O legado da igualdade e fluidez de xénero nas Filipinas

Na maior parte do mundo, o xénero considérase algo binario: home ou muller, cada un deles cunhas características asignadas e unhas calidades deseñadas segundo o seu sexo biolóxico. Pero segundo France Villarta, non ocorre o mesmo en tódolos lugares. Nesta charla, que é en parte, unha carta de amor cultural, en parte, unha lección de historia; detalla o legado da variedade de xénero e a inclusividade na súa Filipinas natal e resalta a beleza universal de todas as persoas, independentemente das etiquetas sociais.

Eu era un neno de 8 anos
a mediados dos anos 90

que creceu no sur das Filipinas.

A esa idade, non tes anos abondo
como para saber

que é o que a sociedade espera de ti,

pero si tes anos abondo para decatarte
do que acontece ao teu redor.

Viviamos nunha casa dun só cuarto,

e eramos cinco persoas.

A nosa casa estaba como moitas outras

feita principalmente de madeira
e planchas de uralita.

Estaban construídas
unhas moi preto das outras

ao longo de rúas sen pavimentar.

A expectativa de ter privacidade
era nula ou mínima.

Se alguén discutía na casa do lado

escoitábase todo.

Ou, se estaban a facer outras cousiñas...

(Risas)

probablemente se escoitase tamén.

(Risas)

Como calquera outro neno,
aprendín como funcionaban as familias.

Había un home, unha muller,
un fillo ou varios fillos.

Pero tamén aprendín
que non sempre era así.

Había outras combinacións igual de boas.

Había unha familia de tres
que vivían ao final da rúa.

A muller da casa chamábase Lenie.

Tiña o pelo longo e negro,
normalmente atado nunha coleta,

e levaba as uñas perfectas.

Sempre saía cunha pouca de maquillaxe

e o seu típico pintalabios vermello.

Do que estaba con ela,
non lembro demasiado,

agás que sempre ía
con camisas sen mangas

e cadeas de ouro arredor do pescozo.

A súa filla tiña
un par de anos menos ca min.

Todos na vila coñecían a Lenie.

Era a dona e dirixía
o salón de beleza máis famoso

do noso lado da vila.

Cada vez que a súa familia
camiñaba polas rúas,

todo o mundo a saudaba sorrindo

e ás veces parábanse a parolar un anaco.

O máis interesante de Lenie

é que resultaba ser
unha muller transxénero.

Ela representaba unha das antigas
historias das Filipinas

sobre a diversidade de xénero.

Lenie era a proba de que a miúdo
consideramos que algo é estraño

tan só porque non estamos
familiarizados con el

ou porque nin sequera
nos paramos a intentar entendelo.

Na maioría das culturas arredor do mundo

o xénero é a típica dicotomía home-muller.

É unha distinción entre individuos
inamovible e innegociable.

Asignamos características e expectativas

no momento en que se determina
o sexo biolóxico dunha persoa.

Pero non todas as culturas son así.

Non todas as culturas son tan ríxidas.

Moitas culturas non consideran os xenitais

como unha base
para a construción do xénero,

e certas comunidades de América do Norte,
África, o subcontinente indio

e as illas do Pacífico,
incluídas as Filipinas,

posúen unha longa historia
de tolerancia cultural

e aceptación das diferentes
identidades de xénero.

Como xa saberedes,

a xente das Filipinas estivo gobernada
por España durante máis de 300 anos.

Dende 1565 ata 1898.

Isto explica o porqué de que
as conversas filipinas

estean cheas de palabras españolas

e tamén que moitos dos nosos apelidos,
coma o meu, soen moi españois.

Isto tamén explica a firmemente
arraigada influencia do catolicismo.

Pero as sociedades filipinas precoloniais

eran principalmente animistas.

Crían que todas as cousas
tiñan unha esencia espiritual distintiva:

as plantas, os animais, as pedras,
os ríos e os lugares.

O poder residía no espírito.

Calquera que puidese empregar ese
poder espiritual era altamente venerado.

Os académicos que estudaron
os arquivos das colonias españolas

tamén nos din que esas sociedades antigas
eran, en gran parte, igualitarias.

Os homes non sempre
tiñan máis privilexios ca as mulleres.

Trataban ás esposas como compañeiras,
non como escravas.

E os contratos familiares non se asinaban
sen a súa presenza e aprobación.

Dalgún xeito, as mulleres tiñan o control.

Unha muller podía divorciarse do seu
marido ou ter propiedades ao seu nome,

que podía manter despois de casar.

Tiña dereito a decidir
se quería ser nai ou non

e decidir o nome do seu fillo ou filla.

Pero o verdadeiro segredo do poder
da muller precolonial filipina

residía no seu papel como "babaylán",

un termo colectivo para as xamás
de varios grupos étnicos.

Eran as curandeiras comunitarias,

especialistas en herbas
e tradicións divinas.

Asistían partos

e comunicábanse co mundo espiritual.

Levaban a cabo exorcismos

e, ás veces, para defender
a súa comunidade,

daban algunhas malleiras.

(Risas)

E a pesar de que as babayláns
eran maiormente mulleres,

había tamén homes practicantes
no reino espiritual.

Os informes dos antigos historiadores
españois conteñen varias referencias

a homes xamáns que non se axustaban
aos estándares masculinos occidentais.

Travestíanse

e parecían efeminados

ou sexualmente ambiguos.

Un misioneiro xesuíta
chamado Francisco Alcina

dixo que "un home
que se considerara xamán

era tan efeminado

que en tódolos sentidos
era máis muller ca home.

Todo o que facían as mulleres

el tamén o levaba a cabo,

como tecer sabas,

coser roupa ou facer potas.

Tamén bailaba coma elas,

nunca coma os homes,

cuxo baile é diferente.

En definitiva, parecía máis
unha muller ca un home."

Algún outro detalle suculento
nos arquivos coloniais?

Esperaba esa pregunta.

(Risas)

Como xa deduciriades a estas alturas,

a maneira da que estas sociedades
precoloniais eran xestionadas

non foi moi ben recibida.

Todo este amor libre,
a permisividade das variables de xénero

e a conciencia da igualdade de xénero

chocou agresivamente
coas sensibilidades europeas da época,

tanto que os misioneiros españois
pasaron os seguintes 300 anos

intentando impoñer o seu modelo
de dous sexos e dous xéneros.

Incluso moitos freires españois
crían que os babayláns travestidos

eran ou célibes, coma eles,

ou tiñan unha deficiencia
ou malformación xenital.

Pero isto era pura especulación.

Documentos recompilados entre 1679 e 1685

chamados "O manuscrito de Bolinao",

fala de homes xamáns
que casaban con mulleres.

O Códice Boxer, cara o 1590,

proporciona pistas sobre a natureza
da sexualidade dos homes babayláns.

Di que "habitualmente
vístense como mulleres,

actúan como puritanos

e son tan efeminados

que calquera que os coñeza
podería crer que son mulleres.

Case todos son impotentes
no que se refere á reprodución,

así que casan con outros homes
e déitanse con eles como marido e muller

e teñen un coñecemento carnal."

Por suposto, con coñecemento carnal
queren dicir sexo.

Agora hai un debate en curso
na sociedade contemporánea

sobre que constitúe o xénero
e como debe definirse este.

O meu país non é unha excepción.

Algúns países como Australia,
Nova Zelandia, Pakistán, Nepal ou Canadá

comenzaron a introducir a opción "xénero
non binario" nalgúns documentos legais,

como os pasaportes e
as tarxetas de residentes permanentes.

En todos estes debates sobre o xénero,

creo que é importante ter presente

que as nocións actuais de homes e mulleres
entendidos como xéneros estáticos,

ancorados estritamente ao sexo biolóxico

son construcións sociais.

No caso do meu pobo,
esta construción social é una imposición.

Foilles inculcado
durante centos e centos de anos

ata que os convenceron de que
a súa forma de pensar era errónea.

Pero o bo das construcións sociais

é que se poden reconstruír

para que encaixen nun momento ou época.

Poden reconstruírse

para responder ante comunidades
que se están volvendo máis diversas.

E poden reconstruírse

para un mundo que empeza a decatarse

de que temos moito que gañar aprendendo
das nosas diferenzas e resolvéndoas.

Cando penso neste tema,

penso na xente filipina

e no case esquecido,
pero importante legado

da igualdade e inclusividade de xénero.

Penso nalgúns amantes,

que eran das mellores persoas
que nunca coñecín,

pero que non se podían abrir libremente.

Penso nas persoas
que causaron un impacto na miña vida

e me ensinaron que a integridade,
a bondade e a fortaleza do carácter

son aspectos que xulgar moito mellores

que calquera cousa
que estea fóra do control dunha persoa

como a cor da súa pel, a súa idade

ou o seu xénero.

Estar hoxe aquí presente,
mirando a través de persoas coma Lenie,

faime sentir incriblemente agradecido
por aqueles que viñeron antes ca min,

aqueles valentes abondo para lanzarse

a vivir a vida que lles pertencía

e no proceso, fixeron que as nosas vidas
fosen máis sinxelas hoxe en día.

Porque ser ti mesmo é revolucionario.

E para todos aqueles que cambaleades
ante as forzas que intentan abatervos

e embutirvos nesas pequenas e pulcras
caixas que a xente deseñou para vós:

Non vos derrubedes.

Eu compréndovos.

Os meus antepasados tamén.

O seu sangue corre polas miñas veas
e polas de moitos de nós.

Sodes válidos e merecedes
dereitos e recoñecemento

tanto como calquera outra persoa.

Grazas.

(Aplausos)