Şans hayatınızda nasıl bir rol oynuyor?

"Şans, hayatımızda kabul etmek isteyeceğimizden daha büyük bir rol oynuyor." diyor psikolog Barry Schwartz. Tabii ki çok çalışmak ve kurallara göre oynamak sizi ileriye götürebilir ama geri kalanlar şanstan ibaret. Schwartz, üniversite kabullerinden başlayıp fırsatları eşitlemek için ilgi çekici bir çözüm sunarak şans, liyakat ve başarı arasındaki gözden kaçmış ilişkiyi inceliyor.

Herkese merhaba.

Burada olmaktan ve sizinle
konuşmaktan onur duyuyorum.

Bugün size şans, adalet

ve aralarındaki ilişkiden bahsedeceğim.

Birkaç yıl önce,

eski bir öğrencim kızı hakkında
konuşmak için beni aradı.

Kızı lise son sınıf öğrencisiymiş

ve benim ders verdiğim
Swarthmore Üniversitesine

ciddi şekilde başvurmak istiyormuş.

Kızının okula girip giremeyeceği
hakkındaki düşüncelerimi öğrenmek istedi.

Swarthmore, kazanması
aşırı derecede zor bir okul.

Bu yüzden "Bana ondan bahset." dedim.

Kızından bahsetti,

notlarının nasıl olduğunu,
puan tablolarını

müfredat dışında yaptığı
aktiviteleri anlattı.

Kızı kulağa bir süperstar,
çok müthiş bir çocuk gibi geliyordu.

"Kulağa çok güzel geliyor,

tam da Swarthmore'un
sahip olmak isteyeceği

türden bir öğrenci gibi." dedim.

O da "Peki bu, okulu kazanabilir mi
demek oluyor?" dedi.

Ben de "Hayır,

Swarthmore'un sınıflarında iyi olan
herkese yetecek kadar yer yok.

Harvard'da, Yale'de, Princeton'da
ya da Stanford'da yeteri kadar yer yok.

Google'da, Amazon'da
ya da Apple'da yeteri kadar yer yok.

TED Konferansı'nda yeteri kadar yer yok.

Aşırı miktarda iyi insan var

ve bazıları başaramayacak." dedim.

O da "Peki ne yapmamız gerekiyor?" dedi.

"Bu çok güzel bir soru." dedim.

Ne yapmamız gerekiyor?

Yüksekokulların ve üniversitelerin
ne yaptığını biliyorum.

Adil olmak adına yaptıkları şey

standartları yükseltmeye devam etmekti

çünkü az nitelikli insanları kabul edip
daha iyi nitelikteki insanları reddetmek

adil görünmüyor

bu yüzden standartları
giderek yükseltiyorsunuz,

ta ki yerleştirebileceğiniz sayıda insanı

kabul edebileceğiniz
bir çıtaya yükselene kadar.

Bu da birçok insanın hakkaniyetin
ve adaletin ne olduğu algısını bozuyor.

Amerikan toplumundaki insanların,

bir sürecin adil olduğuna ilişkin
farklı düşünceleri var.

Ama hemen hemen herkesin
hemfikir olduğu bir şey var;

o da dürüst bir sistemde,
adil bir sistemde

insanların hak ettikleri
şeyleri elde ettikleri.

Eski öğrencime dediğim şey,

konu üniversiteye kabul edilme olduğunda

insanların hak ettikleri şeyleri elde
ettikleri düşüncesinin doğru olmadığı.

Bazı insanlar hak ettiklerini alıyor
bazıları da alamıyor

ve durum bundan ibaret.

Üniversitelerin yaptığı gibi
gereklilikleri artırdığınızda

aslında liseli çocuklar arasında
çılgın bir rekabet yaratıyorsunuz.

Çünkü iyi olmak yeterli değil,

yeterince iyi olmak yeterli değil.

Başvuran herkesten daha iyi olmalısınız.

Bu durumun yaptığı şey

ya da katkıda bulunduğu şey

gençlerimizi ezip geçen bir tür
anksiyete ve depresyon salgını.

Bu tarz bir rekabetle
bir nesli yok ediyoruz.

Bunun hakkında düşünürken

bu problemi düzeltmek için
bir yol aklıma geldi.

İşte yapabileceğimiz şeyler:

İnsanlar üniversiteye başvurduğunda

adayları başarılı olacak kadar iyi
olanlar ve başarılı olacak kadar

iyi olmayanlar olarak ayırıyoruz.

Başarılı olacak kadar
iyi olmayanları reddediyoruz

ve sonra diğerlerinin adını
bir şapkanın içine koyuyoruz.

Şapkadan rastgele seçiyoruz

ve onları kabul ediyoruz.

Başka bir deyişle üniversiteye
kabul etmeyi piyangoyla belirliyoruz.

Belki de teknoloji şirketlerindeki
iş tekliflerini de piyangoyla belirliyoruz

ve -ağzınızdan yel alsın-

belki TED'e konuşmak için
kimin davet edileceği kararını bile

piyangoyla belirliyoruz.

Beni yanlış anlamayın,

bunun gibi bir piyango
adaletsizliği ortadan kaldırmayacak.

Hak ettiklerini elde edemeyen
birçok insan olacak

ama en azından bu dürüst bir yöntem.

Başka türlü davranmak yerine
adaletsizliği olduğu gibi ortaya çıkarıyor

ve liseli çocuklarımızın
şu an altında yaşadığı

inanılmaz baskı balonunu patlatıyor.

Peki bu mükemmel biçimdeki makul öneri,

eğer kendim söylersem,

neden ciddi bir şekilde tartışılmıyor?

Bence bunun sebebini biliyorum.

Hayattaki önemli şeylerin şans eseri
ya da tesadüfen olabileceği,

hayatımızdaki önemli şeylerin
kendi kontrolümüzde olmadığı

düşüncesinden nefret
etmemizden kaynaklanıyor.

Bu düşünceden nefret ediyorum.

İnsanların da bu düşünceden
nefret etmesi şaşırtıcı değil

ama basitçe gidişat bu şekilde.

Öncelikle üniversiteye
kabul edilmek zaten bir piyango.

Sadece kabul prosedürü memurları
öyle değilmiş gibi davranıyor.

Bu yüzden bu konuda dürüst olalım.

İkinci olarak,

bence eğer bir piyango olduğu için
bunu takdir etseydik

neredeyse her birimizin hayatında
olan şansın önemini

kabul etmemizi sağlardı.

Örnek olarak beni ele alalım.

Neredeyse hayatımda ortaya
çıkan en önemli olaylar,

büyük bir ölçüde,

şans sonucunda oldu.

Ben 7. sınıftayken ailem
New York'tan ayrıldı

ve Westchester County'ye taşındı.

Okulun başlangıç zamanında

önce arkadaşım olan,

sonra en yakın arkadaşım olan

sonra kız arkadaşım olan

ve sonra eşim olan güzel
bir genç kızla tanıştım.

Ne mutlu bize ki şu an 52 yıldır evliyiz.

Bu olayla çok az alakam var.
Sadece şanslı bir tesadüftü.

Üniversiteye gittim

ve ilk dönemimde
psikolojiye giriş dersi aldım.

Psikolojinin ne olduğunu bile bilmiyordum

ama programıma uyduğu
ve gereklilikleri karşıladığı için

dersi aldım.

Şans eseri, bu dersi

süper star, efsane bir
psikoloji öğretmeni veriyordu.

Bunun sayesinde psikoloji öğrencisi oldum.

Lisansüstü eğitime başladım,

bitirmek üzereydim.

Swarthmore'da ders veren bir arkadaşım

artık öğretim üyesi olmak
istemediğine karar verdi

ve tıp fakültesine gitmek için
Swarthmore'dan ayrıldı.

Onun yaptığı iş için kadro açıldı,

başvurdum ve işi aldım.

O zamana kadar başvurduğum tek iş buydu.

Kariyerimin şekillenmesinde
büyük bir etkisi olan bir kurumda,

Swartmore'da ders vererek
45 yılımı geçirdim.

Son bir örnek vereyim,

New York'ta birkaç çalışmam
hakkında konuşma yapıyordum

ve dinleyicilerden biri
konuşmamdan sonra yanıma geldi.

Kendini tanıttı,

"Benim ismim Chris,

TED'de bir konuşma yapmak
ister miydiniz?" diye sordu.

"TED ne?" diye cevapladım.

Bana anlattı

ve TED o zamanlar şu an
olduğu gibi bir şey değildi.

Ama aradan geçen yıllar içinde

TED'de yaptığım konuşmalar
20 milyonu aşkın kişi tarafından izlendi.

Sonuç olarak ben şanslı bir adamım.

Evliliğim konusunda şanslıyım,

eğitimim konusunda şanslıyım,

kariyerim konusunda şanslıyım.

TED gibi bir platformda
söz sahibi olduğum için şanslıyım.

Sahip olduğum başarıyı hak ettim mi?

Tabii ki bu başarıyı hak ettim

tıpkı sizin de
başarılarınızı hak ettiğiniz gibi.

Ama buna sahip olmayan birçok insan da

bizimkiler gibi başarıları hak ediyor.

Peki insanlar hak ettiklerini
elde edebiliyor mu?

Toplum adil mi?

Tabii ki hayır.

Çok çalışmak ve kurallara göre oynamak
hiçbir şeyin garantisi değil.

Bu tarz bir adaletsizliğin çaresizliğini

ve şansın merkeziyetini takdir edersek

kendimize pandeminin bu zamanında

kahraman olarak övdüğümüz kişilere karşı

nasıl sorumluluklarımız olduğunu,

ailelerinin başına ciddi
bir hastalık geldiğinde

sağlıklarının yerinde olduğuna
ve hayatlarının hastalıkla mücadelenin

bedellerinden dolayı mahvolmadığına
nasıl emin olabiliriz diye sorabiliriz.

Mücadele eden, çok çalışan

ve bizden daha az şanslı
insanlara ne borçluyuz?

Yaklaşık yarım asır önce,

filozof John Rawls "Bir Adalet Teorisi"
adında bir kitap yazdı

ve o kitapta "cehalet örtüsü"
adını verdiği bir kavram tanıttı.

Sorduğu soru şuydu:

"Eğer bir toplumda pozisyonunuzun
ne olacağını bilmeseydiniz

nasıl bir toplum yaratmak isterdiniz?"

Önerdiği şey ise şuydu:

Topluma en aşağıda mı
yoksa en yukarıda mı

katılacağımızı bilmediğimizde

istediğimiz şey oldukça
eşit bir toplum olur.

Böylece şanssızlar bile

düzgün, anlamlı ve tatmin edici
bir hayat yaşayabilirler.

Bu yüzden bütün şanslı, başarılı insanlar,
bunu toplumunuza geri getirin

ve başarıyı bizim kadar hak eden
ama bizim kadar şanslı olmayan

insanları onurlandırdığımızdan
ve onlarla ilgilendiğimizden

emin olmak için ne yapabiliyorsanız yapın.

Teşekkür ederim.