Νόηση, αποκλειστικό προνόμιο των ανθρώπων; | Δημήτρης Παππάς | TEDxUniversityofPiraeus

Κατά τη διάρκεια της ομιλίας του ο Δημήτρης Παππάς μάς μετέφερε στον μαγικό κόσμο της νόησης.

Αυτή η ομιλία έγινε στα πλαίσια μιας TEDx εκδήλωσης υπό τη μορφή των ομιλιών TED, αλλά έχοντας οργανωθεί ανεξάρτητα από μια τοπική κοινότητα. Μάθετε περισσότερα στο http://ted.com/tedx

Sonder λοιπόν ο σημερινός τίτλος.
Είναι μια καταπληκτική ιδέα.

Η συνειδητοποίηση ότι
ο κάθε τυχαίος περαστικός που συναντάς

έχει περίπου τις ίδιες σκέψεις,
τα ίδια συναισθήματα,

τις ίδιες εικόνες με σένα.

Ένα λεπτό. Πώς μπορώ να το ξέρω αυτό;

Πώς μπορώ να ξέρω
ότι ένας τυχαίος άνθρωπος

έχει τις ίδιες σκέψεις, τις ίδιες ιδέες,

ή, τέλος πάντων, παρόμοιες ιδέες,
τα ίδια συναισθήματα με μένα;

Θα πρέπει, καταρχήν, να ξέρω ότι εγώ μπορώ
να συνειδητοποιήσω πράγματα.

Θα πρέπει δηλαδή να έχω εγώ νου.

Επίσης θα πρέπει να ξέρω
ότι και ο άλλος απέναντί μου έχει νου.

Και ότι εμείς οι δύο
είμαστε δύο διαφορετικοί.

Θα μου πείτε: «Αυτά είναι αυτονόητα».

Αυτο-νόητα.

Κι εδώ έχουμε μια προϋπόθεση

η οποία δεν είναι
καθόλου αυτονόητη: τη νόηση.

Θεωρούμε ότι όλοι
οι άνθρωποι έχουμε νόηση

και πρέπει να δούμε
πώς την έχουμε και γιατί την έχουμε.

Γι' αυτόν τον λόγο την έχουμε.
Γι' αυτό που βλέπετε εδώ πίσω μου.

Μια μάζα γύρω στο ενάμισι κιλό
από περίπου 86 δισεκατομμύρια υπολογιστές,

μικρούς επεξεργαστές -
τους λέμε νευρώνες -

οι οποίοι είναι καλωδιωμένοι
μεταξύ τους κάπως έτσι,

όπως αυτά εδώ τα καλώδια
που βλέπετε κανονικά.

Το τελικό αποτέλεσμα
που παίρνουμε είναι αυτό.

Αρκετά πολύπλοκο φαίνεται, έτσι;

Τι κάνει αυτό;

Αυτό, όπως σας είπα και προηγουμένως,
έχει 86 δισεκατομμύρια νευρώνες.

Αυτοί επικοινωνούν μεταξύ τους,
ο κάθε ένας με περίπου χίλιους άλλους

κάνοντας επαφές, συνάψεις.

Εκεί, σε αυτές τις συνάψεις
γίνεται όλη η δουλειά.

Ό,τι κάνουμε γίνεται εκεί.

Ο έλεγχος του σώματός μας,

από τις πιο απλές
και αντανακλαστικές κινήσεις

όπως η αναπνοή, μέχρι τις πιο σύνθετες:
το γράψιμο, γίνεται εκεί.

Η σκέψη μας, τα συναισθήματά μας,

οι ιδέες μας, η μνήμη μας,
η αντίληψή μας -

που θα δείτε στο επόμενο workshop
που θα κάνουμε όσοι έρθετε

ότι δεν είναι και τόσο δυνατή
όσο νομίζουμε -

η ελεύθερη βούληση που έχουμε
βρίσκεται εκεί μέσα,

η ίδια η προσωπικότητά μας.

Θα μπορούσα άνετα να υποστηρίξω
ότι ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα παραπάνω

από τον εγκέφαλό του.

Και τίποτα λιγότερο όμως.

Από παλιά έχουμε πολλές θεωρίες
για το πώς δουλεύει ο εγκέφαλος.

Από τηv εποχή του Καρτέσιου ακόμα
θεωρούσαν ότι ο εγκέφαλος

είναι ένα είδος υδραυλικής μηχανής,
ένα υδραυλικό σύστημα

μέσα στο οποίο κινούνται
ρευστά πνεύματα, όπως έλεγαν.

Αργότερα, με την ανάπτυξη της τεχνολογίας
και της μηχανικής φιλοσοφίας,

όταν πια είχαμε φτιάξει μηχανικά ρολόγια,
άρχισαν να πιστεύουν

ότι είναι ένα μηχανικό ρολόι ο εγκέφαλος,
ότι λειτουργεί με κάποιο τέτοιο τρόπο.

Σήμερα ακούμε συχνά ότι ο εγκέφαλος
είναι ένας υπολογιστής,

κάτι σαν Η/Υ ή άλλοι λένε
σαν κβαντικός υπολογιστής.

Παρατηρείτε εδώ κάτι;

Υπάρχει σε όλα αυτά ένα κοινό μοτίβο.

Κάθε φορά, σε κάθε εποχή οι άνθρωποι
πιστεύουν ότι ο εγκέφαλος μοιάζει

με το καλύτερο πράγμα
που έχουν εφεύρει εκείνη τη στιγμή.

Αυτό μάλλον πρέπει να μας πει κάτι
για το τι σημαίνουν

οι παρομοιώσεις που κάνουμε
για τον εγκέφαλο.

Και νομίζω ότι πλέον μας έχει πει.

Το έχουμε πάρει το μάθημά μας
και μελετάμε τον εγκέφαλο στην επιστήμη

χωρίς να χρησιμοποιήσουμε
τέτοιες παρομοιώσεις.

Άρα μάλλον έχουμε κάνει
μια σημαντική αρχή στο να καταλάβουμε

πώς δουλεύει αυτό το όργανο.

Εύχομαι και πιστεύω
ότι ο αιώνας που διανύουμε

θα είναι ο αιώνας του εγκεφάλου.

Και έχουμε αρκετές πληροφορίες
για να το πούμε αυτό:

Από τη νευροεπιστήμη μέχρι και την τεχνητή
νοημοσύνη και τις εφαρμογές της.

Ωστόσο το σημαντικό δεν είναι ο εγκέφαλος,
αλλά αυτό που παράγει: η νόηση.

Όταν ακούτε αυτό τον όρο όλοι, πιστεύω,
καταλαβαίνετε για τι πράγμα μιλάμε

ακόμα και αν δεν μπορείτε
να το ορίσετε ακριβώς

και να μου πείτε «η νόηση είναι αυτό».

Σίγουρα η νόηση έχει να κάνει
με το πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο.

Ή για να το πω λίγο διαφορετικά,
η νόηση σχετίζεται οπωσδήποτε

με τις ιστορίες
που φτιάχνουμε για τον κόσμο,

με τις περιγραφές που φτιάχνουμε
για να μας βοηθήσουν

να είμαστε πιο αποτελεσματικοί
μέσα σε αυτόν.

Για να μπορέσουμε δηλαδή να ανταπεξέλθουμε
στις προκλήσεις και τις δυσκολίες που έχει

ή για να καταφέρουμε να βρούμε
ποιες είναι οι ευκαιρίες που μας δίνει.

Θα έλεγα ότι ο άνθρωπος είναι
μια μηχανή επιβίωσης

και το σημαντικότερο όπλο
αυτής της μηχανής είναι η νόηση.

Μόνο ο άνθρωπος άραγε;

Είναι το μόνο νοήμον ον του πλανήτη;

Για να απαντήσουμε σ' αυτή την ερώτηση
καταρχάς πρέπει να δούμε

τι σημαίνει νοήμον ον, έτσι;

Να πούμε ότι νοήμον ον είναι αυτό
που μπορεί να λύνει προβλήματα;

Σ'αυτή την περίπτωση έχουμε θέμα.

Γιατί ο άνθρωπος δεν είναι το μοναδικό ον

στον πλανήτη που μπορεί
να λύνει προβλήματα.

Και εκτός απ' τους συνήθεις υπόπτους,
τα ξαδέρφια μας, τους πιθήκους,

υπάρχουν και πολλά άλλα ακόμα όντα
τα οποία μπορούν να λύνουν προβλήματα

όπως για παράδειγμα τα κοράκια.

Δείτε τι κάνει ένα κοράκι εδώ
για να βρει την τροφή του.

Θα λύσει ένα πολύπλοκο πρόβλημα
πολλών βημάτων.

Ξεκινάει παίρνοντας ένα μικρό κλαδί.

Προσπαθεί μ' αυτό να βρει την τροφή του.

Θα δείτε ότι η τροφή του είναι
μέσα σ' αυτό το κλειστό δοχείο

και δεν μπορεί να την πιάσει.

Άρα το χρησιμοποιεί
για να κάνει κάτι άλλο.

Να πιάσει μια πέτρα.

Σκέφτεται ότι θα κάνει κάτι
με αυτή την πέτρα

για να βρει την τροφή του

αλλά δεν του κάνει κάτι
οπότε απλώς συνεχίζει

να κάνει την ίδια δουλειά.

Φέρνει και δεύτερη πέτρα.

Μπερδεύεται.

Δεν μπορεί έτσι να βρει την τροφή του.

Και αυτή είναι
η περίφημη στιγμή του «εύρηκα».

Βρίσκει ότι αυτή την πέτρα
μπορεί να την κάνει κάτι άλλο.

Βλέπετε;

Προτείνει μια λύση στο πρόβλημά του.

Και μάλιστα αυτή τη λύση
την αναπαράγει. Δείτε.

Παίρνει και την τελευταία πέτρα

και αμέσως πάει και τη ρίχνει στο δοχείο.

Βλέπει ότι με τις δύο πέτρες
δεν μπορεί να λύσει το πρόβλημα,

οπότε θυμάται ότι υπάρχει μια τρίτη,
την οποία τη φέρνει και αυτή.

Και ω του θαύματος το πρόβλημα λύθηκε.

Με το μακρύ κλαδί πλέον μπορεί να πιάσει
την τροφή του το τυχερό κοράκι.

Πιστεύετε ότι χρειάζεται
να έχουμε εγκέφαλο

για να λύσουμε ένα πρόβλημα;

Δείτε αυτό το πρόβλημα για παράδειγμα.

Είναι η επίλυση ενός
πάρα πολύ σημαντικού προβλήματος.

Η μετακίνηση σαράντα εκατομμυρίων
ανθρώπων κάθε μέρα.

Πρόκειται για το σιδηροδρομικό
δίκτυο του Τόκιο.

Είναι ο χάρτης του σιδηροδρομικού
δικτύου του Τόκιο.

Και αυτά που βλέπετε είναι οι κόμβοι,
οι πόλεις, οι σταθμοί και τα λοιπά.

Και εδώ είναι το ίδιο πρόβλημα ακριβώς
λυμένο από ένα μύκητα, από ένα μανιτάρι.

Βλέπετε ότι το ίδιο πρόβλημα
μπορεί να λύσει και κάτι

που δεν έχει καν εγκέφαλο.

Άρα αυτό μάλλον δε μας βολεύει.

«Ωραία», θα πει κάποιος «μια χαρά,
αλλά κοιτάξτε να δείτε,

τα ζώα δεν μπορούν να πιστέψουν
δεν μπορούν να καταλάβουν ότι υπάρχουν,

δεν ξέρουν ότι υπάρχει ο εαυτός τους».

Ή όπως το λέμε επιστημονικά:
«δεν έχουν αυτοσυνειδησία».

Το κλασικό τεστ της αυτοσυνειδησίας
είναι το τεστ του καθρέφτη.

Δηλαδή αν ένα ζώο μπορεί να αναγνωρίσει
τον εαυτό του στον καθρέφτη.

Όσοι έχετε από εσάς κατοικίδια γνωρίζετε
ότι οι γάτες και οι σκύλοι

δεν το περνάνε αυτό το τεστ.

Υπάρχουν όμως πολλά ζώα που το περνάνε.

Κάποια είδη πιθήκων, τα δελφίνια,
οι ελέφαντες, οι καρακάξες

και το πιο παράδοξο από όλα, τα μυρμήγκια.

Τα μυρμήγκια περνάνε το τεστ του καθρέφτη,

μπορούν να αναγνωρίσουν
τον εαυτό τους στον καθρέφτη.

Και αυτό μας δείχνει ότι έχουν
κάποιου είδους νοημοσύνη

και κάποιου είδους ευφυΐα.

Επίσης εκτός απ' το κάθε
μυρμήγκι ξεχωριστά

κάποιου είδους ευφυΐα
εμφανίζει και η κυψέλη.

Και των μυρμηγκιών και των μελισσών.

Κρατήστε το αυτό. Θα το χρησιμοποιήσουμε
λίγο παρακάτω για τους ανθρώπους.

Μάλιστα. Άρα ούτε αυτό μας κάνει,
ούτε αυτό μας ξεχωρίζει από τα ζώα.

Να βρούμε κάτι άλλο.

Το τελευταίο πράγμα που μπορούμε να πούμε
και νομίζω όλοι θα συμφωνούσαμε σε αυτό

είναι ότι εντάξει, τα ζώα
μπορεί να τα κάνουν όλα αυτά

αλλά εμείς οι άνθρωποι έχουμε
αυτό που λέμε «ενσυναίσθηση».

Δηλαδή μπορούμε να καταλάβουμε
τα συναισθήματα του άλλου

και μπορούμε να λειτουργήσουμε
μέσα σε ένα ηθικό πλαίσιο.

Μάλιστα.

Υπάρχει κάποιος που διαφωνεί;

Που να πιστεύει ότι το κάνουν
και άλλοι οργανισμοί αυτό;

Για να δω χεράκια.

Δεν είσαστε και λίγοι. Μια χαρά.

Ποιος το κάνει;

Ένα όνομα πες μου.

Κοινό: Ένα είδος πιθήκων, οι μακάκοι.

Δημήτρης Παππάς: Μάλιστα.

Πράγματι όχι τους μακάκους,
ένα άλλο είδος πιθήκου χρησιμοποίησε

ένας πολύ μεγάλος πριματολόγος,
ο Φρανς Ντε Βαλ,

για να απαντήσει ακριβώς
σε αυτό το ερώτημα.

Για να δούμε την απάντηση.

Έχουμε δύο πιθήκους.

Κάνουν την ίδια ακριβώς δουλειά.

Μας δίνουν από μια πέτρα
και παίρνουν μια αμοιβή.

Ο ένας παίρνει αγγουράκι,
ο άλλος παίρνει σταφύλι.

Να σας πω ότι προτιμάνε
το σταφύλι οι πίθηκοι, έτσι;

Δείτε τι θα συμβεί.

Ο πρώτος πήρε αγγούρι.

Χαρούμενος τώρα σου λέει,
«Θα πάρω κι εγώ σταφύλι

γιατί πήρε ο δεύτερος»,
και ξαναπαίρνει αγγούρι.

(Γέλια)

Νομίζω διαμαρτύρεται
περισσότερο από εμάς, έτσι;

Σταφύλι πάλι ο δεύτερος.
Ο πρώτος κοιτάει την πέτρα τώρα.

Σου λέει κάτι δεν πάει καλά,
κάτι έχω κάνει λάθος, δεν μπορεί.

Ξαναδίνει την πέτρα και ξανά αγγούρι.

Και ξανά τα ίδια.

Οι πίθηκοι αντιδρούν στην αδικία.

Την κατανοούν και αντιδρούν σ' αυτή.

Όπως ακριβώς και οι άνθρωποι.

Τι θέλω να πω με όλα αυτά;

Θέλω να πω ότι η νοημοσύνη
δεν είναι άσπρο-μαύρο, έχω-δεν έχω.

Οι άνθρωποι έχουν
και τίποτα άλλο δεν έχει.

Ή έχουν κάποια πράγματα
και τα άλλα δεν έχουν. Όχι.

Είναι ένα συνεχές πάνω στο οποίο
βρίσκονται όλα τα ζωντανά όντα

και κάποια μη ζωντανά
όπως οι Η/Υ, για παράδειγμα,

με βάση το πόση νοημοσύνη έχουν.

Μιλάμε λοιπόν για ένα
μετρήσιμο χαρακτηριστικό,

κάτι που μπορούμε
να μετρήσουμε, να υπολογίσουμε

και να κατατάξουμε τους οργανισμούς
και οτιδήποτε άλλο πάνω σε ένα συνεχές,

σε κάτι, σε μια κανονική κατανομή.

Αν παρατηρήσουμε όλα τα νοήμονα συστήματα
έχουν κάτι κοινό: τη μάθηση.

Την ικανότητα δηλαδή να βρίσκουν
το τι συμβαίνει στο περιβάλλον τους

και να προσαρμόζονται σε αυτό.
Και στο περιβάλλον.

Και σε αυτό που έχουν διατηρήσει
στο εσωτερικό τους

από παλιότερα περιβάλλοντα.

Στη μνήμη τους δηλαδή.

Αυτό, ειδικά για την περίπτωση
του εγκεφάλου,

οφείλεται σε ένα χαρακτηριστικό
που ονομάζεται ευπλαστότητα.

Δηλαδή στην ικανότητα του εγκεφάλου
να αλλάζει τη δομή του

ανάλογα με το τι περιβάλλοντα συναντάει.

Πολύ χαρακτηριστική περίπτωση
της ευπλαστότητας

είναι η περίπτωση του εγκεφαλικού.

Εγκεφαλικό παθαίνει κάποιος
όταν μια περιοχή του εγκεφάλου νεκρώνεται

συνήθως γιατί σταματάει
να τροφοδοτείται με αίμα.

Σε αυτή την περίπτωση
η αντίστοιχη λειτουργία αυτής της περιοχής

προφανώς χάνεται.

Όμως μετά από κάποιο καιρό
αρχίζει σιγά σιγά να επανέρχεται

αυτή η λειτουργία.

Γιατί;

Γιατί ο εγκέφαλος προσαρμόζει
τις γειτονικές περιοχές

που δεν έχουν καταστραφεί
ούτως ώστε να αποκτήσουν

και εκείνη τη λειτουργία
που έχει ήδη χαθεί.

Κι έτσι μπορούμε να επανέλθουμε.

Προφανώς έχετε παρατηρήσει
ότι εγκεφαλικά επανέρχονται

και σε πάρα πολύ μεγάλη ηλικία.

Άρα η ευπλαστότητα υπάρχει
σε πάρα πολύ μεγάλη ηλικία.

Και φυσικά μαζί με αυτό και η μάθηση.

Άρα η δικαιολογία ότι έχω σταματήσει
να μαθαίνω γιατί μεγάλωσα

μάλλον είναι λάθος.

Θα πρέπει να μην περιορίζουμε
τον εαυτό μας με βάση την ηλικία

και γενικά με βάση τίποτα.

Μπορούμε πάντα να μαθαίνουμε
και είναι καλό να μαθαίνουμε.

Η ευπλαστότητα, με τη σειρά της,

προέρχεται από μια άλλη
ιδιότητα του κόσμου, την πολυπλοκότητα.

Η πολυπλοκότητα είναι η απάντηση
που έχουμε σήμερα

για το ζήτημα της συνείδησης.

Το τι είναι συνείδηση το απαντάμε κυρίως

χρησιμοποιώντας
την έννοια της πολυπλοκότητας.

Ο κόσμος μας είναι πολύπλοκος.

Ως τώρα οι επιστήμονες τον κόβαμε
σε μικρά κομμάτια για να τον μελετήσουμε.

Αυτό μπορεί να μας βολεύει μεν
γιατί είναι πολύ πιο εύκολο

να μελετάς μικρά πράγματα
αλλά δεν είναι απαραίτητα και σωστό.

Και δεν είναι σωστό
γιατί αν ξαναπροσθέσουμε αυτά τα κομμάτια

τότε το αποτέλεσμα που παίρνουμε
θα είναι μικρότερο από το πραγματικό.

Θα είναι διαφορετικό από το πραγματικό.

Το σύνολο των πραγμάτων είναι μικρότερο
από το απλό άθροισμά τους.

Και αυτό είναι μια αλήθεια
που πλέον η επιστήμη την έχει κατακτήσει

και λειτουργεί με αυτό τον τρόπο.

Προσπαθούμε να εξηγήσουμε τον κόσμο

χρησιμοποιώντας
και το μικρό και το μεγάλο,

και το μέρος και το όλο.

Το TEDx που οργανώνεται σήμερα
διοργανώνεται από το Πανεπιστήμιο Πειραιά,

το οποίο από όσο ξέρω έχει μια κατεύθυνση
προς τις επιστήμες της διοίκησης.

Άρα φαντάζομαι ότι κάποιοι από εδώ
θα βρίσκονται ήδη

σε διοικητικές θέσεις επιχειρήσεων

ή θα ονειρεύονται να βρεθούν
σε τέτοιες θέσεις.

Θα αναρωτηθούν λοιπόν κάποιοι,

«Ωραία, εντάξει και τι είναι αυτά
που μας λες τώρα

και γιατί μας είναι χρήσιμα;»

Θα μπορούσα να σας δώσω
τις πολύ κλασικές απαντήσεις.

Ότι μιλάμε για την επιχειρηματική ευφυΐα,
μιλάμε για τα μεγάλα δεδομένα,

είναι πράγματα της μόδας πλέον αυτά,

έχουν να κάνουν με τον τρόπο
που σκεφτόμαστε

με τον τρόπο που οι επιχειρήσεις
θα είναι πιο «έξυπνες» και τα λοιπά.

Ή θα μπορούσα να σας πω
για την ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού

και τι ρόλο παίζει
η μάθηση σε αυτό και τα λοιπά.

Αυτά, όχι ότι δεν είναι σημαντικά,
αλλά επειδή οι περισσότεροι τα ξέρετε

ή αν δεν τα ξέρετε σίγουρα θα τα βρείτε
πολύ εύκολα μπροστά σας,

δε θα τα αναφέρω καν.

Εγώ θέλω να ασχοληθώ με κάτι άλλο.

Θέλω να σας δώσω
μια λίγο διαφορετική εικόνα

που ενδεχομένως θα σας κάνει
να βλέπετε λίγο τα πράγματα

με διαφορετικό τρόπο.

Αναρωτηθείτε λοιπόν μαζί μου.

Μπορεί μια επιχείρηση να έχει ευφυΐα;

Να είναι νοήμον ον;

Ενδεχομένως η απάντηση η αρνητική
να μην είναι και τόσο περίεργη

αν και έχω πάρει κάμποσες φορές
θετικές απαντήσεις.

Αλλά αν το δούμε λίγο διαφορετικά,

το αν μια επιχείρηση έχει νοημοσύνη
εξαρτάται από το πώς τη βλέπουμε

και πώς θα λειτουργήσει εν τέλει.

Θυμηθείτε λίγο τα σμήνη
των κοινωνικών εντόμων

που σας έλεγα προηγουμένως.

Που έχουν μία διαφορετική νοημοσύνη.

Οι άνθρωποι φυσικά δεν είναι έντομα
ούτε έχουν την κοινωνικότητα των εντόμων.

Έχουν ωστόσο κάποια κοινωνικότητα
αρκετά σημαντική.

Δεν είναι μονήρη ζώα.

Είναι αυτό που λένε οι βιολόγοι
μετρίως αγελαία ζώα.

Άρα οι κοινωνίες που φτιάχνουν
και οι δομές που φτιάχνουν

μέσα σε αυτές τις κοινωνίες θα έχουν κάτι
από τη νοημοσύνη της κυψέλης.

Δείτε λοιπόν τις επιχειρήσεις
σαν πολύπλοκους κοινωνικούς οργανισμούς

και όχι σαν άκαμπτα ιεραρχικά συστήματα.

Κάνουμε μια αλλαγή
στον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα.

Σε αυτή την περίπτωση μια επιχείρηση
θα έχει μια σχέση με τον περίγυρό της

αντίστοιχη με αυτή που έχει ο εγκέφαλος
με τον περίγυρό του.

Δηλαδή θα μπορεί να πάρει
και να δώσει πράγματα.

Και αυτά τα πράγματα αλλάζουν
και το περιβάλλον

αλλά και την ίδια την επιχείρηση.

Ο τρόπος που γίνονται αυτές οι αλλαγές
και αυτή η αλληλεπίδραση

έχει να κάνει με αυτό
που ονομάζουμε νόηση,

αυτό που σας είπα προηγουμένως.

Δηλαδή ο τρόπος που φτιάχνουμε ιστορίες
για να αλλάξουμε το περιβάλλον

και τον εαυτό μας ούτως ώστε
να έχουμε καλύτερη προσαρμογή.

Και με αυτό τον τρόπο μπορούμε να δούμε
τη δράση και τη δική μας την ατομική

αλλά και των συλλογικοτήτων που φτιάχνουμε
ως δράση μέσα σε ένα κοινωνικό συνεχές

που έχει ως στόχο τη βιωσιμότητα όλων.

Ακόμα και αν αυτή η προοπτική
δεν είναι απολύτως ακριβής,

παρ' όλα αυτά μπορεί να μας βοηθήσει
να φτιάξουμε πιο ισορροπημένους κόσμους.

Το είδος μας, ο άνθρωπος,
ονομάζεται επιστημονικά homo sapiens,

άνθρωπος ο σοφός.

Εύχομαι στον αιώνα μας
να καταλάβουμε ακριβώς τι σημαίνει αυτό

και να το τιμήσουμε δεόντως.

Σας ευχαριστώ.

(Χειροκρότημα)