Na miljarden jaren monotonie ontwaakt het universum

Theoretisch natuurkundige David Deutsch deelt een verbijsterende meditatie over de 'grote monotonie' -- het idee dat er al miljarden jaren niets nieuws in het universum is verschenen -- en laat zien hoe het vermogen van de mensheid om verklarende kennis te creëren datgene zou kunnen zijn waardoor de trend doorbroken wordt. "Mensen zijn geen speelbal van kosmische krachten", zegt hij. "Wij zijn gebruikers van kosmische krachten."

Ik vind het geweldig om jullie te spreken
via deze hightech methode.

Van alle mensen die ooit hebben geleefd,

zou de overgrote meerderheid

onbegrijpelijk hebben gevonden
wat we hier aan het doen zijn.

Want duizenden eeuwen lang,

in de donkere tijd
voor de wetenschappelijke revolutie

en de Verlichting,

hadden mensen lage verwachtingen -

voor hun leven,

voor het leven van hun nakomelingen.

In feite verwachtten ze

dat er nooit iets wezenlijk nieuws
of beters verwezenlijkt zou kunnen worden.

Dit pessimisme valt al op in de Bijbel,

in een van de weinige Bijbelse passages
met een genoemde auteur.

Hij heet Qohelet
en is een raadselachtige figuur.

Hij schreef: "Wat was, is wat zal zijn,

en wat gedaan is,
is wat er zal gedaan worden;

er is niets nieuws onder de zon."

Is er iets waarvan men zegt:
"Kijk, dit is nieuw"?

Nee, dat was al gedaan
in de eeuwen die voor ons kwamen.

Qohelet beschreef
een wereld zonder vernieuwing.

Met vernieuwing bedoel ik iets nieuws
in de zin van Qohelet,

niet alleen iets dat is veranderd,

maar een significante verandering
met blijvende gevolgen,

waarvan mensen echt zouden zeggen:

"Kijk, dit is nieuw"

en liefst ook ‘goed’.

Puur willekeurige veranderingen
zijn dus geen vernieuwing.

OK, Heraclitus zei wel

dat een mens geen twee keer
in dezelfde rivier kan stappen,

want het is niet dezelfde rivier
en hij is niet dezelfde man.

Maar als de rivier willekeurig verandert,

is het echt wel dezelfde rivier.

Als echter een idee in een geest
zich verspreidt naar andere geesten

en levens voor generaties verandert,

dan is dat vernieuwing.

Menselijk leven zonder vernieuwing

is leven zonder creativiteit,
zonder vooruitgang.

Het is een statische maatschappij,
een nulsomspel.

Dat was de levende hel
waarin Qohelet leefde,

zoals als iedereen,
tot een paar eeuwen geleden.

Het was een hel, want voor de mens

is lijden nauw gerelateerd aan stilstaan.

Omdat stilstaan meer is
dan alleen maar frustrerend.

Alle bronnen van lijden --

honger, pandemieën, inkomende asteroïden

en dingen als oorlog en slavernij --

kwetsen mensen alleen maar

tot we de kennis hebben gecreëerd
om ze te voorkomen.

Er is een verhaal in Somerset Maugham's
roman ‘Gekluisterde levens’

over een oude, wijze man

die de hele geschiedenis
van de mensheid als volgt samenvat:

"Hij werd geboren,

hij leed en hij stierf."

En het gaat verder:

"Het leven was onbeduidend
en de dood zonder gevolgen."

En inderdaad, de overgrote meerderheid
van de mensen die ooit hebben geleefd

hadden levens vol lijden
en slopende arbeid,

alvorens jong en in doodsangst te sterven.

En ja, in de meeste generaties

had niets enige nieuwe consequentie
voor de volgende generaties.

En toch probeerden de vroegere mensen
om hun toestand te verklaren.

En ze deden dat meestal
in grandioze kosmische termen.

Dat was de juiste manier, zo blijkt,

al hun waren verklaringen,
hun mythen, grotendeels vals.

Sommigen probeerden
een verklaring te vinden

voor de ontberingen
en monotonie van hun wereld

in termen van een eindeloze
kosmische strijd tussen goed en kwaad,

waarin mensen het slagveld waren -

wat netjes uitlegde waarom hun eigen
ervaring zo vol lijden was

en waarom er nooit vooruitgang kwam.

Maar het was niet waar.

Verbazingwekkend genoeg

was al hun conflict en lijden

alleen te wijten aan de manier
waarop zij met ideeën omgingen.

Ze waren tevreden
met dogma's en ad-hoc verhalen,

in plaats van ze te bekritiseren

en te zoeken naar een betere uitleg
voor de wereld en hun eigen toestand.

De twintigste-eeuwse natuurkunde
kwam met betere verklaringen,

maar nog steeds in termen
van een kosmische oorlog.

Dit keer waren de strijders
orde en chaos, of entropie.

Dat verhaal houdt echter
hoop voor de toekomst in.

Maar op een andere manier

is het nog somberder dan de oude mythen,

omdat de schurk, entropie,

voorbestemd is om de uiteindelijke
overwinning te behalen,

wanneer de onverbiddelijke wetten
van de thermodynamica

alle vernieuwing zullen stilleggen

door de zogenaamde
warmtedood van het universum.

Op dit moment is er een verhaal gaande
van een lokale strijd in die oorlog,

tussen duurzaamheid, die orde is,

en verspilling, die chaos is --

dat is de eigentijdse kijk
op goed en kwaad,

vaak met de bijgedachte
dat de mens het kwaad is

en dat we dus ook niet
moeten proberen te winnen.

En onlangs waren er verhalen
van een andere kosmische oorlog,

tussen zwaartekracht,
waarbij het universum instort,

en donkere energie,
die het uiteindelijk uit elkaar drijft.

Dit keer,

welke van die kosmische krachten ook wint,

verliezen wij.

Al die pessimistische verhalen
over de menselijke conditie

bevatten een kern van waarheid,

maar als profetieën

zijn ze allemaal misleidend,
en allemaal om dezelfde reden:

geen van hen portretteert mensen
als wat we werkelijk zijn.

Zoals Jacob Bronowski zei:

"De mens is geen
figuur in het landschap --

hij is de vormgever van het landschap."

Met andere woorden,

mensen zijn geen speelbal
van kosmische krachten,

wij zijn gebruikers
van kosmische krachten.

Ik zal er straks meer over zeggen,

maar eerst: wat voor soort
dingen creëren vernieuwing?

Het begin van het universum
deed dat zeker.

De big bang,
bijna 14 miljard jaar geleden,

creëerde ruimte, tijd en energie,

alle fysische dingen.

En dan, onmiddellijk erna,

wat ik het eerste tijdperk
van vernieuwing noem,

met het eerste atoom, de eerste ster,

het eerste zwarte gat,

het eerste sterrenstelsel.

Maar dan, op een gegeven moment,

verdween vernieuwing uit het universum.

Misschien zo vroeg al
als 12 of 13 miljard jaar geleden,

ontstond er tot op de dag van vandaag

nooit een nieuw soort astronomisch object.

Er was alleen
wat ik de grote monotonie noem.

Dus had Qohelet bij toeval nog meer gelijk

over het heelal buiten de zon

dan hij had onder de zon.

Zolang de grote monotonie duurde,

was wat er was

echt wat er zal zijn.

En er is daar niets

waarvan echt gezegd kon worden:
"Kijk, dit is nieuw."

Niettemin

was er op een gegeven moment
tijdens de grote monotonie

een gebeurtenis -- toen zonder enig effect

en zelfs miljarden jaren later nog

had het niet het minste effect
buiten zijn eigen planeet --

maar uiteindelijk

kon het een kosmisch gedenkwaardige
vernieuwing veroorzaken.

Die gebeurtenis
was de oorsprong van het leven:

het creëren van de eerste
genetische kennis,

coderen voor biologische aanpassingen,

coderen voor vernieuwing.

Het veranderde het aardoppervlak helemaal.

Genen in het DNA van eencellige organismen

zetten zuurstof vrij in de lucht,

absorbeerden CO2,

staken krijt en ijzererts in de grond,

bijna geen kubieke centimeter
van het oppervlak

tot op zekere diepte bleef onaangetast

door deze genen.

De aarde werd, zo niet een nieuwe plaats
op de kosmische schaal,

dan toch wel een zeer eigenaardige.

Een voorbeeld: buiten de aarde

zijn slechts en paar 100 verschillende
chemische stoffen aangetroffen.

Vermoedelijk zijn er nog wat meer
op levenloze plaatsen,

maar op aarde

creëerde de evolutie miljarden
verschillende soorten chemicaliën.

En dan de eerste planten, dieren,

en later, bij een vooroudersoort van ons,

verklarende kennis.

Voor de eerste keer in het universum,
voor zover wij weten.

Verklarende kennis
is de bepalende aanpassing van onze soort.

Ze verschilt van niet-verklarende kennis,

in DNA bijvoorbeeld,

door universeel te zijn.

Dat wil zeggen:
wat kan worden begrepen,

kan worden begrepen
door middel van verklarende kennis.

En daarenboven kan elk fysisch proces

worden geregeld door dergelijke kennis,

alleen beperkt
door de wetten van de fysica.

En dus begon ook verklarende kennis

het aardoppervlak te transformeren.

En binnenkort zal de Aarde

het enige bekende
object in het heelal zijn

dat inkomende asteroïden kan afwenden
in plaats van ze aan te trekken.

Qohelet werd begrijpelijkerwijs misleid

door de pijnlijke traagheid
van de vooruitgang in zijn tijd.

Vernieuwing in het menselijk leven
was nog te zeldzaam, te geleidelijk,

om opgemerkt te worden in één generatie.

In de biosfeer

was de evolutie van
nieuwe soorten nog langzamer.

Maar beide dingen gebeurden.

Waarom is er nu zo een grote monotonie
in het heelal in het algemeen

en wat liet onze planeet
deze trend doorbreken?

Nou, het heelal als geheel
is relatief eenvoudig.

Sterren zijn zo eenvoudig

dat we hun gedrag kunnen voorspellen
miljarden jaren in de toekomst

en kunnen uitvissen hoe ze
miljarden jaren geleden gevormd werden.

Waarom is het heelal eenvoudig?

Het is feitelijk omdat grote,
massieve, machtige dingen

mindere dingen sterk beïnvloeden,
en niet vice versa.

Ik noem dat de hiërarchieregel.

Bijvoorbeeld, wanneer
een komeet de zon treft,

doet de zon verder als vanouds,

maar de komeet verdampt.

Om dezelfde reden

worden grote dingen niet erg beïnvloed
door kleine delen van zichzelf,

dat wil zeggen door details.

Dat betekent dat hun algemene gedrag

simpel is.

Aangezien geen erg nieuwe
dingen kunnen gebeuren met zaken

die simpel blijven,

heeft de hiërarchieregel
door die grootschalige eenvoud

de grote monotonie veroorzaakt .

Maar de redding is

dat die hiërarchieregel geen natuurwet is.

Hij gold gewoon tot nu toe in het heelal,

behalve hier.

In onze biosfeer controleren
molecuulgrote objecten, genen,

enorm veel onevenredige middelen.

De eerste genen voor fotosynthese:

doordat ze hun eigen
proliferatie veroorzaakten

en vervolgens het oppervlak
van de planeet transformeerden,

schonden of keerden ze
de hiërarchieregel om

met een adembenemende
factor van 10 tot de macht 40.

Verklarende kennis
is in potentie veel krachtiger

door de universaliteit

en sneller gecreëerd.

Als menselijke kennis
een factor 10 tot de 40e heeft bereikt,

zal ze vrijwel de hele Melkweg besturen

en verder kijken.

Dus zijn mensen

en alle andere
makers van verklarende kennis

die eventueel daarbuiten bestaan

de ultieme oorzaken
van vernieuwing in het heelal.

Wij zijn de reden en het middel

door welke vernieuwing en creativiteit
en kennis en vooruitgang,

objectieve, grootschalige
fysieke effecten kunnen hebben.

Vanuit menselijk perspectief

is het enige alternatief

van die levende hel
van statische samenlevingen

de voortdurende creatie van nieuwe ideeën,

gedrag, nieuwe soorten objecten.

Deze robot zal snel achterhaald zijn

door nieuwe verklarende
kennis, vooruitgang.

Maar vanuit kosmisch perspectief

is verklarende kennis
de aartsvijand van de hiërarchieregel.

Ze is de vernietiger
van de grote monotonie.

Ze is de schepper
van het volgende kosmologische tijdperk,

het Anthropoceen.

Als er sprake is van een kosmische oorlog,

is het niet degene die wordt afgebeeld
in die pessimistische verhalen.

Het is een oorlog
tussen monotonie en vernieuwing,

tussen stasis en creativiteit.

En in deze oorlog

is onze kant niet voorbestemd
om te verliezen.

Als we ervoor kiezen

om onze unieke capaciteit te gebruiken
om verklarende kennis te creëren,

zouden we kunnen winnen.

Bedankt.

(Applaus)