Nehirler bize dünya tarihi hakkında ne söyleyebilir?

Nehirler, doğanın en güçlü kuvvetlerinden birisidir -- dağları yıkarlar ve dünyayı parçalara ayırırlar ve rotaları da sürekli hareket halindedir. Nehirlerin nasıl oluştukları ve nasıl değişecekleri, onların kıyılarını ve deltalarını evleri olarak görenler için önemlidir. Bu görsellik de içeren konuşmada yer bilimci Liz Hajek, antik nehirler tarafından tortulaştırılan kayaların, dünyanın tarihini çalışmak için nasıl bir zaman makinesi olarak kullanılabileceğini ve böylece dünya üzerinde nasıl daha sürdürülebilir bir yaşama sahip olabileceğimizi anlatıyor.

Pekala, dünya resmimizi alalım.

Dünya oldukça muhteşem.

Ben bir jeoloğum, o yüzden
oldukça heyecanlıyım,

fakat, dünya mükemmel.

Güçlü, dinamik, sürekli değişiyor.

Dünyada yaşamak oldukça heyecanlı.

Fakat bugün sizlerle, bir jeolog
olarak kendi bakış açımdan, günümüzde

dünya üzerinde sürdürülebilir bir yaşama

sahip olmamız konusunda
aldığımız kararlarda, dünyanın geçmişini

anlamanın nasıl yardımcı
olabileceğini paylaşacağım.

Dünyanın yüzeyinde olup biten
birçok heyecan verici şey var.

Şuraya biraz yakınlaşırsak

sizinle, olup biten şeylerden
birisiyle ilgili konuşmak istiyorum.

Dünyanın yüzeyinde
materyaller her zaman karışıyor

ve olan en büyük şeylerden birisi,
yüksek dağlardaki materyallerin

aşınması, taşınması
ve denizde birikiyor olması.

Bu süreç her zaman devam ediyor

ve tabiatın işlevi
üzerinde devasa etkileri var.

Güney Hindistan'dan bir örnek --

dünyada bazı en büyük dağlara sahibiz

ve bu uydu fotoğrafında, nehirlerin

dağlardan denizlere
materyal taşıdığını görebilirsiniz.

Bu nehirleri buldozer
olarak düşünebilirsiniz.

Temelde, bu dağları alıp,
onları denize doğru itiyorlar.

Size şöyle bir örnek vereceğiz.

Biraz yaklaştırıyoruz.

Size özellikle bir nehirden
bahsetmek istiyorum.

Nehirlerin, denize materyalleri
iterken oluşturdukları

güzel biçimleri görebiliyoruz,

fakat bu biçimler sabit değil.

Bu nehirler kıpırdanıyor
ve sık sık hoplayıp zıplıyorlar

ve yaşamımızda büyük etkileri olabilir.

Bunun bir örneği, Koshi Nehri.

Koshi nehrinin c harfi
şeklinde güzel bir yolu var

ve Nepal'in büyük dağlarından çıkıp,

yüksek dağlardan aşınan tonlarca

materyali, bir sürü
tortuyu da beraberinde taşıyarak,

Hindistan'a yayılıyor

ve bu materyali taşıyor.

Şu alana yakınlaşacağız

ve ben de sizlere biraz Koshi'ye
neler olduğundan bahsedeceğim.

Bu sistemlerin nasıl
dinamik olabileceğinin örneğidir.

Bu, Ağustos 2008'den bir
uydu görüntüsü ve bu görüntü

renkli olduğu için,

bitkiler ya da ağaçlar yeşil,

su ise mavi renkte.

Burada tekrar, nehrin Nepal'e
giderken geçtiği c şeklindeki

yolu görebiliyoruz.

Şu anda muson dönemi.

Dünyanın bu bölgesinde
Ağustos ayı, muson dönemidir

ve nehrin yanında yaşayanlar,
en azından bununla bağlantılı

sellere, tehlikelere
ve zorluklara alışıktır.

Fakat 2008'de ilginç bir şey oldu

ve bu nehir, çok farklı
bir yönde hareket etti.

Normalde olduğundan
farklı bir biçimde yükseldi.

Koshi Nehri şuraya doğru akar,

fakat bazen, bu nehirler
tortu da taşıdıkları için,

bir tür tıkanma olabiliyor

ve bu tıkanmalar da nehirlerin izledikleri

yolu değiştirmelerine neden oluyor.

Bu uydu görüntüsü,
yalnızca iki hafta sonrasına ait.

Burada önceki yol var,

c şeklindeki yol

ve artık mavi olmadığını görüyoruz.

Şimdi elimizde, buradaki alanı

ortasından kesen, bu mavi yol var.

Olan şey şu: Koshi Nehri setlerini aştı

ve bilgi açısından,
buradaki ölçek çubuğu 40 mil.

Nehir birdenbire 30
milden fazla hareket etti.

Yani bu nehir tıkandı ve setlerini aştı.

Burada ortalama bir hafta sonrasının

görüntüsü var ve bunların
önceki yol olduğunu

ve nehrin sıçrama sürecinin,
nehir en büyük yolundan

uzaklaştıkça devam
ettiğini görebilirsiniz.

Bu tür tabiatlarda,
yani nehirlerin sık sık

harekete geçtiği tabiatlarda,

ne zaman, nereye ve nasıl
sıçrayacaklarını anlamak çok önemlidir.

Fakat bu tür süreçler aynı zamanda
evlere yakın yerlerde de oluyor.

Birleşik Devletler'de,

ABD kıtasının çoğunun suyunu
çeken Mississippi Nehri var.

Rocky Dağları ve Büyük Ovalardan

materyalleri itiyor.

Materyalleri çekiyor
ve Amerika'ya taşıyor

ve Meksika Körfezine atıyor.

Bu, Mississippi Nehrinin
bugün aşina olduğumuz yolu,

fakat her zaman bu yönde ilerlemedi.

Jeolojik kayıtları kullanırsak,

geçmişte nereye gittiğini görebiliriz.

Örneğin, buradaki kırmızı alan

4600 yıl önce Mississippi Nehrinin
aktığını ve materyal depoladığını

bildiğimiz yer.

Sonra, yaklaşık 3500 yıl önce,

bu turuncu renkli yolu
takip ederek yön değiştirdi.

Hareket etti ve etmeye devam ediyor.

Bu yaklaşık 2000 yıl önce,

bin yıl önce,

700 yıl önce.

Günümüzde aşina olduğumuz yolunu çizmesi,

yalnızca 500 yıl öncesi gibi
yakın bir zamanda gerçekleşti.

Bu süreçler gerçekten önemli

ve özellikle burada, Mississippi'deki

set atlama olaylarının kara ve
deniz arasında arazi oluşturduğu

bu delta alanında çok önemli.

Bunlar gerçekten değerli emlaklar

ve bunun gibi deltalar, gezegenimizde
en yoğun nüfüsa sahip alanlardan birkaçı.

Yani bu tabiatların
dinamiğini, nasıl oluştuklarını

ve gelecekte nasıl değişmeye
devam edeceklerini anlamak,

orada yaşayan insanlar
için oldukça önemli.

Nehirler ayrıca kıpırdarlar.

Bahsettiğim şey, bir tür
daha büyük sıçramalar.

Size bazı nehir
kıpırtılarını göstereceğim.

Şimdi Amazon Nehri
havzasına doğru inişe geçeceğiz

ve burada da yine, And Dağlarından

materyalleri çeken, taşıyan ve süren
ve sonra onları Güney Amerika'ya

taşıyan ve Atlantik Okyanusuna

bırakan büyük bir nehir sistemimiz var.

Yakınlaşırsak, bu güzel, kıvrımlı
nehir yollarını görebilirsiniz.

Yine, gerçekten güzeller,
fakat yine, sabit değiller.

Bu nehirler kıpırdanıp duruyorlar.

Geçmiş 30 yıla ait uydu görüntülerini
kullanarak, bunların nasıl

değiştiklerine bakabiliriz.

Bir dakika için bu nehirdeki
eğim veya kıvrımları izleyin,

bir yerde uzun süre
kalmadığını göreceksiniz.

Değişiyor, gelişiyor
ve biçimini eğriltiyor.

Özellikle bu alana bakarsanız,

nehirden tamamen ayrılan
bir tür düğüm olduğunu

fark etmenizi istiyorum.

Neredeyse bir kamçı vurulmuş gibi

ve belirli bir noktada
nehrin yolunu kesiyor.

Yine, bilgi amacıyla,

bu bölgede bu nehir, bir veya
iki dönem boyunca yolunu

ortalama dört mil değiştirdi.

Yani, dünyada içerisinde
yaşadığımız tabiatlar,

bu materyaller dağlardan aşınıp

denize taşındıkça,

daima kıpırdıyorlar.

Daima değişiyorlar

ve bu tabiatlar üzerinde
yaşamımızı sürdürebilmek için,

bu süreçleri anlayabilmemiz gerekiyor.

Fakat, eğer elimizde yalnızca
dünyanın yüzeyinde olup bitenlerle

ilgili bilgi varsa bunu yapmak zordur.

Değil mi? Çok fazla gözlemimiz yok.

Örneğin, yalnızca 30 yıl
değerinde uydu görüntülerimiz var.

Daha fazla gözlem, bu süreçleri
daha çok anlamamızı sağlar.

Ayrıca, dünyanın yüzeyini

işgal etmeye ve değiştirmeye
devam ettiğimiz sürece, bu tabiatların

değişen iklime ve çevre

kullanımına nasıl tepki
vereceğini bilmemiz gerekiyor.

Burada kayalar devreye giriyor.

Nehirler aktıkça,

dağlardan denizlere
materyalleri taşıdıkça,

bazen kum, kil ve kaya
taneleri toprakta sıkışıp kalıyor.

Toprakta sıkışıp kalan bu
şeyler, toprağa gömülüyorlar

ve zamanla, nihayetinde kayalara
dönüşen büyük, kalın çökelti

birikintileri elde ediyoruz.

Bunun anlamı şu; bu tür
büyük, kalın tortul kayaç

yığınlarını gördüğümüz yerlere gidip,

zamanda geriye gidebiliriz

ve geçmişte tabiatın
neye benzediğini görebiliriz.

Bunu, yeniden düzenlemeye yardım etmek

ve dünyanın nasıl
geliştiğini anlamak için yapabiliriz.

Bu oldukça işe yarar bir şey,

çünkü dünyanın destansı
bir tarihi var. Değil mi?

Bu video, dünya tarihinin
yalnızca ilk 600 milyon yılı için

paleocoğrafyanın yeniden yapılandırılması.

Buna biraz daha bakalım.

Plakalar hareket ettikçe,

iklimin değiştiğini, deniz
seviyesinin değiştiğini biliyoruz,

geri dönebileceğimiz
birçok farklı tür tabiata

ve birçok farklı tür çevreye sahibiz --

zaman makinemiz olsaydı --

geri dönüp bakabilirdik

ve aslında bir zaman makinemiz var

çünkü o zamanlarda
tortulaşmış kayalara bakabiliyoruz.

Size bunun bir örneğini vereceğim ve sizi

dünya geçmişinde özel
bir zamana götüreceğim.

Ortalama 55 milyon yıl önce,
gerçekten ani bir ısınma olayı olmuştu

ve olan şey ise, bir sürü
karbondioksidin, dünyanın

atmosferine yayılmasıydı

ve aniden, aşırı bir küresel
ısınma olayına yol açmıştı.

Isınma derken, bayağı
ısınmadan bahsediyorum,

Kanada kadar kuzeyde
ve Patagonya kadar güneyde

timsahlar ve palmiye
ağaçları gibi şeyler vardı.

Yani oldukça sıcak bir zamandı
ve gerçekten aniden oldu.

Yapabileceğimiz şey,

geri gidip o zamanda
tortulaşmış kayaları bulmak

ve tabiatın, bu ısınma olayına
karşın nasıl değiştiğini görmek.

İşte, evet, kayalar.

(Gülüşmeler)

İşte bir yığın kaya.

Buradaki sarı leke,

bu aslında bir fosil nehri,

tıpkı gösterdiğim karikatür gibi,

bunlar 55 milyon yıl
önce bırakılmış tortular.

Jeologlar olarak bizler gidip,
onlara yakından bakabilir

ve tabiatı anlayabiliriz.

İşte başka bir örnek.

Bu sarı leke bir fosil nehri.

Üstünde bir tane daha var.

Gidebiliriz, detaylı bakabilir
ve ölçümler, gözlemler yapabiliriz,

özelliklerini ölçebiliriz.

Örneğin, burada
vurguladığım özellikler bize

özellikle bu nehrin muhtemelen
bir metre olduğunu söylüyor.

55 milyon yıl önce burada dolaşsaydınız,

bu küçük tatlı dereden
yürüyerek geçebilirdiniz.

Bu kanalların üstünde
ve altındaki kırmızımsı şeyler,

bunlar antik toprak tortuları.

Yani tüm bunlar bize orada neyin
yaşadığını, büyüdüğünü söyleyebilir

ve bu nehirlerin, taşkın yataklarıyla
nasıl etkileşime geçtiğini anlatabilir.

Detaylı bakabilir ve bu nehirlerin
nasıl aktığına ve tabiatların neye

benzediğine dair bazı
özgünlüklerle bunu tanımlayabiliriz.

Özellikle bu yer için bunu
şu anda yaptığımızda,

bu ani ısınma

olayından önce ne olduğuna bakarsak,

nehirler yollarını bir şekilde
dağlardan denizlere sürdüler

ve belki de Amazon Nehri havzasında
size gösterdiğim şeye benzediler.

Fakat, iklim değişikliği
olayının başlangıcında,

nehirler hızla değiştiler.

Birdenbire daha genişlediler

ve o yer üzerinde ileriye ve geriye
daha rahatlıkla gider oldular.

Nihayetinde, nehirler bu iklim
olayından önceki hallerine benzeyen

eski hallerine geri döndüler,

fakat bu çok, çok uzun zaman aldı.

Yani, dünyanın zamanında geriye
gidebilir ve bu tür canlandırmalar yaparak

dünya tabiatının, böyle
bir iklim olayına bağlı olarak

nasıl değiştiğini anlayabiliriz.

Nehirlerin değişme biçimlerinden bazıları

veya nehirlerin biçimlerini ve
hareketlerini değiştirme nedenleri,

hava sıcakken toprağın yüzeyine
düşen fazla su gibi şeylerden kaynaklanır,

daha çok tortu taşıyabiliriz

ve daha çok tortuya neden
olabiliriz, bu da nehirlerin

davranışlarını değiştirir.

En nihayetinde

dünyanın yüzeyi bizim evimiz olduğu sürece

dinamik çevrelerde yaşamakla
ilgili kaynakları ve riskleri

daha dikkatli biçimde
yönetmemiz gerekir.

Bunu gerçekten aralıksız bir
biçimde yapabilmemizin tek yolu da,

tabiatların dünya geçmişinde nasıl

davrandıkları ve nasıl geliştikleri
hakkında bilgi sahibi olmaktır.

Teşekkürler.

(Alkış)