Şehirlerde hayvanlar, böcekler ve bitkiler nasıl evrimleşiyor?

Sayısız bitki, hayvan ve böcek insan yapımı yaşam alanlarına muhteşem şekillerde uyum sağladığından, şehirlerde evrim sürekli gerçekleşir. Evrim biyoloğu Menno Schilthuizen, kentsel vahşi yaşamın sürekli dönüşen harikalarını göstermek için abur cubur seven fareler ve kendi kendini soğutan salyangozlar gibi tuhaf varlıkları çağırıyor ve hevesli yurttaş bilim adamlarından oluşan küresel bir ağ sayesinde bu fenomeni gerçek zamanlı olarak nasıl gözlemleyebileceğinizi açıklıyor.

Burası büyüdüğüm yer.

Hollanda'da Rotherdam şehrine yakın

küçük bir köy.

1970 ve 1980'lerde bir gençken

burası hâlâ sakin bir yerdi.

Çiftliklerle, tarlalarla
ve bataklıklarla doluydu

ve boş zamanımı orada
kendi başıma geçirirdim;

bunun gibi yağlı boyalar yapar,

kır çiçekleri toplar, kuşları seyreder

ve ayrıca böcekler toplardım.

İşte bu bulduğum değerli olanlardan.

Bu çok özel bir böcek

ve bu muhteşem böceğin adı karınca böceği.

Bu böcek bütün hayatını
karınca yuvasında

geçiren bir böcek.

Karıncayla konuşmaya evrimleşmiş.

Karıncaların iletişim için
kullandığı kokuların aynısını,

aynı kimyasalları kullanır

ve işte burada, bu böcek
işçi karıncaya diyor ki,

"Hey, ben de bir işçi karıncayım,

açım, lütfen besle beni."

Karınca buna uyar

çünkü böcek aynı kimyasalları kullanıyor.

Milyonlarca yıl içerisinde

bu böcek, karıncalar arasında
yaşamak için evrilmiş.

Yıllar içinde,

o köyde yaşadığım zamanlarda

20.000'i aşkın çeşitte böcek topladım

ve iğnelenmiş böcek koleksiyonu yaptım.

Bu, çok erken yaşlarda
evrime ilgi duymamı sağladı.

Bu farklılıklar nasıl oluşur,
bu çeşitlilik nasıl meydana geliyor?

Bu yüzden evrim biyoloğu oldum,

Charles Darwin gibi.

Ve Charles Darwin gibi
ben de çok geçmeden evrimin

çoğunlukla geçmişte olan bir şey olduğu
gerçeğiyle hayal kırıklığına uğradım.

Bugün gördüğümüz modelleri çalışıyoruz,

geçmişte yaşanan evrimi
anlamaya çalışıyoruz

fakat hiçbir zaman gerçekte
yaşandığını göremiyoruz.

Bunu gözlemleyemiyoruz.

Darwin'in dediği gibi,

"Zamanın eli çağların geçişini
gösterene kadar

bu yavaş değişimlerden
hiçbirini göremiyoruz."

Yoksa görebiliyor muyuz?

Geçtiğimiz birkaç on yıl içinde

evrim biyologları bazen evrimin
çok daha hızlı ilerlediğini,

özellikle de çevrede
büyük ölçüde değiştiğinde

ve uyum sağlama ihtiyacı büyük olduğunda

gözlemlenebileceğini fark ettiler.

Ve tabii ki bu günlerde

çevredeki büyük değişiklikler
bizim yüzümüzden oluyor.

Biçiyoruz, suluyoruz,
sürüyoruz, inşa ediyoruz,

iklimi değiştiren sera gazlarını

atmosfere salıyoruz.

Egzotik bitki ve hayvanları

daha önce yaşamadıkları
yerlere bırakıyoruz,

yiyecek ve diğer ihtiyaçlarımız için
balık avlayıp ağaç topluyoruz.

Ve tüm bu çevresel değişiklerin
merkezi şehirlere uzanıyor.

Şehirler tamamen bizim
yarattığımız bir habitat oluşturuyor.

Ve onu bitkilerin ancak
en büyük zorluklarla

kök salabileceği geçirimsiz yüzeyler olan

tuğla, beton, cam ve çelikle donatıyoruz.

Ayrıca şehirlerde yapay ışık ve gürültüyü,

kimyasal kirliliği

büyük oranlarda buluyoruz.

Bahçecilikten, akvaryumdan
ve evcil hayvan ticaretinden

kaçtıkları için şehirde yaşayan

dünyanın her yerinden yabani bitki

ve hayvan karışımları buluyoruz.

Peki türler

tamamen değiştirilmiş
bir çevrede ne yapar?

Çoğu maalesef yok olur.

Fakat yok olmayanlar,

olağanüstü yollarla adapte olurlar.

Biyologlar bugünlerde şehirlerin

evrimin körükleyicisi olduğunu
fark etmeye başladılar.

Bunlar, vahşi hayvanların ve bitkilerin

bu yeni kentsel koşullara uyacak şekilde
gözümüzün önünde

çok hızlı evrimleştiği yerlerdir.

Tıpkı karınca böceğinin
milyonlarca yıl önce

karınca kolonisinin
içine girdiğinde yaptığı gibi.

Artık insan kolonisinin
içinde hareket eden ve şehirlerimize

adapte olan hayvanları
ve bitkileri buluyoruz.

Ve bunu yaparken

evrimin aslında çok hızlı

ilerleyebileceğini de anlamaya başlıyoruz.

Her zaman uzun yıllar sürmez,

bizim gözlerimizin altında olabilir.

Örneğin beyaz ayaklı fare.

Bu New York çevresindeki
bölgeden gelen yerli bir memeli

ve 400 yıldan daha uzun bir süre önce,
şehir inşa edilmeden önce,

bu fare her yerde yaşıyordu.

Ancak bugünlerde,
asfalt ve trafik deniziyle çevrili

şehrin parkları olan
küçük yeşil adalarda sıkışıp kaldılar.

Biraz Darwin'in Galapagos'taki
ispinozlarının modern bir versiyonu gibi.

Ve Darwin'in ispinozları gibi

her bir parktaki fareler evrim geçirmeye,

birbirlerinden farklı olmaya başladılar.

Fordham Üniversitesi'nden

bu süreci inceleyen meslektaşım

Jason Munshi-South.

New York City'nin parklarındaki
beyaz ayaklı farelerin

DNA'sını inceliyor

ve bu adaların
takımadalarında nasıl gelişmeye

başladıklarını anlamaya çalışıyor.

Ve bir tür DNA parmak izi kullanıyor
ve diyor ki,

"Biri bana bir fare verirse

nereden geldiğini söylemezse

sadece DNA'sına bakarak

tam olarak hangi parktan
geldiğini söyleyebilirim."

İşte bu kadar farklı hale geldiler.

Jason ayrıca bu değişikliklerin,

bu evrimsel değişikliklerin

rastgele olmadığını,
bir anlam ifade ettiklerini keşfetti.

Örneğin Central Park'ta

farelerin çok yağlı yiyeceklerle
başa çıkmalarına

izin veren genler
geliştirdiklerini görüyoruz.

İnsan yiyeceği.

Her yıl 25 milyon kişi
Central Park'ı ziyaret ediyor.

Kuzey Amerika'da
en çok ziyaret edilen park.

Ve bu insanlar atıştırmalık yiyecekleri,

fıstıkları ve abur cuburları
geride bıraktılar

ve fareler bunlarla beslenmeye başladılar.

Bu alıştıklarından
tamamen farklı bir diyet

ve yıllar içinde

bu çok yağlı, insan diyetine
uyacak şekilde geliştiler.

Ve bu başka bir şehir hayvanı.

Bu, Avrupalı bahçe salyangozu.

Çok yaygın bir salyangoz,

soluk sarıdan koyu kahverengiye kadar

çok çeşitli renklerde bulunur.

Ve bu renkler tamamen salyangozun

DNA'sı tarafından belirlenir.

Ve bu renkler aynı zamanda
o kabuğun içinde yaşayan

salyangozun ısı yönetimini de belirler.

Örneğin güneş ışığında
oturan bir salyangoz

parlak güneşte,

soluk sarı bir kabuğa sahipse

koyu kahverengi bir kabuğun içinde
oturan bir salyangoz kadar ısınmaz.

Tıpkı beyaz bir arabada
oturduğunuzda olduğu gibi,

siyah bir arabanın içinde oturduğunuzdan
daha serin kalırsınız.

Şimdi kentsel ısı adaları adı verilen
bir olgu var,

bu da büyük bir şehrin
merkezinde sıcaklığın

büyük şehrin dışından
birkaç derece daha yüksek

olabileceği anlamına geliyor.

Bu milyonlarca insanın

bu yoğunluklara sahip olması

ve tüm faaliyetlerinin ve makinelerinin

ısı ürettikleri gerçeğiyle ilgilidir.

Ayrıca rüzgar yüksek binalar
tarafından engellenir

ve tüm çelik, tuğla ve beton
güneş ısısını emer

ve geceleri onu dışarıya yayarlar.

Böylece büyük bir şehrin merkezinde
bu sıcak hava balonunu elde edersiniz.

Öğrencilerim ve ben,
bu bahçe salyangozlarının

değişken kabukları ile

kentsel ısı adalarına
uyum sağladığını düşündük.

Belki bir şehrin merkezinde,

salyangozların aşırı ısınmasını

azaltacak yönde kabuk renginin
değiştiğini görüyoruz.

Ve bunu incelemek için
bir vatandaş-bilim projesi başlattık.

Hollanda'nın dört bir yanındaki
insanların bahçelerinde,

sokaklarında ve ayrıca
kırsal kesimde

salyangozların fotoğraflarını çekmelerine
ve bunları vatandaş

bilim web platformuna yüklemelerine

olanak tanıyan ücretsiz bir
akıllı telefon uygulaması geliştirdik.

Ve bir yıldan fazla bir süredir,

Hollanda'da fotoğraflanmış
10.000 salyangoz fotoğrafı aldık

ve sonuçları analiz etmeye başladığımızda

şüphelerimizin gerçekten
doğrulandığını gördük.

Kentsel ısı adalarının merkezinde

salyangoz kabuklarının daha sarı,
daha açık renklere evrildiğini görüyoruz.

Şehir salyangozu ve Manhattan faresi

yarattığımız bu yeni yaşam alanına,

bu şehir yaşam alanına
uyacak şekilde evrimleşen, büyüyen

hayvan ve bitki listesinin
sadece iki örneğidir.

Ve bu konu hakkında yazdığım bir kitapta

kentsel evrim konusuna

çok daha fazla örnek veriyorum.

Örneğin, kaldırımda çimlenmede

daha iyi olan tohumlar,
geliştirmiş yabani otlar.

Çekirgeler gürültülü trafiğin
yakınında olduğunda

daha yüksek perdeli bir
şarkı geliştirirler.

Sivrisinekler metro istasyonlarındaki
insanların kanıyla

beslenmek için evrimleşirler.

Ve hatta tüylerine koyarak kendilerini

ağır metal kirliliğinden
arındırmanın yollarını geliştiren

sıradan şehir güvercini bile.

Dünyanın her yerindeki
benim gibi biyologlar,

bu büyüleyici kentsel evrim süreciyle

ilgilenmeye başlıyorlar.

Dünyadaki yaşam tarihinde gerçekten

eşsiz bir olayda olduğumuzu anlıyoruz.

Oluşturduğumuz bir habitata

evrimleşen ve adapte olan
tamamen yeni bir ekosistem.

Ve sadece akademisyenlerden değil,

aynı zamanda şehirde bulunan
milyonlarca el,

kulak ve gözden de
yardım almaya başlıyoruz.

Vatandaş bilim adamları, okul çocukları

onlarla birlikte,

bu kentsel evrim sürecini

gerçek zamanlı olarak izlememizi sağlayan
küresel bir gözlem ağı

inşa ediyoruz.

Ve aynı zamanda bu,
insanlara evrimin sadece

Galapagos'a gitmenizi gerektiren
soyut bir şey olmadığını

ya da ne olduğunu anlamak için

bir paleontolog olmanız gerekmediğini
açıkça gösteriyor.

Her zaman, her yerde gerçekleşen

çok sıradan bir biyolojik süreç.

Arka bahçenizde, yaşadığınız sokakta,

bu tiyatronun hemen dışında.

Ama elbette heyecanımın
diğer bir tarafı var.

Büyüdüğüm köye geri döndüğümde

artık gençliğimden tanıdığım tarlaları
ve bataklıkları bulamıyorum.

Köy şimdi

büyüyen Rotterdam Holding'i
tarafından emildi

ve bunun yerine alışveriş merkezleri,

banliyöler ve otobüs şeritleri buluyorum.

Ve belki de o karınca böceği de
dahil olmak üzere,

alışkın olduğum birçok hayvan
ve bitki ortadan kayboldu.

Ama bugün o köyde büyüyen çocukların

benim büyüdüğüm geleneksel doğayı

artık deneyimlemiyor olabileceği

gerçeği ile rahatlatıyorum,

ancak etraflarındaki bu yeni doğa türü,

yeni bir ekosistem türü,

eskisinden duyduğum heyecanı
onlara yaşatabilir.

Yeni, modern bir Galapagos'ta yaşıyorlar.

Ve vatandaş bilimcilerle

ve benim gibi evrimsel biyologlarla

bir araya gelerek
21. yüzyılın kentsel evrimini

inceleyen Darwin'leri olabilirler.

Teşekkür ederim.

(Alkışlar)