Que nos pode ensinar a vacinación de morcegos vampiros sobre as pandemias

Poderiamos previr o próximo gran brote dunha enfermidade, parando un virus como o ébola incluso antes de que se produza? Nesta charla sobre investigación científica de vangarda, o ecoloxista Daniel Streicker lévanos á selva amazónica do Perú onde rastrexa o movemento dos morcegos vampiros para predicir e previr os brotes de rabia. Estudando os padróns desta enfermidade, Streicker mostra como poderiamos aprender a erradicar a próxima pandemia de raíz.

A historia que vou contar hoxe,

para min, comezou no 2006.

Foi a primeira vez que oín falar
sobre o brote dunha enfermidade misteriosa

que se estaba producindo
na selva amazónica do Perú.

As persoas que estaban enfermando

tiñan síntomas horribles, de pesadelo.

Tiñan dores de cabeza incribles

e non podían comer nin beber.

Algunhas incluso tiñan alucinacións,

confusas e agresivas.

O máis tráxico de todo

era que moitas das vítimas eran nenos.

E de todas as que enfermaron,

ningunha sobreviviu.

Resultou que o que estaba matando
esa xente era un virus,

pero non era o ébola,
non era o virus do Zika,

nin sequera era un novo virus
que a ciencia nunca vira.

Estas persoas morrían
por culpa dun vello asasino,

un que coñecemos desde hai séculos.

Estaban morrendo pola rabia.

E o que todas tiñan en común
era que mentres durmían,

todas foran mordidas polo único mamífero
que se mantén exclusivamente de sangue:

o morcego vampiro.

Este tipo de brotes
que saltan dos morcegos á xente

volvéronse cada vez máis comúns
nas últimas décadas.

En 2003 foi a SARS.

Apareceu nos mercados chineses de animais
e propagouse mundialmente.

A orixe deste virus, como a do Perú,
rastrexouse ata chegar aos morcegos,

que probablemente o tiveran
durante séculos sen que fora detectado.

10 anos máis tarde, vemos que o ébola
aparece en África Occidental

e que sorprende a case todo o mundo

porque, segundo o coñecemento do momento,

supoñíase que o ébola
non debía estar en África Occidental.

Aquilo acabou causando

o brote de ébola máis grande
e máis estendido da historia.

Hai unha tendencia preocupante,
non é certo?

Os virus mortais están aparecendo
en lugares onde non podemos esperalos

e, como comunidade de saúde mundial,
non estamos preparados.

Perseguimos continuamente
a seguinte emerxencia viral

neste ciclo infinito,

sempre intentando extinguir as epidemias
despois de que xa comezaron.

Con novas enfermidades
que aparecen cada ano,

é o momento no que temos

que empezar a pensar
sobre o que podemos facer.

Se esperamos a que
apareza o próximo ébola,

pode que a próxima vez
non teñamos tanta sorte.

Pode que afrontemos un virus diferente,
un que sexa máis mortal,

un que se propague mellor entre a xente

ou pode que un
ao que non lle afecten as vacinas,

que nos deixe indefensos.

Entón, podemos previr as pandemias?

Podemos paralas?

Estas son preguntas
moi difíciles de responder,

e o motivo é que as pandemias,

as que se propagan a nivel mundial,

as que queremos previr,

en realidade son eventos moi raros.

E para nós como especie é algo bo,

é a razón pola que estamos aquí.

Pero desde o punto de vista científico
é un pequeno problema.

O motivo é que se algo só sucede
unha ou dúas veces,

non é suficiente para atopar un padrón.

Padróns que poden dicirnos onde e cando
se producirá a seguinte pandemia.

Entón, que facemos?

Penso que unha das solucións
que poderiamos ter é estudar algúns virus

que habitualmente saltan
de animais salvaxes ás persoas,

ou ás mascotas, ou ao gando,

mesmo se non son os mesmos virus

que pensamos que van causar pandemias.

Se podemos usar
eses virus asasinos de sempre

para descubrir algúns dos padróns

que levan a ese salto inicial decisivo
dunha especie á seguinte

e, potencialmente,
saber como podemos paralo,

entón estaremos mellor preparados

para os virus que saltan
entre especies con menor frecuencia

pero que supoñen
unha maior ameaza de pandemias.

A rabia, aínda que é terrible,

resulta ser un virus
bastante simpático neste caso.

A rabia é un virus mortal aterrecedor.

Ten un 100 % de mortalidade,

o que significa que se estás infectado
coa rabia e non te tratan pronto,

non hai nada que facer.

Non hai cura.

Morrerás.

E a rabia tampouco
é un problema do pasado.

Incluso hoxe, a rabia aínda mata
entre 50 e 60 000 persoas cada ano.

Poñede ese número en perspectiva.

Imaxinade o brote de ébola
de África Occidental,

é dicir, sobre dous anos e medio.

Concentrades toda a xente
que morreu naquel brote

nun só ano.

É bastante malo.

Pero se o multiplicades por catro,

é o que sucede cada ano coa rabia.

O que diferencia a rabia
dun virus como o ébola

é que cando a xente está infectada,

non adoita propagala.

Isto significa que cada vez
que unha persoa contrae a rabia,

é porque foi mordida por un animal enfermo

e normalmente é un can ou un morcego.

Pero tamén significa
que eses saltos entre especies,

que son tan importantes de entender
e que son tan raros na maioría dos virus,

están sucedendo por milleiros na rabia.

Así que, en certo xeito,
a rabia é como a mosca da froita

ou o rato de laboratorio
dos virus mortais.

Este é un virus que podemos usar
e estudar para atopar padróns

e potencialmente probar novas solucións.

Polo tanto, a primeira vez
que oín falar do brote de rabia

na Amazonia peruana,

pareceume que era potencialmente poderoso

porque era un virus que saltaba
de morcegos a outros animais

tan a miúdo que quizais
poderiamos ser capaces de previlo...

E incluso paralo.

Como estudante posgraduado de primeiro ano

cun vago recordo das clases
de español do instituto,

subin a un avión e fun ata O Perú

para buscar os morcegos vampiros.

Os primeiros anos deste proxecto
foron moi duros.

Non me faltaban plans ambiciosos
para erradicar a rabia en América Latina,

pero ao mesmo tempo,

parecía haber unha cantidade infinita
de aludes de barro e rodas picadas,

cortes de electricidade e gastroenterites,
todos parándome.

Pero aquilo era o normal

ao traballar en América do Sur,

e para min, era parte da aventura.

Pero o que fixo que continuara

foi saber que por primeira vez,

o traballo que estaba facendo
podería ter un impacto real

na vida da xente a curto prazo.

E foi o que máis me afectou

cando fomos á Amazonia

e intentabamos atrapar morcegos vampiros.

Todo o que tiñamos que facer
era aparecer nunha aldea e preguntar.

"A quen lle mordeu
un morcego ultimamente?"

E a xente levantaba as mans,

porque nesas comunidades,

que te morda un morcego
é un suceso diario,

pasa todos os días.

Así que todo o que tiñamos que facer
era ir á casa correcta,

tender unha rede

e aparecer pola noite,

e esperar ata que os morcegos intentaran
entrar e alimentarse de sangue humano.

Para min, ver un neno cunha mordedura
na cabeza ou manchas de sangue nas sabas,

era máis que suficiente motivación

para superar calquera dor de cabeza

que puidera ter aquel día.

Como estabamos traballando toda a noite,

tiña moito tempo para pensar
en como podería resolver este problema,

e deime conta de que había
dúas preguntas candentes.

A primeira era que sabemos
que a xente é mordida decontino,

pero os brotes de rabia
non se producen decontino.

Cada dous anos, quizais mesmo cada década,

hai un brote de rabia.

Se dalgunha maneira puidésemos prever
cando e onde sería o próximo brote,

sería unha oportunidade real,

poderiamos vacinar a xente
con anticipación,

antes de que ninguén morrese.

Pero a outra cara da moeda

é que a vacinación só é un parche.

É unha estratexia de control de danos.

Por suposto, salva vidas,
é importante e temos que facelo,

pero ao final do día,

non importa cantas vacas
ou canta xente vacinemos,

seguiremos tendo exactamente a mesma
cantidade de rabia nos morcegos.

O risco real de que te mordan
non cambiou en absoluto.

A miña segunda pregunta era esta:

Poderiamos dalgunha maneira
erradicar o virus de raíz?

Se puidésemos reducir a cantidade de rabia
nos propios morcegos,

sería algo revolucionario.

Estariamos falando de cambiar

dunha estratexia de control de danos
a unha baseada na prevención.

Como empezamos a facer iso?

O primeiro que necesitabamos entender

era como funciona este virus
no seu portador natural,

os morcegos.

E é un desafío para
calquera enfermidade infecciosa,

particularmente nunha especie solitaria
como os morcegos,

pero tiñamos que empezar nalgún lugar.

A maneira na que empezamos
foi mirando algúns datos históricos.

Cando e onde se produciron
estes brotes no pasado?

E quedou claro que a rabia era un virus

que tiña que estar en movemento.

Non podía quedar quieto.

O virus pode circular nunha área
un ano, quizais dous,

pero se non atopa
un novo grupo de morcegos que infectar,

estaba destinado a extinguirse.

Con iso, resolvemos unha parte clave
do reto da transmisión da rabia.

Sabiamos que tratabamos
cun virus en movemento,

pero aínda non podíamos dicir
a onde se dirixía.

Basicamente, o que quería era
unha predición ao estilo de Google Maps,

que é, "Cal é o destino do virus?

Cal é a ruta que vai tomar
para chegar alí?

A que velocidade se moverá?"

Para facelo, recorrín
aos xenomas da rabia.

A rabia, coma outros virus,
ten un xenoma diminuto,

pero que evoluciona moi rápido.

Tan rápido que, cando o virus
xa teña pasado dun punto ao seguinte,

vai ter sufrido varias mutacións novas.

E todo o que temos que facer
é unir os puntos

a través dunha árbore evolutiva,

e isto vainos dicir
onde estivo o virus no pasado

e como se propaga pola paisaxe.

Así que saín e recollín cerebros de vaca,

porque é onde se conseguen
os virus da rabia.

E a partir das secuencias de xenoma
que conseguimos

dos virus deses cerebros de vaca,

puiden calcular que é
un virus que se propaga

entre 15 e 30 quilómetros cada ano.

Iso significa que agora temos
o límite de velocidade do virus,

pero aínda falta a outra parte clave
de a onde se dirixe en primeiro lugar.

Para iso, necesitaba pensar
un pouco máis coma un morcego,

porque a rabia é un virus,

non se move por si mesmo,

ten que ser movido polo morcego portador,

así que necesitaba pensar
ata que distancia

e con que frecuencia voaban.

A miña imaxinación non me levou
moi lonxe con isto

e tampouco os rastrexadores dixitais
que intentamos pór nos morcegos.

Non podiamos conseguir
a información que necesitabamos.

No seu lugar, recorremos
aos padróns de apareamento.

Podiamos ver algunhas partes
do xenoma do morcego,

e indicaban que algúns grupos de morcegos
se apareaban entre eles

e outros estaban máis illados.

E o virus estaba basicamente seguindo
o rastro deixado polos xenomas do morcego.

Pero un dos rastros destacaba
por ser un pouco sorprendente,

difícil de crer.

Era un que parecía expandirse directamente
sobre os Andes peruanos,

cruzando desde a Amazonia
ata a costa do Pacífico,

o que era un pouco difícil de crer,

como dixen, porque

os Andes eran moi altos,
arredor de 6700 metros,

e iso é demasiado alto
para que un vampiro poida voar.

Porén...

(Risas)

cando miramos máis de cerca,

vimos, na parte norte do Perú,

unha rede de sistemas de vales
que non era demasiado alta

para que os morcegos dos dous lados
se apareasen entre eles.

E miramos un pouco máis de cerca,

en efecto, a rabia propágase neses vales,

arredor de 16 quilómetros cada ano.

Exactamente coma os nosos
modelos evolutivos predixeron que sería.

O que non vos dixen

é que iso é importante

porque nunca se vira a rabia
nas ladeiras occidentais dos Andes,

ou na costa do Pacífico de América do Sur,

Estabamos presenciando, en tempo real,
unha primeira invasión histórica

nunha gran parte de América do Sur,

o que suscita a pregunta clave:

“Que imos facer sobre iso?”

O que obviamente podemos facer
a curto prazo é dicirlle á xente:

necesitades vacinarvos
e vacinar os vosos animais;

a rabia está chegando.

Pero a longo prazo,

sería aínda máis poderoso se puidésemos
usar a nova información

para parar por completo
a chegada do virus.

Por suposto, non podemos dicirlles
aos morcegos, “Hoxe non voedes”,

pero quizais poidamos evitar
que o virus viaxe co morcego.

E isto lévanos á lección clave
que aprendemos

dos programas de xestión da rabia
en todo o mundo,

xa sexan cans, raposos,
mofetas ou mapaches,

América do Norte, África ou Europa.

Vacinar a fonte animal
é o único que para a rabia.

Así que, podemos vacinar os morcegos?

Óese falar sobre vacinar
cans e gatos todo o tempo,

pero non sobre vacinar os morcegos.

Pode soar coma unha pregunta de tolos,

pero a boa noticia é que en realidade
xa temos vacinas da rabia comestibles

deseñadas especificamente
para os morcegos.

E o que é aínda mellor

é que estas vacinas poden transmitirse
de morcego a morcego.

Todo o que se ten que facer
é pórlla a un morcego

e deixar que o hábito
de acicalarse entre eles

se ocupe do resto do traballo.

Iso significa, polo menos,

que non temos que vacinar
millóns de morcegos un a un

con xiringas diminutas.

(Risas)

Pero só porque teñamos a ferramenta,
non significa que saibamos como usala.

Agora temos unha lista
interminable de preguntas.

Cantos morcegos necesitamos vacinar?

En que época do ano necesitamos vacinalos?

Cantas veces ao ano necesitamos vacinalos?

Todas estas son preguntas fundamentais

para lanzar calquera tipo
de campaña de vacinación,

pero son preguntas que non podemos
responder no laboratorio.

No seu lugar, estamos usando
unha estratexia algo máis colorida.

Estamos usando morcegos salvaxes reais,
pero vacinas falsas.

Usamos xeles comestibles que fan
que o pelo brille

e po fluorescente que se estende
entre os morcegos cando se tocan,

e iso permítenos estudar
como se estendería unha vacina real

nestas colonias salvaxes de morcegos.

Aínda estamos nas primeiras
fases deste traballo,

pero os resultados ata o momento
son alentadores.

Indican que usando
as vacinas que xa temos,

poderiamos reducir drasticamente
o tamaño dos brotes de rabia.

E iso importa, porque se recordades,

a rabia é un virus que sempre
ten que estar en movemento,

e cada vez que reducimos
o tamaño do brote,

tamén reducimos a probabilidade

de que o virus chegue á próxima colonia.

Estamos rompendo o vínculo
na cadea de transmisión.

E cada vez que o facemos,

estamos facendo que o virus
estea máis cerca da extinción.

E a idea, para min, dun mundo
no futuro non tan distante

onde esteamos falando sobre
erradicar por completo a rabia,

é incriblemente alentadora e emocionante.

Deixádeme volver á pregunta orixinal.

Podemos previr as pandemias?

Non hai unha solución infalible
para este problema,

pero a miña experiencia coa rabia
faime ser bastante optimista.

Penso que non estamos
lonxe dun futuro

onde imos ter xenómica
para predicir brotes

e imos ter novas tecnoloxías intelixentes

como vacinas comestibles
que se expanden soas,

que poden erradicar estes virus de raíz

antes de ter a oportunidade
de saltar á xente.

Cando se trata de loitar
contra as pandemias,

o Santo Graal é ir un paso cara a adiante.

E se me preguntades,

creo que unha das formas
nas que podemos facelo

é usando algúns dos problemas
que xa temos agora

coma a rabia,

da mesma forma que un astronauta
usa un simulador de voo,

entendendo o que funciona e o que non,

e crear a nosa caixa de ferramentas

para que cando o risco sexa alto,

non voemos a cegas.

Grazas.

(Aplausos)