Showing Revision 8 created 11/18/2020 by Rysia Wand.

1. Title:
   Wzlot i upadek pierwszego imperium w historii - Soraya Field Fiorio
2. Description:

   Cała lekcja: https://ed.ted.com/lessons/the-rise-and-fall-of-history-s-first-empire-soraya-field-fiorio

   Pierwsze imperium w historii powstało w gorącym, suchym krajobrazie bez opadów nawadniających uprawy, bez drzew i kamieni do budowy. Mimo to jego mieszkańcy zbudowali pierwsze miasta świata z monumentalną architekturą i dużą populacją. Zrobili je całkowicie z błota. Soraya Field Fiorio przedstawia wzlot i upadek imperium Sumerów.

   Lekcja: Soraya Field Fiorio, reżyseria: Tomás Pichardo-Espaillat.

3. Speaker:
   Soraya Field Fiorio
4. 7689 0:08 - 0:13
   Pierwsze imperium w historii powstało
   w gorącym, suchym krajobrazie
5. 13007 0:13 - 0:19
   bez opadów nawadniających uprawy,
   bez drzew i kamieni do budowy.
6. 18787 0:19 - 0:24
   Mimo to jego mieszkańcy
   zbudowali pierwsze miasta świata,
7. 24140 0:24 - 0:28
   z monumentalną architekturą
   i dużą populacją.
8. 28226 0:28 - 0:33
   Zrobili je całkowicie z błota.
9. 32542 0:33 - 0:36
   Sumer zajmował południową
   część współczesnego Iraku

   ¶

10. 36052 0:36 - 0:39
    w regionie zwanym Mezopotamia.
11. 38752 0:39 - 0:42
    Słowo Mezopotamia oznacza
    "między dwiema rzekami",
12. 41932 0:42 - 0:45
    Tygrysem i Eufratem.
13. 44892 0:45 - 0:51
    Około 5000 roku p.n.e. pierwsi Sumerowie
    używali kanałów irygacyjnych, tam
14. 50821 0:51 - 0:54
    i zbiorników wodnych
    do przekierowania wód rzecznych
15. 54213 0:54 - 0:58
    i upraw na uprzednio suchych obszarach.
16. 58460 0:58 - 1:03
    Takie społeczności rolnicze powoli
    pojawiały się na całym świecie,
17. 62976 1:03 - 1:07
    ale to Sumerowie
    jako pierwsi poszli dalej.
18. 66766 1:07 - 1:09
    Używając glinianych cegieł
    z mułu rzecznego,
19. 69336 1:09 - 1:13
    zaczęli budować wielopiętrowe
    domy i świątynie.
20. 73336 1:13 - 1:15
    Wynaleźli koło garncarskie
21. 74596 1:15 - 1:20
    do zamiany błota w narzędzia
    i artykuły gospodarstwa domowego.
22. 79609 1:20 - 1:24
    Gliniane cegły dały początek
    pierwszym miastom świata,

    ¶

23. 83903 1:24 - 1:28
    prawdopodobnie około 4500 roku p.n.e.
24. 87693 1:28 - 1:32
    Na szczycie drabiny społecznej miasta
    stali kapłani i kapłanki,
25. 92112 1:32 - 1:34
    uważani za szlachtę,
26. 94382 1:34 - 1:40
    następnie kupcy, rzemieślnicy,
    rolnicy i niewolnicy.
27. 100056 1:40 - 1:44
    Imperium sumeryjskie składało się
    z odrębnych miast-państw
28. 103896 1:44 - 1:47
    funkcjonujących jak małe narody.
29. 106506 1:47 - 1:50
    Łączyły ich luźno język i wiara,
30. 109886 1:50 - 1:53
    ale brakowało scentralizowanej władzy.
31. 112526 1:53 - 1:57
    Najwcześniejszymi miastami
    były Uruk, Ur i Eridu,
32. 116881 1:57 - 2:00
    a ostatecznie powstało kilkanaście miast.
33. 119721 2:00 - 2:05
    Każde miało króla pełniącego rolę
    między kapłanem a władcą.
34. 124636 2:05 - 2:09
    Miasta walczyły czasami
    ze sobą o nowe terytoria.
35. 129033 2:09 - 2:15
    Każde miasto poświęcono bóstwu-patronowi
    uważanemu za założyciela miasta.
36. 134736 2:15 - 2:20
    Największym i najważniejszym budynkiem
    w mieście był dom boga-patrona,
37. 139898 2:20 - 2:24
    ziggurat, świątynia zaprojektowana
    jako piramida schodkowa.
38. 144485 2:24 - 2:30
    Około 3200 roku p.n.e.
    Sumerowie zaczęli zwiększać zasięg.

    ¶

39. 150029 2:30 - 2:34
    Koło garncarskie pojawiło się
    w rydwanach i wozach.
40. 154295 2:34 - 2:38
    Powstawały łodzie z trzciny
    i liści palmy daktylowej,
41. 157785 2:38 - 2:43
    z płóciennymi żaglami, które przenosiły
    Sumerów na duże odległości drogą morską.
42. 162984 2:43 - 2:47
    Żeby uzupełnić ograniczone zasoby,
    stworzyli sieć handlową
43. 166542 2:47 - 2:51
    z powstającymi królestwami
    Egiptu, Anatolii i Etiopii,
44. 171180 2:51 - 2:58
    importując złoto, srebro,
    lapis lazuli i drewno cedrowe.
45. 177785 2:58 - 3:00
    Handel był niespodziewanym bodźcem

    ¶

46. 180235 3:00 - 3:04
    do wynalezienia pierwszego
    na świecie pisma.
47. 183985 3:04 - 3:06
    Zaczęło się od systemu księgowania
48. 186223 3:06 - 3:10
    dla sumeryjskich kupców
    handlujących z zagranicą.
49. 189885 3:10 - 3:14
    Po kilkuset latach
    wczesny system piktogramów
50. 193735 3:14 - 3:17
    zwany pismem klinowym zmienił się w pismo.
51. 197085 3:17 - 3:20
    Sumerowie stworzyli pierwsze spisane prawa
52. 200025 3:20 - 3:25
    i pierwszy system szkolny,
    mający na celu naukę pisania,
53. 204814 3:25 - 3:31
    oraz wprowadzili mniej ekscytujące
    innowacje, jak biurokracja i podatki.
54. 211317 3:31 - 3:35
    W szkołach skrybowie uczyli się
    od świtu do zmierzchu,

    ¶

55. 214837 3:35 - 3:38
    od dzieciństwa do dorosłości.
56. 217627 3:38 - 3:42
    Uczyli się rachunkowości, matematyki
    i kopiowali dzieła literackie:
57. 222004 3:42 - 3:47
    hymny, mity, przysłowia, bajki
    o zwierzętach, zaklęcia magiczne
58. 227415 3:47 - 3:51
    i pierwsze eposy
    na glinianych tabliczkach.
59. 230845 3:51 - 3:54
    Niektóre z tych tabliczek
    opowiadały historię Gilgamesza,
60. 234145 3:54 - 4:00
    króla miasta Uruk i bohatera mitów.
61. 239770 4:00 - 4:06
    Ale w trzecim tysiącleciu p.n.e. Sumer
    nie był już jedynym imperium na świecie

    ¶

62. 245887 4:06 - 4:08
    czy nawet w Mezopotamii.
63. 248117 4:08 - 4:14
    Fale plemion koczowniczych napływały
    do regionu z północy i wschodu.
64. 253661 4:14 - 4:16
    Niektórzy nowoprzybyli podziwiali Sumerów,
65. 256161 4:16 - 4:18
    przyjmowali ich styl życia
66. 257661 4:18 - 4:22
    i używali pism klinowych
    do wyrażania własnych języków.
67. 261661 4:22 - 4:29
    W 2300 roku p.n.e. król akadyjski Sargon
    podbił sumeryjskie państwa-miasta.
68. 269026 4:29 - 4:32
    Ale Sargon szanował sumeryjską kulturę,
69. 271696 4:32 - 4:37
    a Akadyjczycy i Sumerowie
    żyli obok siebie przez wieki.
70. 277262 4:37 - 4:41
    Inni najeźdźcy skupiali się
    tylko na grabieży i niszczeniu.
71. 281382 4:41 - 4:44
    Mimo rozprzestrzenienia
    kultury sumeryjskiej
72. 283842 4:44 - 4:52
    nieustanne inwazje wybiły
    do 1750 roku p.n.e. ludność sumeryjską.
73. 291738 4:52 - 4:56
    Później Sumer zniknął w piachach pustyni,

    ¶

74. 295944 4:56 - 5:00
    odkryty na nowo dopiero w XIX wieku.
75. 300037 5:00 - 5:04
    Sama kultura sumeryjska
    przetrwała tysiące lat
76. 304037 5:04 - 5:09
    najpierw za sprawą Akadyjczyków,
    potem Asyryjczyków, a potem Babilończyków.
77. 309155 5:09 - 5:13
    Babilończycy przekazali
    sumeryjskie wynalazki i tradycje
78. 313045 5:13 - 5:17
    kulturze hebrajskiej,
    greckiej i rzymskiej.
79. 316798 5:17 - 5:19
    Niektóre trwają po dziś dzień.