Showing Revision 14 created 11/09/2020 by Daban Q Jaff.

1. Title:
   مێژووی سەرھەڵدان و لەناوچوونی یەکەم ئیمپڕاتۆریەت - سۆڕەیا فیڵد فیۆڕیۆ
2. Description:

   تەواوی وانەکە لەم بەستەرە ببینە: https://ed.ted.com/lessons/the-rise-and-fall-of-history-s-first-empire-soraya-field-fiorio

   مێژووی یەکەم ئیمپڕاتۆریەتەی لە خاکێکی گەرم و وشک سەریهەڵدا، بەبێ بوونی باران بۆ گەشەسەندنی بەرووبوومەکان بەبێ بوونی دار و بەرد بۆ بنیاتنان. سەرەڕای هەموو ئەمانە، نیشتەجێبووەکانی یەکەم شاری جیهانیان بیانتنا. لەگەڵ بوونی ئەندازیاری ناوازە و دانیشتوانێکی زۆر__ دانیشتوانەکەی بەتەواوەتی لە قوڕەوە بیاتیان نا. سۆڕەیا فیڵد فیۆڕیۆ، وردەکاری هەڵکشان و داکشانی یەکەم ئیمپڕاتۆریەتی سۆمەڕی
   وانەکە لەلایەن سوڕەیا فیڵد فیۆڕیۆ.
   دەرهێنانی لەلایەن تۆماس پیکاردۆ ئیسپلات بۆکراوە.

3. Speaker:
   سوڕەیا فیڵد فیۆڕیۆ
4. 7689 0:08 - 0:13
   مێژووی ئەو ئیمپڕاتۆریەتەی لە
   خاکێکی گەرم و وشک سەریهەڵدا،
5. 13007 0:13 - 0:19
   بەبێ باران بۆ گەشەسەندنی بەرووبوومەکان و
   بەبێ بوونی دار و بەرد بۆ کاری بنیاتنان.
6. 18787 0:19 - 0:24
   سەرەڕای هەموو ئەمانە، نیشتەجێبووەکانی
   یەکەم شاری جیهانیان بیانتنا،
7. 24140 0:24 - 0:28
   لەگەڵ بوونی ئەندازیاری ناوازە و
   دانیشتوانێکی زۆر—
8. 28226 0:28 - 0:33
   بەتەواوەتی لە قوڕەوە بیاتیان نا.
9. 32542 0:33 - 0:36
   سۆمەڕیەکان بەشی باشووری عێڕاقی
   سەردەمیانەیەن داگیر کرد

   ¶

10. 36052 0:36 - 0:39
    لەم ناوچەیەی کە بە میزۆپۆتامیا ناسرا بوو.
11. 38752 0:39 - 0:42
    میزۆپۆتامیا واتا "لەنێوان دوو ڕووبار"—
12. 41932 0:42 - 0:45
    ئەوانیش ڕووبارەکانی دیجلە و فوڕاتن.
13. 44892 0:45 - 0:52
    نزیکەی ساڵی ٥٠٠٠ـی پێش زایینی، سۆمەڕییە
    کۆنەکان جۆگەکانی ئاو، بەنداوەکان و کۆگەکان
14. 52033 0:52 - 0:58
    بۆ دووبارە ڕێنوێنیکردنی ئاو و کێڵگە و
    ڕووبەرە زەویە وشکەکانی پێشتر بەکارهێنا.
15. 58460 0:58 - 1:03
    کۆمەڵگە کشتوکاڵیە هاوشێوەکای ئەمە بە
    هێواشی لە سەرتاسەری جیهان بڵاودەبوونەوە .
16. 62976 1:03 - 1:07
    بەڵام سۆمەڕیەکان دەستپێشخەربوون بۆ
    ئەنجامدانی هەنگاوی داهاتوو.
17. 66506 1:07 - 1:10
    ئەویش بە بەکارهێنانی خشتی قوڕین کە لە
    قوڕی ڕووبارەوە دروستکرابوون،
18. 69806 1:10 - 1:13
    دەستیانکرد بە بنیاتنانی خانووی
    چەندین قاتی و پەرستگاکان،
19. 73336 1:13 - 1:15
    تایەیان بنیاتنا__
20. 74596 1:15 - 1:20
    تایەی گڵێنەیی، بۆ گۆڕینی قوڕ بۆ
    کەلوپەڵی ناو ماڵ و ئامێر بەکارھێنا.
21. 79609 1:20 - 1:24
    ئەو خشتە قوڕینانە بوونە هۆی
    بەدەرکەوتنی یەکەم شاری جیهان،

    ¶

22. 83903 1:24 - 1:28
    بە نزیکیەیی لە ساڵەکانی ٤٥٠٠ پێش زایینی.
23. 87693 1:28 - 1:32
    بەرزترین ئاستی کۆمەڵایەتی شارەکە
    قەشەکان و ژنە قەشەکان بوون،
24. 92249 1:32 - 1:34
    کە بە خانەدان هەژمار دەکران،
25. 94382 1:34 - 1:40
    دواتر بازرگانەکان، خەڵکە پیشەوەرەکە و
    جوتیارەکان و کۆیلەکان دەهاتن
26. 100056 1:40 - 1:44
    ئیمپڕاتۆریەتی سۆمەڕی لە شاری
    ناوازە پێکهاتبوو
27. 103896 1:44 - 1:47
    کە بەشێوەی نەتەوەی بچووک بڵاوببوونەوە.
28. 106506 1:47 - 1:50
    لە ڕێگای زمان و بیروبڕاوی گیانی
    بەیەکەوە بەسترابوونەوە
29. 109886 1:50 - 1:53
    بەڵام کێشەی دەستەمۆیی ناوەندیان هەبوو.
30. 112526 1:53 - 1:57
    کۆنترین شارەکان ئورک، ئوور و ئیردوو بوون،
31. 116881 1:57 - 2:00
    لەکۆتاییدا دەیان شاری تریش هەبوون.
32. 119721 2:00 - 2:05
    هەریەک لەم شارانە پادشایەکی هەبوو کە
    یان خزمەتی فەرمانڕەوای دەکرد یان قەشە.
33. 124636 2:05 - 2:09
    هەندێک کاتیش لەگەڵ یەکتری شەڕیانکرد
    بۆ داگیرکردنی ناوچەی نوێ.
34. 129033 2:09 - 2:15
    هەر شارێک تایبەتکرابوو بە خوداوەندێکی
    پارێزەر و وەک دامەزرێنەری شارەکە دادەنرا.
35. 134736 2:15 - 2:20
    گەورەترین و گرنگترین باڵەخانەی شارەکە هی
    خوداوەندی پارێزەری ماڵ کە بە خوداوەند:
36. 139898 2:20 - 2:24
    زگورەت ناودەبرا، پەرستگاکەی وەک هەڕەمێکی
    پلیکانەدار نەخشێندرابوو.
37. 144485 2:24 - 2:30
    لە ساڵانی ٣٢٠٠ پێش زاینی، سۆمەڕیەکان
    دەستیانکرد بە فرانکردنی ناوچەکانیان،

    ¶

38. 150029 2:30 - 2:34
    تایە گڵێنەییەکان ماڵێکی نوێیان دۆزیەوە
    ئەویش لەسەر گالیسکە و دووچەرخەکان بوو.
39. 154295 2:34 - 2:38
    بەلەمەکانیان لە قامیش و چڵی
    دارخورما دروستکرد،
40. 157785 2:38 - 2:43
    لەگەڵ هەبوونی چارۆگەی کەتان کە ناوچە دوور
    فراوانەکانی ڕووبار و دەریاکانیان پێدەبڕی.
41. 162984 2:43 - 2:47
    بۆ تەواوکردنی سامانە دەگمەنەکەیان
    تۆڕی بازرگانییان
42. 166542 2:47 - 2:51
    لەگەڵ شانشینە گەشەسەندووەکانی وەک
    میسڕ، ئەنادۆڵ و ئەسیوپیا دامەزراند،
43. 171180 2:51 - 2:58
    کاری هەناردەکردنی زێڕ، زیو
    ڵازورد و دارئەرزیان دەکرد.
44. 177785 2:58 - 3:00
    بازرگانیکردن و هەناردەکردنە
    چاوەڕوانەکراوەکە بووە هۆی

    ¶

45. 180235 3:00 - 3:04
    داهێنانی یەکەم سیستەمی جیهانی نووسین.
46. 183985 3:04 - 3:07
    ئەوەش سیستەمی ژمێریاری بوو
    بۆ بازرگانە سۆمەڕیەکان
47. 187185 3:07 - 3:10
    لەگەڵ ئەوەش ئەنجامدانی کاری بازرگانی
    لەگەڵ دەرەوە سەریهەڵدا.
48. 190365 3:10 - 3:14
    دوای چەند سەد ساڵێک، سیستەمی
    نووسینی وێنەیی
49. 193735 3:14 - 3:17
    کە بە نووسینی بزماری ناسراوە
    گۆڕا بۆ دەقی نووسین.
50. 197085 3:17 - 3:20
    سۆمەڕیەکان یاسا سەرەتاییەکانی
    نووسینیان دروستکرد
51. 200025 3:20 - 3:25
    و یەکەم سیستەمی خوێندنگەیان داهێنا ئەویش
    دروستکرابوو بۆ فێرکردنی پیتەکانی نووسین—
52. 204814 3:25 - 3:31
    پێشەوایی هەندێک نوێخوازی کەمتر
    سەرنجڕاکێشییان کرد، وەک بیۆکراسی و باجدان.
53. 211317 3:31 - 3:35
    لە قوتانخانەکان، دانەرەکانیان لەگەڵ
    خۆرهەڵاتن تا خۆرئاوابوون دەیانخوێند،

    ¶

54. 214837 3:35 - 3:38
    لە منداڵیەوە تا تەمەنی پێگەیشتن.
55. 217627 3:38 - 3:42
    خۆیان فێری ژمێریاری و بیرکاری و
    کارە لەبەرگیراوەکانی ئەدەبی دەکرد—
56. 222004 3:42 - 3:47
    سروودە ئایینیەکان، ئەفسانە، پەندەکان
    چیرۆکی ئاژەڵان، نووسینی تەلیسمەکان،
57. 227415 3:47 - 3:51
    هەروەها یەکەم داستانی نووسراوە
    لەسەر پارچە قوڕەکان پەیدابوو.
58. 230845 3:51 - 3:54
    هەندێک لەم پارچە قوڕانە باسی
    چیرۆکی گڵگامشیان کردووە،
59. 234145 3:54 - 4:00
    پادشای شاری ئورک کە پاڵەوانی
    چیرۆکە ئەفسانەییەکان بووە.
60. 239770 4:00 - 4:06
    بەڵام لە ساڵی سێ هەزاری پێش زایینی، سۆمەڕ
    تاکە ئیمپڕاتۆریەتی ناوچەکە نەما،

    ¶

61. 245887 4:06 - 4:08
    تەنانەت تاکە ئمپڕاتۆریەتی
    میزۆپۆتامیاش نەبوو.
62. 248117 4:08 - 4:14
    شەپۆڵێک لە هۆزە دەشتەکییەکان
    ڕژانە ناوچەکانی باکوور و خۆرهەڵات،
63. 253661 4:14 - 4:18
    هەندێک لەخەڵکە نوێیەکان لاساییان کردنەوە،
    و شێوازی ژیانی ئەوانیان پەیڕەودەکرد
64. 257661 4:18 - 4:22
    هەروەها شێوازی نووسینی بزماریان
    بەکاردەهێنا بۆ دەربڕینی زمانی خۆیان.
65. 261661 4:22 - 4:29
    لە ساڵی ٢٣٠٠ پێش زایینی، پادشا سەرجۆنی
    ئەکەدی شار و ناوچەکانی سۆمەڕی داگیرکرد.
66. 269026 4:29 - 4:32
    بەڵام سەرجۆن ڕێزی کلتوری سۆمەریەکانی گرت،
67. 271696 4:32 - 4:37
    هەربۆیە ئەکەدیەکان و سۆمەریەکان بۆماوەی
    چەندین سەدە لەگەڵ یەکتری بوون.
68. 277262 4:37 - 4:41
    گروپە داگیرکەرەکانی تر تەنیا چاویان
    لە تاڵانکردن و تێکدان بوو.
69. 281382 4:41 - 4:44
    تەنانەت لەگەڵ بڵاوبوونەوەی کلتوری سۆمەڕی،
70. 283842 4:44 - 4:52
    کۆمەڵە هێرشی بەردەوامی داگیرکەرەکان بووە
    هۆی کوشتنی سۆمەڕیەکان لە ١٧٥٠ پێشزاین.
71. 291738 4:52 - 4:56
    دوای ئەوە، گەڕانەوە سەر بیابانە وشکەکان

    ¶

72. 295944 4:56 - 5:00
    تاوەکو سەدەی ١٩ـەمەوە سەریانهەڵنەدایەوە.
73. 300037 5:00 - 5:04
    بەڵام کلتوری سۆمەڕی بۆ هەزاران ساڵ
    بە زیندوویی مایەوە—
74. 304037 5:04 - 5:09
    سەرەتا لەلای ئەکەدیەکان پارێزرا، دواتر
    ئاشووریەکان و، ئیمپڕاتۆریەتی بابلیەکان.
75. 309155 5:09 - 5:13
    بابلیەکان داهێنانەکان و نەریتەکانی
    سۆمەڕیەکانیان گواستەوە بۆ
76. 313045 5:13 - 5:17
    کەلتوری جوولەکەکان، یۆناینەکان، ڕۆمانیەکان
77. 316798 5:17 - 5:19
    هەندێک لەو کەلتورانە تا ئەمرۆش
    هەر پەیڕەو دەکرێن.