Ymerodraethau cyn y Rhyfel Byd Cyntaf

Awstrio-Hwngari. Ymerodraeth Ottoman. Ymerodraethau Prydeinig, Almaeneg, Ffrengig a Rwsieg.

Mae llawer o bobl, yn fy nghynnwys i,

wedi ffeindio astudio'r Rhyfel Byd Cyntaf

ychydig yn gymhleth ar brydiau.

A dwi'n credu mai'r rheswm ydi, fod y byd yn wahanol iawn,

yn arwain at y Rhyfel Byd Cyntaf, nag ydyw heddiw.

Mae'r byd modern yr ydym yn byw ynddo wedi ei ystumio, i raddau helaeth

gan y Rhyfel Byd Cyntaf, ac yn ddiweddarach [gan] yr Ail Ryfel Byd.

Ac i wneud rhyw fath o synnwyr o sut

y mae'r byd modern yn edrych -

ac yn enwedig sut mae'r Ewrop fodern yn edrych -

dyma fap o'r Ewrop fodern.

Ond y peth diddorol am y map hwn ydi

yn hytrach na'i fod yn fap traddodiadol y byddwch fel arfer yn ei weld,

ble does dim ond ffiniau'r

gwledydd i'w gweld - mae gan hwn ffiniau'r gwledydd

reit yn fan hyn yn y llinellau bach llwyd hyn.

Mae rhain yn dangos ble mae Ffrainc yn gorffen a, dywedwch, ble mae'r Swistir

neu'r Almaen neu'r Eidal yn dechrau.

Ond yn troslunio hynny i gyd,

rydym yn gweld ble mae'r ieithoedd yn cael eu siarad.

Felly mae hwn wedi'i ganolbwyntio yn llawer

mwy ar, [er enghraifft], "Ble mae pobl yn siarad Ffrangeg?"

"Ble mae pobl yn siarad Almaeneg?"

A'r hyn a sylwch ydi - gan amlaf -

ar draws y rhan fwyaf o Ewrop, mae ffiniau heddiw -

y ffiniau modern - yn cyfateb yn eithaf agos

i ble mae'r ieithoedd yn cael eu siarad.

Mae yna rai ardaloedd ble nad oes cymaint o gysylltiad

[er enghraifft,] Catalaneg a Sbaeneg.

(A dweud y gwir, mae hynny'n arwain at rai problemau.)

Ond gan fwyaf, yn yr Ewrop fodern,

mae'r ffiniau ieithyddol a'r

ffiniau cenedlaethol yn cyfateb yn eithaf agos.

Petawn ni yn mynd yn ôl i'r byd cyn y Rhyfel Byd Cyntaf,

roedd pethau'n wahanol iawn.

Rydym yn adnabod rhai o'r ffiniau.

Rydym yn adnabod y Deyrnas Unedig.

(Wel, mae Iwerddon wedi gadael ers hynny.)

Ond dydi ffiniau'r Deyrnas Unedig

ddim yn hynod o wahanol i'r hyn ag yr oeddent bryd hynny.

Dydi Sbaen ddim yn hynod o wahanol.

Dydi Ffrainc ddim yn hynod o wahanol.

Dydi'r Eidal ddim yn hynod o wahanol.

Mae'r Almaen yn wahanol iawn.

A dweud y gwir, os cymerwch yr Almaen - neu'r Ymerodraeth

Almaenig - ar ddechrau'r Rhyfel Byd Cyntaf, neu'n fuan yn y 1900au,

cyn 1914, rhyngddi ag Ymerodraeth Rwsia,

roeddent mewn gwirionedd wedi llyncu nifer o grwpiau

ieithyddol gwahanol, yn fan hyn,

sydd nawr gyda statws annibynnol eu hunain.

Y peth arall mae modd sylwi arno

ydi'r dalaith fawr hon a elwid yn "Awstrio-Hwngari" -

sy'n aml yn cael ei galw'n "Ymerodraeth Awstro-Hwngari."

Ac mae pobl yn dweud, "Wel,

rydw i'n gyfarwydd â rhai o'r gwledydd

sydd â'r geiriau 'Awstria a 'Hwngari' ynddynt.

Ond beth ydi Ymerodraeth Awstro-Hwngari?

A beth sydd yn ddiddorol am Awstrio-Hwngari

ydi ei bod wir yn ymerodraeth.

Roedd wir yn ceisio dwyn yr holl bobl hyn at ei gilydd

oedd yn siarad yr holl wahanol [ieithoedd] -

[ac oedd yn cynnwys] yr holl wahanol fathau o [darddiadau ethnig] hyn.

Mae hyn yn rhyw fath o olwg wedi'i chwyddo o'r Ymerodraeth Awstrio-Hwngari

yn arwain at y Rhyfel Byd Cyntaf.

Ac mae Ymerodraeth Awstro-Hwngari yn debyg o fod

yr ymerodraeth bwysicaf i edrych arni os ydym yn ceisio

deall sut y dechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf.

Oherwydd yn arwain at y Rhyfel Byd Cyntaf, ym 1908,

roedd Ymerodraeth Awstro-Hwngari

wedi uno Bosnia a Herzegovina yn ffurfiol

Ac mae hynny'n syniad arall cymhleth i nifer ohonom,

y ffaith fod 'Bosnia a Herzegovina'

mewn gwirionedd yn enw dim ond un wlad.

Mae'n cael ei alw'n "Bosnia a Herzegovina."

Neu mae'n debyg, ar gyfer yr Awstro-Hwngariaid

bryd hynny, yn un talaith y gwnaethant ei chydio wrth y wlad.

A beth sydd yn ddiddorol am hynny ydi

os ydych yn edrych ar y map ieithyddol,

gallwch weld fod yr holl ranbarth sydd yn fan hyn

[yn siarad] ieithoedd tebyg iawn: Serbaidd, Croataidd a Bosniaidd.

Maent oll wedi eu cysylltu yn ieithyddol ac yn ethnig.

Felly mae'r ardal gyfan yma yn fan hyn

wedi'i gysylltu yn ieithyddol ac yn ethnig.

A beth y gwelwn ydi mai'r awydd i gysylltu

pobl gyda chefndir ethnig a ieithyddol tebyg yw'r hyn arweiniodd at lawer o'r

hyn ddigwyddodd yn y Rhyfel Byd Cyntaf-

neu yn hytrach, y sbarc a wnaeth [danio] -

mae pobl weithiau'n dweud -

y tanwydd a gaiff ei adnabod fel y Rhyfel Byd Cyntaf.

Y peth arall oedd yn wahanol iawn -

neu y wlad arall neu'r genedl neu'r ymerodraeth nad ydym

yn [gyfarwydd iawn â hi] heddiw yw "Ymerodraeth Ottoman."

Felly ar fap modern gallwn weld y wlad Twrci -

sydd mewn ffordd ar y Peninswla Anatolaidd

Felly dyma Twrci yn fan hyn.

Dyma'r Twrci fodern.

Ond cyn dechrau y Rhyfel Byd Cyntaf, ym 1914,

roed Twrci, mewn ffordd, [wedi'i ffurfio allan o] ran o

weddillion yr Ymerodraeth Ottoman.

Felly, dyma yn fan hyn sut yr oedd yr Ymerodraeth Ottoman yn edrych.

Dyma, fan hyn, yn fras yw'r Twrci fodern.

Roedd yr Ymerodraeth Ottoman yn cynnwys llawer o'r Twrci fodern,

a llawer o'r hyn y gelwir nawr yn 'Ddwyrain Canol',

gan gynnwys llawer o'r hyn sydd nawr yn Syria, Iraq, Lebanon, Israel

ac ychydig o'r hyn sydd nawr yn Saudi Arabia.

Roedd hyn bryd hynny yn rhan o'r Ymerodraeth Ottoman oedd ar farw.

Ar ei hanterth, roedd yr Ymerodraeth Ottoman yn rheoli rhan fwyaf o'r

byd Mwslemaidd. Roedd yn rheoli Gogledd Affrica,

yn ogystal ag ychydig o'r hyn y gwelwch yma -

ac hyd yn oed ychydig o Persia,

ac a dweud y gwir, rhan go fawr o'r Balcaniaid,

De-ddwyrain Ewrop, ac hyd yn oed Groeg ar ei hanterth.

Nawr, dwi'n cyfeirio at gannoedd

a channoedd o flynyddoedd yn ôl i heddiw.

Felly wrth gamu i'r Rhyfel Byd Cyntaf,

nid oes gennym fyd ble mae ffiniau'r gwledydd o'r rheidrwydd

yn cyfateb â ffiniau ieithoedd neu gefndir ethnig.

I raddau helaeth, roedd gennym ymedrodraethau a oedd wedi bodoli

fel yr oeddem yn gadael yr 19eg Ganrif.

A doedd yr ymedrodraethau hyn ddim yn Ewrop yn unig -

fel Ymerodraeth Awstrio-Hwngari -

na dim ond yn y Dwyrain Canol - fel Ymerodraeth Ottoman.

Mae'r map yma yn fan hyn yn fap ymerodraeth

yn ystod y cyfnod hwnnw mewn hanes.

A gallwch weld mae'n debyg mai'r ymerodraeth fwyaf blaenllaw

yw'r Ymerodraeth Brydeinig.

Dyna'r [ardal mewn] pinc [yma].

Dyna'r Deyrnas Unedig.

Byddai Prydain Fawr ddim ond yn cynnwys yr [ynys] yn fan hyn.

Wrth ymadael ag Iwerddon, fe gewch y Deyrnas Unedig.

Roedd Prydain Fawr yn rheoli

is-gyfandir India i gyd (yn Asia).

Er bod Yr Aifft rhywfodd yn annibynnol,

roedd gan Brydain Fawr ddylanwad mawr yma.

Ym amlwg, roedd llefydd fel Canada ac Awstralia

a Seland Newydd o dan reolaeth yr Ymerodraeth Brydeinig,

neu ran o'r Ymerodraeth Brydeinig.

Wel, beth nad ydi llawer yn ei sylweddoli ydi bod

rhan sylweddol o Affrica hefyd o dan reolaeth Brydeinig.

A beth sydd gennym, wrth arwain at y Rhyfel Byd Cyntaf,

ydi rhyw fath o rhas rhwng ymerodraethau -

ras i goloneiddio, yn enwedig

rhwng pwerau mawrion Ewrop,

yn enwedig, mae gennych Brydain Fawr - neu'r Deyrnas Unedig -

a oedd yn amlwg gyda ymerodraeth fawr.

"Dydi'r haul byth yn machlud ar yr Ymerodraeth Brydeinig."

Ac nid oedd chwaith yn machlud ar yr ymerodraeth y gwelsom yma.

Ac roedd yr Ymerodrath Almaenig hefyd yn dechrau ymestyn a dechrau arfogi.

A po fwyaf y gwelai'r Almaenwyr y Prydeinwyr yn arfogi,

y mwyaf o awydd fyddai gan yr Almaenwyr i arfogi - ac i'r gwrthwyneb.

Ac mi roedd gennych ras arfau.

Ac roeddent oll yn ceisio adeiladu ymerodraethau.

Felly yr Almaenwyr, roeddent yn bresennol yn Affrica.

Roedd gennych Ffrainc a oedd yn bresennol yn y rhan fwyaf o Affrica.

Ac mae'n rhaid i chi gofio popeth o fewn ei gyd-destun.

Roedd ychydig o'r adeiladu ymerodraethau yma, er mwyn datblygu'r ego i fod yn onest,

a dim ond er mwyn ymledu dylanwad rhywun - ymledu pwer [rhywun].

Roedd llawer ohono wedi'i seilio ar rhyw fath o gred ethnig am wareiddiad.

Mae'n debyg fod rhain yn fodd o resymu [a chyfiawnhau] rheoli adnoddau pobl eraill.

Ac roedd llawer ohono yn deillio o'r ffaith - roeddem mewn byd gyda mynediad i adnoddau,

yn enwedig mynediad i adnoddau crai - a gall olew yn enwedig -

i rai graddau, benderfynnu a oedd pŵer yn bŵer wedi'r cyfan.

Ac felly, gyda hynny, dwi'n credu bod gennym sylfaen dda ar gyfer [deall]

fel ag yr oedd hi wrth arwain at y Rhyfel Byd Cyntaf.