Return to Video

مێژووی سەرھەڵدان و لەناوچوونی یەکەم ئیمپڕاتۆریەت - سۆڕەیا فیڵد فیۆڕیۆ

  • 0:08 - 0:13
    مێژووی ئەو ئیمپڕاتۆریەتەی لە
    خاکێکی گەرم و وشک سەریهەڵدا،
  • 0:13 - 0:19
    بەبێ باران بۆ گەشەسەندنی بەرووبوومەکان و
    بەبێ بوونی دار و بەرد بۆ کاری بنیاتنان.
  • 0:19 - 0:24
    سەرەڕای هەموو ئەمانە، نیشتەجێبووەکانی
    یەکەم شاری جیهانیان بیانتنا،
  • 0:24 - 0:28
    لەگەڵ بوونی ئەندازیاری ناوازە و
    دانیشتوانێکی زۆر—
  • 0:28 - 0:33
    بەتەواوەتی لە قوڕەوە بیاتیان نا.
  • 0:33 - 0:36
    سۆمەڕیەکان بەشی باشووری عێڕاقی
    سەردەمیانەیەن داگیر کرد
  • 0:36 - 0:39
    لەم ناوچەیەی کە بە میزۆپۆتامیا ناسرا بوو.
  • 0:39 - 0:42
    میزۆپۆتامیا واتا "لەنێوان دوو ڕووبار"—
  • 0:42 - 0:45
    ئەوانیش ڕووبارەکانی دیجلە و فوڕاتن.
  • 0:45 - 0:52
    نزیکەی ساڵی ٥٠٠٠ـی پێش زایینی، سۆمەڕییە
    کۆنەکان جۆگەکانی ئاو، بەنداوەکان و کۆگەکان
  • 0:52 - 0:58
    بۆ دووبارە ڕێنوێنیکردنی ئاو و کێڵگە و
    ڕووبەرە زەویە وشکەکانی پێشتر بەکارهێنا.
  • 0:58 - 1:03
    کۆمەڵگە کشتوکاڵیە هاوشێوەکای ئەمە بە
    هێواشی لە سەرتاسەری جیهان بڵاودەبوونەوە .
  • 1:03 - 1:07
    بەڵام سۆمەڕیەکان دەستپێشخەربوون بۆ
    ئەنجامدانی هەنگاوی داهاتوو.
  • 1:07 - 1:10
    ئەویش بە بەکارهێنانی خشتی قوڕین کە لە
    قوڕی ڕووبارەوە دروستکرابوون،
  • 1:10 - 1:13
    دەستیانکرد بە بنیاتنانی خانووی
    چەندین قاتی و پەرستگاکان،
  • 1:13 - 1:15
    تایەیان بنیاتنا__
  • 1:15 - 1:20
    تایەی گڵێنەیی، بۆ گۆڕینی قوڕ بۆ
    کەلوپەڵی ناو ماڵ و ئامێر بەکارھێنا.
  • 1:20 - 1:24
    ئەو خشتە قوڕینانە بوونە هۆی
    بەدەرکەوتنی یەکەم شاری جیهان،
  • 1:24 - 1:28
    بە نزیکیەیی لە ساڵەکانی ٤٥٠٠ پێش زایینی.
  • 1:28 - 1:32
    بەرزترین ئاستی کۆمەڵایەتی شارەکە
    قەشەکان و ژنە قەشەکان بوون،
  • 1:32 - 1:34
    کە بە خانەدان هەژمار دەکران،
  • 1:34 - 1:40
    دواتر بازرگانەکان، خەڵکە پیشەوەرەکە و
    جوتیارەکان و کۆیلەکان دەهاتن
  • 1:40 - 1:44
    ئیمپڕاتۆریەتی سۆمەڕی لە شاری
    ناوازە پێکهاتبوو
  • 1:44 - 1:47
    کە بەشێوەی نەتەوەی بچووک بڵاوببوونەوە.
  • 1:47 - 1:50
    لە ڕێگای زمان و بیروبڕاوی گیانی
    بەیەکەوە بەسترابوونەوە
  • 1:50 - 1:53
    بەڵام کێشەی دەستەمۆیی ناوەندیان هەبوو.
  • 1:53 - 1:57
    کۆنترین شارەکان ئورک، ئوور و ئیردوو بوون،
  • 1:57 - 2:00
    لەکۆتاییدا دەیان شاری تریش هەبوون.
  • 2:00 - 2:05
    هەریەک لەم شارانە پادشایەکی هەبوو کە
    یان خزمەتی فەرمانڕەوای دەکرد یان قەشە.
  • 2:05 - 2:09
    هەندێک کاتیش لەگەڵ یەکتری شەڕیانکرد
    بۆ داگیرکردنی ناوچەی نوێ.
  • 2:09 - 2:15
    هەر شارێک تایبەتکرابوو بە خوداوەندێکی
    پارێزەر و وەک دامەزرێنەری شارەکە دادەنرا.
  • 2:15 - 2:20
    گەورەترین و گرنگترین باڵەخانەی شارەکە هی
    خوداوەندی پارێزەری ماڵ کە بە خوداوەند:
  • 2:20 - 2:24
    زگورەت ناودەبرا، پەرستگاکەی وەک هەڕەمێکی
    پلیکانەدار نەخشێندرابوو.
  • 2:24 - 2:30
    لە ساڵانی ٣٢٠٠ پێش زاینی، سۆمەڕیەکان
    دەستیانکرد بە فرانکردنی ناوچەکانیان،
  • 2:30 - 2:34
    تایە گڵێنەییەکان ماڵێکی نوێیان دۆزیەوە
    ئەویش لەسەر گالیسکە و دووچەرخەکان بوو.
  • 2:34 - 2:38
    بەلەمەکانیان لە قامیش و چڵی
    دارخورما دروستکرد،
  • 2:38 - 2:43
    لەگەڵ هەبوونی چارۆگەی کەتان کە ناوچە دوور
    فراوانەکانی ڕووبار و دەریاکانیان پێدەبڕی.
  • 2:43 - 2:47
    بۆ تەواوکردنی سامانە دەگمەنەکەیان
    تۆڕی بازرگانییان
  • 2:47 - 2:51
    لەگەڵ شانشینە گەشەسەندووەکانی وەک
    میسڕ، ئەنادۆڵ و ئەسیوپیا دامەزراند،
  • 2:51 - 2:58
    کاری هەناردەکردنی زێڕ، زیو
    ڵازورد و دارئەرزیان دەکرد.
  • 2:58 - 3:00
    بازرگانیکردن و هەناردەکردنە
    چاوەڕوانەکراوەکە بووە هۆی
  • 3:00 - 3:04
    داهێنانی یەکەم سیستەمی جیهانی نووسین.
  • 3:04 - 3:07
    ئەوەش سیستەمی ژمێریاری بوو
    بۆ بازرگانە سۆمەڕیەکان
  • 3:07 - 3:10
    لەگەڵ ئەوەش ئەنجامدانی کاری بازرگانی
    لەگەڵ دەرەوە سەریهەڵدا.
  • 3:10 - 3:14
    دوای چەند سەد ساڵێک، سیستەمی
    نووسینی وێنەیی
  • 3:14 - 3:17
    کە بە نووسینی بزماری ناسراوە
    گۆڕا بۆ دەقی نووسین.
  • 3:17 - 3:20
    سۆمەڕیەکان یاسا سەرەتاییەکانی
    نووسینیان دروستکرد
  • 3:20 - 3:25
    و یەکەم سیستەمی خوێندنگەیان داهێنا ئەویش
    دروستکرابوو بۆ فێرکردنی پیتەکانی نووسین—
  • 3:25 - 3:31
    پێشەوایی هەندێک نوێخوازی کەمتر
    سەرنجڕاکێشییان کرد، وەک بیۆکراسی و باجدان.
  • 3:31 - 3:35
    لە قوتانخانەکان، دانەرەکانیان لەگەڵ
    خۆرهەڵاتن تا خۆرئاوابوون دەیانخوێند،
  • 3:35 - 3:38
    لە منداڵیەوە تا تەمەنی پێگەیشتن.
  • 3:38 - 3:42
    خۆیان فێری ژمێریاری و بیرکاری و
    کارە لەبەرگیراوەکانی ئەدەبی دەکرد—
  • 3:42 - 3:47
    سروودە ئایینیەکان، ئەفسانە، پەندەکان
    چیرۆکی ئاژەڵان، نووسینی تەلیسمەکان،
  • 3:47 - 3:51
    هەروەها یەکەم داستانی نووسراوە
    لەسەر پارچە قوڕەکان پەیدابوو.
  • 3:51 - 3:54
    هەندێک لەم پارچە قوڕانە باسی
    چیرۆکی گڵگامشیان کردووە،
  • 3:54 - 4:00
    پادشای شاری ئورک کە پاڵەوانی
    چیرۆکە ئەفسانەییەکان بووە.
  • 4:00 - 4:06
    بەڵام لە ساڵی سێ هەزاری پێش زایینی، سۆمەڕ
    تاکە ئیمپڕاتۆریەتی ناوچەکە نەما،
  • 4:06 - 4:08
    تەنانەت تاکە ئمپڕاتۆریەتی
    میزۆپۆتامیاش نەبوو.
  • 4:08 - 4:14
    شەپۆڵێک لە هۆزە دەشتەکییەکان
    ڕژانە ناوچەکانی باکوور و خۆرهەڵات،
  • 4:14 - 4:18
    هەندێک لەخەڵکە نوێیەکان لاساییان کردنەوە،
    و شێوازی ژیانی ئەوانیان پەیڕەودەکرد
  • 4:18 - 4:22
    هەروەها شێوازی نووسینی بزماریان
    بەکاردەهێنا بۆ دەربڕینی زمانی خۆیان.
  • 4:22 - 4:29
    لە ساڵی ٢٣٠٠ پێش زایینی، پادشا سەرجۆنی
    ئەکەدی شار و ناوچەکانی سۆمەڕی داگیرکرد.
  • 4:29 - 4:32
    بەڵام سەرجۆن ڕێزی کلتوری سۆمەریەکانی گرت،
  • 4:32 - 4:37
    هەربۆیە ئەکەدیەکان و سۆمەریەکان بۆماوەی
    چەندین سەدە لەگەڵ یەکتری بوون.
  • 4:37 - 4:41
    گروپە داگیرکەرەکانی تر تەنیا چاویان
    لە تاڵانکردن و تێکدان بوو.
  • 4:41 - 4:44
    تەنانەت لەگەڵ بڵاوبوونەوەی کلتوری سۆمەڕی،
  • 4:44 - 4:52
    کۆمەڵە هێرشی بەردەوامی داگیرکەرەکان بووە
    هۆی کوشتنی سۆمەڕیەکان لە ١٧٥٠ پێشزاین.
  • 4:52 - 4:56
    دوای ئەوە، گەڕانەوە سەر بیابانە وشکەکان
  • 4:56 - 5:00
    تاوەکو سەدەی ١٩ـەمەوە سەریانهەڵنەدایەوە.
  • 5:00 - 5:04
    بەڵام کلتوری سۆمەڕی بۆ هەزاران ساڵ
    بە زیندوویی مایەوە—
  • 5:04 - 5:09
    سەرەتا لەلای ئەکەدیەکان پارێزرا، دواتر
    ئاشووریەکان و، ئیمپڕاتۆریەتی بابلیەکان.
  • 5:09 - 5:13
    بابلیەکان داهێنانەکان و نەریتەکانی
    سۆمەڕیەکانیان گواستەوە بۆ
  • 5:13 - 5:17
    کەلتوری جوولەکەکان، یۆناینەکان، ڕۆمانیەکان
  • 5:17 - 5:19
    هەندێک لەو کەلتورانە تا ئەمرۆش
    هەر پەیڕەو دەکرێن.
Title:
مێژووی سەرھەڵدان و لەناوچوونی یەکەم ئیمپڕاتۆریەت - سۆڕەیا فیڵد فیۆڕیۆ
Speaker:
سوڕەیا فیڵد فیۆڕیۆ
Description:

تەواوی وانەکە لەم بەستەرە ببینە: https://ed.ted.com/lessons/the-rise-and-fall-of-history-s-first-empire-soraya-field-fiorio

مێژووی یەکەم ئیمپڕاتۆریەتەی لە خاکێکی گەرم و وشک سەریهەڵدا، بەبێ بوونی باران بۆ گەشەسەندنی بەرووبوومەکان بەبێ بوونی دار و بەرد بۆ بنیاتنان. سەرەڕای هەموو ئەمانە، نیشتەجێبووەکانی یەکەم شاری جیهانیان بیانتنا. لەگەڵ بوونی ئەندازیاری ناوازە و دانیشتوانێکی زۆر__ دانیشتوانەکەی بەتەواوەتی لە قوڕەوە بیاتیان نا. سۆڕەیا فیڵد فیۆڕیۆ، وردەکاری هەڵکشان و داکشانی یەکەم ئیمپڕاتۆریەتی سۆمەڕی
وانەکە لەلایەن سوڕەیا فیڵد فیۆڕیۆ.
دەرهێنانی لەلایەن تۆماس پیکاردۆ ئیسپلات بۆکراوە.
more » « less
Video Language:
English
Team:
TED
Project:
TED-Ed
Duration:
05:21

Kurdish (Central) subtitles

Revisions