm,

và đó là điều đúng,
vì chúng ta cần trừng trị

những kẻ làm điều xấu.

Nhưng ba trong số những tội ác đó
có thể được ngăn chặn.

Nếu ta nhìn bao quát hơn

và dành sự chú ý lên
những chương trước,

thì sẽ không bao giờ phải đặt bút
viết dòng đầu tiên

bắt đầu câu chuyện về án tử hình.

Xin cảm ơn.

(Vỗ tay)