Ekonomik krizler için neden bireyleri suçluyoruz?

2008'de küresel mali kriz Letonya'yı önemli ölçüde yok etti. İşsizlik oranları yükselirken devlet varlıklılara ve büyük işletmelere rahatlık sağlayarak kamu kaynaklarını kesti ve vergileri arttırdı. Krizle mücadele eden vatandaşlar karşı çıkmadı ya da protesto etmedi. Sosyolog Liene Ozolina, Letonyalı yetkililerin, insanlarına ülkenin başarısız ekonomisinden onların sorumlu olduğunu nasıl kabul ettirdiğini inceliyor ve dünya çapında eşitsizliği savunan benzer sosyal politikaların yükselişine ışık tutuyor.

Soğuk, güneşli bir Mart günüydü.

Riga'da cadde boyunca yürüyordum.

Kış mevsiminin yavaş yavaş
bittiğini hatırlıyorum.

Hâlâ etrafta biraz kar vardı

ama kaldırım temiz ve kuruydu.

Eğer Riga'da yaşadıysanız

baharın getirdiği ilk işaretlerin
verdiği rahatlık hissini bilirsiniz

ve o, vıcık vıcık kar
ve çamur karışımından

güçlükle yürümek
zorunda değilsinizdir.

Orada gezintimin tadını çıkarırken

aniden önümdeki kaldırıma basılmış,

koyu gri tuğlaların üstüne yazılmış

beyaz harflerden oluşan
bir duvar yazısı fark ettim.

"Sorumluluğunuz nerede?" diyordu.

Bu soru beni olduğum yerde durdurdu.

Orada durup anlamını düşünürken

Riga Belediyesi Sosyal Yardım
Bakanlığı'nın önünde durduğumu fark ettim.

Demek ki bu duvar yazısının
sahibi her kimse,

bu soruyu sosyal yardıma başvurmaya
gelen insanlara soruyordu.

O kış,

Letonya'daki finansal krizin sonuçları
hakkında araştırma yapıyordum.

Küresel Mali Kriz 2008 yılında
patlak verdiğinde

Letonya'nın küçük ve açık ekonomisi
çok zarar gördü.

Bilanço defterlerini dengelemek için

Letonya hükûmeti, bir iç devalüasyon
stratejisi edindi.

Esasında bu, sert bir biçimde kamu
bütçesinin harcamalarını azaltmak demekti.

Yani kamu çalışanlarının
maaşlarını kesmek,

sivil kamu hizmetlerini azaltmak,

işssizlik parasını ve diğer
sosyal yardımları kesmek

ve vergileri arttırmak demekti.

Annem, hayatı boyunca bir
tarih öğretmeni olarak çalışmıştı.

Tasarruf etmek, onun için
aniden maaşının %30'unun

kesilmesini görmek demekti.

Annemin bulunduğu ya da daha kötü durumda
olan birçok insan vardı.

Bu krizin bedeli, sıradan Letonyalıların
omuzlarına bindirilmişti.

Krizin ve tasarruf etmenin sonucunda

Letonya ekonomisi iki yıllık
bir dönemde %25 küçüldü.

Sadece Yunanistan,
karşılaştırılabilir bir ölçekte

ekonomik daralmadan muzdarip olmuştu.

Ama Yunanlar, Atina'da
sürekli ve sıklıkla şiddetli

prostestolar yaparak
aylarca sokaktaydılar.

Riga'daki herkes ise sessizdi.

Önde gelen ekonomistler "The New York
Times" gazetesinin köşe yazılarında

tasarruf etme rejiminin bu ilginç ve aşırı

Letonyalı tecrübesi hakkında
kavga ediyorlardı

ve Letonyalı toplumun buna

nasıl katlandığına inanamayarak
olanı izliyorlardı.

O zamanlar Londra'da okuyordum

ve oradaki işgal hareketini,

şehirden şehire nasıl
yayıldığını hatırlıyorum.

Madrid'den New York'a oradan Londra'ya.

%99'a karşı %1.

Hikâyeyi biliyorsunuz.

Ama Riga'ya vardığımda

işgalin yankıları yoktu.

Letonyalılar sadece buna katlanıyorlardı.

Yerel bir tabirle, istemeden yapılması
gerekeni yapıyorlardı.

Doktora araştırmam için

Sovyet öncesi dönemde devlet-vatandaş
ilişkisinin Letonya'da nasıl değiştiği

üzerine çalışmak istedim.

Araştırma yeri olarak da

işsizlik ofisini seçtim.

2011'in sonbaharında oraya gittiğimde

"Aslında krizlerin etkilerinin
nasıl vuku bulduğuna

ve krizden en kötü şekilde etkilenen,
işlerini kaybeden insanların

nasıl tepki verdiğine ilk elden
şahit oluyorum." dedim.

İşsizlik ofisinde tanıştığım insanlarla
röportaj yapmaya başladım.

Hepsi iş arayan olarak kayıt olmuşlardı
ve devletten biraz yardım bekliyorlardı.

Ama çok geçmeden bu yardımın belirli
bir türde olduğunu keşfediyordum.

Biraz nakit para yardımı vardı

ama çoğunlukla devlet yardımı çeşitli
sosyal programlar biçiminde oluyordu

ve bu programların en büyüğü

"Rekabeti Arttıran Aktiviteler"
olarak adlandırılıyordu.

Esasında işsizlerin katılmaya
teşvik edildiği

bir dizi seminerden oluşan bir programdı.

Ben de onlarla bu seminerlere
katılmaya başladım

ve birkaç paradoks dikkatimi çekti.

Hayal edin:

Kriz hâlâ sürüyor,

Letonya'nın ekonomisi daralıyor,

neredeyse kimseyi işe almıyorlar

ve biz orada

küçük, iyi aydınlatılmış o sınıfta

15 kişilik bir grup olarak,
iş piyasasında

başarılı olmamızı engellediği
söylenen kişisel güçlü yanlarımızın,

zayıflıklarımızın ve içimizdeki
uğursuzlukların olduğu listeler

üzerinde çalışıyoruz.

En büyük yerel banka kurtarılırken

ve bu kurtarmanın bedeli
nüfusun omuzlarına yüklenirken

bir daire içinde oturuyor
ve stresli hissettiğimizde

derin bir nefes almayı öğreniyoruz.

(Derin bir nefes alır)

İpotekli evlere el konulurken

ve binlerce insan göç ederken

bize büyük hayaller kurmamız
ve hayallerimizi takip etmemiz söylendi.

Bir sosyolog olarak

sosyal politikaların devlet ve vatandaş
arasındaki iletişimin

önemli bir biçimi olduğunu biliyorum.

Bu programda verilen mesaj,

eğitimcilerden birinin sözlerini
dile getirmek gerekirse,

"Sadece yap."

Tabii ki de Nike'dan alıntı yapıyordu.

Devlet sembolik olarak işsiz insanlara
bir mesaj gönderiyordu;

daha aktif olmalısınız,
daha çok çalışmalısınız,

kendinizi geliştirmelisiniz,
içinizdeki uğursuzlukları yenmelisiniz,

kendinize daha fazla güvenmelisiniz.

Sanki işsiz olmak onların
kişisel başarısızlıklarıymış gibi.

Krizin ızdırapları,

derin ve düşünceli nefes almakla

birisinin vücudunda üstesinden gelinen

bireysel bir stres tecrübesi
olarak muamele gördü.

Bireylerin sorumluluğuna
vurgu yapan bu tarz programlar

gitgide dünya genelinde yaygınlaştı.

Sosyolog Loic Wacquant'ın
"Neoliberal İnsan Başlı At Devleti"

olarak adlandırdığı
bir yükselişin parçasılar.

Sizin de anımsayacağınız üzere
insan başlı at,

Antik Yunan kültüründeki
mitolojik bir yaratık.

Yarı insan yarı canavar.

Üst bedeni bir insan bedeniyken
alt bedeni bir atın gövdesinden oluşuyor.

İnsan Başlı At Devleti,

alt tabakadakiler hor görülüp kaçışırken

insan yüzünü üst tabakaya dönen

bir devlet demek.

Yani zirvedeki yüksek gelirliler
ve büyük işletmeler

vergi indirimi ve diğer destekleyici
politikalardan yararlanırken

işsizlerden ve yoksullardan

devletin yardımı için
değerli olduklarını kanıtlamaları,

ahlaki anlamda
disiplinli olmaları isteniyor,

sorumsuz, pasif ya da tembel
olarak damgalanıyor

ya da sıklıkla suçlu muamelesi görüyorlar.

Letonya'da 90'lardan beri kesin olarak

mevcut olan bir
İnsan Başlı At devletimiz var.

Örneğin, bu yıla kadar yürürlükte olan
sabit gelir vergisini düşünelim.

Bu vergi, en çok kazanan
insanların yararınayken

nüfusun dörtte biri yoksulluk içinde
yaşamaya devam ediyor.

Kriz ve tasarruf etme bu tarz sosyal
eşitsizlikleri daha da kötü hâle getirdi.

Bankaların başkenti ve varlıklı
insanlar korunurken

en çok kaybeden insanlara

bireysel sorumlulukla ilgili
dersler öğretiliyordu.

O seminerlerde tanıştığım
insanlarla konuşurken

sinirli olmalarını bekliyordum.

Bireysel sorumlulukla ilgili

olan bu derslere
karşı çıkmalarını bekliyordum.

Ne de olsa kriz onların suçu değildi
yine de yüküne katlanıyorlardı.

Ama insanlar benimle
hikâyelerini paylaştıkça

sorumluluk fikrinin gücü

tekrar tekrar dikkatimi çekti.

Tanıştığım insanlardan
bir tanesi Žanete'ydi.

23 yıl çalışmıştı,

Riga'daki meslek okulunda dikiş
ve diğer el işlerini öğretmişti.

Şimdi ise kriz ortaya çıktı

ve okul, tasarruf etme
tedbiri olarak kapatıldı.

Eğitim sisteminin yeniden yapılandırılması
kamu parasını korumanın bir yoluydu.

Ülke genelinde 10.000
öğretmen işini kaybetti

ve Žanete de onlardan biri.

İşini kaybetmenin onu çaresiz bir duruma

soktuğunu bana
anlattıklarından biliyorum.

Boşanmış ve ihtiyaçlarını karşılaması
gereken 2 genç çocuğu var.

Yine de konuşurken

krizin gerçekten bir fırsat
olduğunu söyledi.

"Bu sene 50 yaşına giriyorum,

sanırım hayat bana bu şansı etrafıma
bakmam ve durmam için verdi.

Çünkü bunca yıl aralıksız çalıştım,

durmak için zamanım yoktu.

Şimdi durdum

ve her şeye bakmam,

neyi isteyip neyi istemediğime

karar vermem için bir fırsat verildi.

Bunca zaman dikiş dikmek
bir tür yorgunluktu." dedi.

Žanete 23 yıl sonra işten çıkarıldı.

Ama protesto etmeyi düşünmüyor.

%99'a karşı %1 hakkında konuşmuyor.

Kendini inceliyor

ve pragmatik olarak yatak odasının dışında

turistlere satmak için

küçük hediyelik bebekler yaparak
küçük bir işletme kurmayı düşünüyordu.

İşsizlik ofisinde Aivars'la da tanıştım.

Aivars 40'lı yaşlarının sonlarındaydı,

devlet kurumundaki yol inşaatını
yönettiği işini kaybetmişti.

Aivars, toplantılarımızın birine okumakta
olduğu bir kitap getirdi.

Kitabın adı "Strese Karşı Aşılama
ya da Psiko-Enerjik Aikido."

Aikido'nun bir çeşit dövüş sanatını
olduğunu bilirsiniz.

Yani psiko-enerjik aikido.

Aivars, işten uzaktayken birkaç aylık

okumadan, düşünmeden ve yansımadan sonra

mevcut olan zorluklarının gerçekten
kendi işi olduğunu anladığını söyledi.

"Bunu kendim yarattım.

Benim için iyi olmayan

psikolojik bir durumdaydım.

Eğer bir insan parasını, işini
kaybetmekten korkuyorsa

daha çok stresli, istikarsız
ve korkak olmaya başlıyor.

Karşılaştıkları sonuç da bu." dedi.

Dediklerini açıklamasını istediğimde

düşüncelerini şairane bir şekilde
her yöne koşturan vahşi atlarla kıyasladı

ve "Düşüncelerinin çobanı olmalısın,

maddi dünyada bir şeyleri
düzene koymak için

düşüncelerinin çobanı olmalısın,

çünkü her şey senin
düşüncelerinle düzene girer."

"Son zamanlarda açıkça anladım ki

etrafımdaki dünya, bana ne olduğu

ve hayatıma giren insanlar
doğrudan bana bağlı." dedi.

Yani Letonya bu aşırı ekonomik
tecrübeyi yaşarken

Aivars, kendi düşünce tarzının
değişmesi gerektiğini söyledi.

Şu anda başına gelen şeyler
için kendisini suçluyor.

Sorumluluk almak tabii ki
iyi bir şey, değil mi?

Özellikle Sovyet öncesi toplumda,

devlete güvenmenin Sovyet geçmişinin

talihsiz bir mirası olarak
görüldüğü zamanda

anlamlı ve ahlaki bir şekilde
sorumlu olmak iyi bir şey.

Ama Žanete, Aivars
ve diğerlerini dinlediğimde

bu sorunun ne kadar acımasız,
ne kadar cezalandırıcı

olduğunu düşündüm:

"Sorumluluğunuz nerede?"

Çünkü krizden en kötü
şekilde etkilenen insanları

suçlama ve yatıştırma
yöntemi olarak çalışıyordu.

Yani Yunanlar sokaklara dökülmüşken
Letonyalılar yapılması gerekeni yaptılar

ve başka bir sorumluluk alma
yöntemi olarak

on binlercesi göç etti.

Bireysel sorumluluğun dili,

toplu bir inkâr biçimine dönüştü.

İşsizlere bireysel başarısızlık
olarak muamele eden

sosyal politikalarımız oldukça

ama insanların yeteneğini geliştiren
ya da iş yerleri yaratan

programlar için yeterince
kaynağımız olmadıkça

politika üreticilerinin
sorumluluğunu göremeyeceğiz.

Her nedense yoksulları pasif
ya da tembel olarak damgaladıkça

ama insanlara yoksulluktan
çıkmaları için göç dışında

gerçek bir çare vermedikçe

yoksulluğun gerçek
sebeplerini inkâr edeceğiz.

Bu süre içinde

hepimiz muzdarip oluyoruz,

çünkü sosyal bilimciler
detaylı istatiksel veriyle

ekonomik eşitsizliği yüksek olan
toplumlarda daha çok insanın

hem akli hem de fiziki sağlık
sorunları olduğunu gösterdi.

Yani açıkça sosyal eşitsizlik sadece
en az kaynaklara sahip olanlar için değil,

hepimiz için kötü bir şey,

çünkü eşitsizliğin fazla olduğu
bir toplumda yaşamak

düşük sosyal güvenin ve yüksek endişenin
olduğu bir toplumda yaşamak demek.

İşte buradayız,

hepimiz kişisel gelişim
kitapları okuyoruz,

alışkanlıklarımızı bırakmaya çalışıyoruz,

beynimizi yeniden
yapılandırmaya çalışıyoruz,

meditasyon yapıyoruz.

Tabii ki bir şekilde bunlar
yardımcı oluyor.

Kişisel gelişim kitapları daha neşeli
hissetmemize yardım ediyor,

meditasyon diğerlerine ruhsal olarak
daha bağlı olduğumuzu hissettiriyor.

Bence ihtiyacımız olan şey

bizi sosyal olarak diğerine bağlayan şey
hakkında daha farkında olmamız,

çünkü sosyal eşitsizlik
hepimize zarar veriyor.

Yani daha az ahlaki dersi

ve daha çok sosyal adaleti ve eşitliği

hedefleyen daha merhametli
sosyal politikalara ihtiyacımız var.

Teşekkür ederim.

(Alkış)