TITEL: Krystian Aparta: Hoe we terminologie op het spoor komen

Een test van een talk gegeven tijdens de OTP-workshop op TEDGlobal. De presentatie in Powerpoint (PPT) vind je hier: http://timetravel.net46.net/Krystian_Aparta_terms.ppt. Ik praat over waarom het belangrijk is om termen op te zoeken bij het vertalen, aan de hand van een term die ik aantrof in de Poolse vertaling van Janna Levin's TED Talk 'Het geluid van het universum'. Je kan de talk (en de vertaling) bekijken op http://www.ted.com/talks/lang/eng/janna_levin_the_sound_the_universe_makes.html

Beeldcredits:

SLIDE 2: muis (dier) -- Salssa http://www.sxc.hu/photo/985046 muis (computer) -- Mustafa Kilic http://www.sxc.hu/photo/1279442
SLIDE 3: muis (dier) -- Bas van de Wiel http://www.sxc.hu/photo/757748 muis (computer) -- Alen Stojanac http://www.sxc.hu/photo/206809
SLIDE 4: de Grote Muur -- Webnut Shen http://www.sxc.hu/photo/777650 de grote muur -- Maciej Nitka http://www.latimeria.pl/ni
SLIDE 5: achtergrond -- Svilen Milev http://www.sxc.hu/photo/1158788
SLIDE 6, 7: Janna Levin, 'Het geluid van het universum'
SLIDE 9, 12, 14 -- NASA/ESA/STScI
SLIDE 10: Yassine Mrabet
SLIDE 13: 'lane' -- Library of Congress, LOT 13407, no. 025 torus -- Endolith http://www.endolith.com
SLIDE 16: tekst en beelden van Paul J Shulte http://sols.unlv.edu/Schulte/Astronomy/SBb.html
SLIDE 17: achtergrond -- Richard Styles http://www.sxc.hu/photo/605324

Hallo! Mijn naam is Krystian Aparta,

en ik zal het hebben
over het vertalen van terminologie.

Vertalers weten

dat één woord
vele dingen kan betekenen.

We kunnen een woord dus niet zomaar vertalen.

We moeten eerst uitzoeken
naar welk concept het verwijst,

en vervolgens welke woorden
voor dat concept bestaan in onze doeltaal.

Gewoonlijk volstaat het
om de context te bekijken.

Voor een woord als 'mouse'
in de eerste zin hier,

weten we uit de context dat het gewoon
verwijst naar het algemene domein

van kennis en ervaring met muizen.

In de tweede zin verwijst het
naar een meer gespecialiseerd domein

van computerapparatuur.

Als we een woord als 'mouse'
in de eerste zin vertalen,

doen we beroep op onze
algemene kennis van de taal,

en maken we een zogenaamde
'letterlijke' of 'woord-voor-woord'-vertaling.

Maar bij een woord als 'muis' in de tweede zin,

dat verwijst naar een gespecialiseerd domein,

kunnen we niet echt letterlijk vertalen.

Eerst moeten we uitzoeken...

Als we niets van computers kennen,

zouden we wat onderzoek moeten doen

om uit te vissen hoe dit apparaat heet in onze taal.

Dit is belangrijk,

want zelfs als één woord in het Engels
beide betekenissen kan hebben,

dan kan de specifieke term in een vreemde taal
een andere, niet-letterlijke vertaling hebben.

In het Japans is 'mouse'
in de betekenis van knaagdier 'nezumi',

terwijl 'muis' als aanwijsapparaat
voor een computer 'mausu' is.

Je merkt dat 'mausu' en 'nezumi'
volkomen verschillend zijn.

Ik zal een woord dat naar een gespecialiseerd domein verwijst, aanduiden als een 'term'.

Het is meestal eenvoudig om vast te stellen
dat een woord of uitdrukking een term is.

Termen hebben vaak een hoofdletter.

Deze twee zinnen betekenen iets heel anders,

en misschien hebben ze
een andere vertaling in jouw taal.

Zoals in het Spaans, waar de monumentale betekenis
'la Gran Muralla China' is,

en de letterlijke vertaling 'la pared grande',

wat gewoon een muur ergens in een huis betekent.

Woorden die moeilijk lijken of 'buitenlands klinken'
zijn ook vaak termen.

Als we een woord als 'velocity' of 'aperture' zien,

dan zegt ons buikgevoel
dat we het moeten opzoeken.

Maar er zijn gevallen waar het moeilijk
uit te maken is of een woord een term is.

We moeten dan eerst uitzoeken
of het als term fungeert in het Engels

en dan of er een vaste vertaling is in onze doeltaal,

dan wel of we onze eigen vertaling moeten maken.

Ik zou graag zo'n ervaring willen delen...

die zich voordeed bij het nalezen
van de Poolse vertaling

van de talk van Janna Levin
over het geluid van het universum

door Kinga Skorupska.

Ik gebruik dit voorbeeld
met toestemming van de vertaler.

Op een bepaald moment
gebruikt Janna Levin de term 'dust lanes',

die in het Pools werd vertaald als 'ścieżki pyłu',

een letterlijke vertaling
die neerkomt op 'paden van stof'.

Omdat Janna Levin in haar talk veel vaktaal gebruikt,

was ik niet helemaal zeker
of de letterlijke vertaling zou werken.

Ik moest dus te weten komen
of 'dust lane' een term is.

Ik begon met het googlen van
" 'dust lane' galaxy",

met aanhalingstekens,
om exact deze uitdrukking te zoeken.

Ik vond dit lemma in Wikipedia
over de Sombreronevel,

dat de term 'dust lane' bevatte,
met dezelfde betekenis.

Dit bevestigde dat 'dust lane' inderdaad
een term was in het Engels.

Nu moest ik een Poolse vertaling vinden.

Het eerste dat ik deed, was het Poolse lemma
over de Sombreronevel opzoeken,

dat deze zin bevatte, letterlijk vertaald als:

"is gedeeltelijk afgesloten door een kring (torus)
van niet-luminescente materie".

Op dit punt leek 'torus' een goede kandidaat
voor 'dust lane' in het Pools,

maar ik was er niet zeker van of dit gewoon
een woord was dat in dit artikel werd gebruikt,

dan wel een gevestigde term in het Pools.

Om dat uit te vissen,
googelde ik opnieuw,

deze keer in het Pools, naar 'torus galaktyka'.

Ik vond dit Wikipedia-lemma over Seyfert-stelsels,

met deze zin, letterlijk vertaald als:

la la la, "dichtst in de buurt
van de actieve kern (gekend als een stoftorus)".

Voilà!

Ik dacht dat ik er klaar mee was,
en dit was mijn vertaling:

'dust lane' wordt vertaald als
'torus pyłowy' of 'stofring' in het Pools.

Maar toen bedacht ik dat ze wellicht
niet zo gelijkend zijn.

Want hoewel een 'lane', die meestal recht is,

soms gebruikt kan worden voor iets cirkelvormigs,

is een 'torus' altijd cirkelvormig.

Ik moest dus uitvissen of de term
'dust lane' in het Engels

echt voor iets cirkelvormigs werd gebruikt,

wat een 'torus' zou zijn.

Ik keerde terug naar Google
en zocht naar " 'dust lane' galaxy",

maar deze keer zocht ik naar beelden.

Het resultaat waren alleen
deze mooie beelden van sterrenstelsels,

maar niets dat mijn idee bevestigde of ontkrachtte.

Vervolgens deed ik nog een opzoeking,

naar " 'straight|long' dust lane" -

het rechte streepje werkt als 'OF'.

Dat is omdat we meestal niet
naar cirkels refereren als 'recht' of 'lang'.

Dat bracht me naar een pagina met beelden en beschrijvingen van melkwegstelsels,

en één van de beschrijvingen
bevatte de uitdrukking 'long dust lane'.

Maar als ik de beschrijvingen en de beelden
vergeleek met andere stelsels op deze pagina,

zag ik dat ze allemaal nogal op elkaar leken.

'Dust lane' verwees dus toch naar
iets cirkelvormigs op al deze beelden.

En zie, ik had mijn term.

'Dust lane' werd vertaald als 'torus pyłowy',

of letterlijk 'stofring' in het Pools.

Als vertalers hebben jullie waarschijnlijk voortdurend
met dit soort opzoekingen te maken.

Maar ik wilde dit verhaal delen, want...

slimmer zijn dan een talk
die een term voor mij verstopt,

is voor mij één van de spannendste onderdelen
van het vertaalproces.

Hartelijk dank.