Қаламаған қақтығыс: Қытай мен АҚШ

Саясаттанушы Грахам Аллисон "Фукидид қақпаны" делінетін тарихи мысалдан сабақ алып, көтерілген Қытай мен үстем АҚШ арасындағы ешкім қаламаса да болуы мүмкін қарулы қақтығысты түсіндіреді, әрі әлеуметтік санаға үндеу салып, одан сақтанудың жолын қарастырады.

Маған сөз орайын бергендеріңізге рақмет,

кәсіби өмірдегі әлемдік зор істі айтамын,

ол әрі маңызды халықаралық талас түйіні,

алда әлем көзбен көріп, бетпе-бет келеді.

Әңгіме, әрине, Қытайдың күшеюі туралы.

Ешқашан сонша көп халық
түрлі жақта бірдей

осынша тез күшеймеген болатын.

Талас Қытай күшеюінің әсерінен боламақшы -

бұл жағдай АҚШ-тың абыржуын туғызады,

халықаралық тәртіпке әсер етеді,

АҚШ жобалаған және қорғайтын тәртіпке.

Тарихшы үшін кейінгі 100 жыл
"АҚШ ғасыры".

Америкалықтар өз орнына
әдеттеніп қалды,

әсіресе, дәреже тәртібіндегі үстем орнына.

Демек басқа мемлекет АҚШ-тан зор болып,

күшейіп кетсе, онда көп америкалықтар

америкалық мәртебеге шабуыл деп түсінеді.

Бұл қайшылықты перспективамен көру үшін

тарихи үлкен картаға қойып қарау керек.

Соңғы 500 жылда 16 оқиға болған екен,

үстем билікке күшейген билік қатер салған.

12-сі соғыспен аяқталыпты.

Қарашада 100 жыл бұрынғы
соғысты тойлаймыз,

бәрін шарпыған сол соғысты тарихшылар

тың ұғыммен атады:
"Дүниежүзілік соғыс".

Сөйтіп 11-ші күні сағат 11:00 болғанда,

1918 жылы 11 айда,

дүниежүзілік І соғыстың мылтық үні өшті,

бірақ 20 миллион кісіні жер құштырды.

Сіздер тәжірибелі тыңдармансыздар,

Қытай күшеюін жақсы білесіздер.

Мен Қытай күшеюінің әсеріне үңілмекпін.

оның АҚШ және халықаралық тәртіпке әсерін,

және соғыс пен бейбітшілік болашағына да.

Бірақ Гарвардта көп жыл дәріс оқып,

мына шеберлікті үйрендім,
тыныстап алуға,

бәріміз бір парақта екеніміз анық болсын.

Мен жасайтын шеберлік "үзіліс" делінеді.

Студенттерге бірдей, шұғыл сұрақ қоямын.

Сынап көрейік. "Үзіліс", шұғыл сұрақ.

Сұрақ былай:

40 жыл бұрын, 1978, Қытай нарыққа беттеді.

Сол кезде, миллиард Қытайдың неше пайызы

күндігі 2 $ төмен, жан бағуға жанталасты?

Жорамалдайық: 25 пайызы?

50 пайызы?

75 пайызы?

90 пайызы?

Қалай ойлайсыздар?

90 пайыз.

10 кісінің 9ы, күндік кіріс 2 $ төмен еді.

2018, 40 жылдан кейін

Бұл сандар қалай өзгерді?

Сіздің пікіріңіз?

Қараңыз.

Бүгіндері сирек, 100-де 1 адам ғана.

ҚХР басшысының сөзіне сенсек,
үш жылда

ең кедей бәлен млн адамды байытпақ,

деңгейі де жоғарылайды.

Біздің заманымызда бұл расында ғажап!

Сенудің өзі қиын.

Бірақ қатал шындықты ескермеу қиын.

Әлемдік бәсекеде осылай көрінген ұлт жоқ,

25 жылдың алдында

шұғыл шарықтап,

АҚШ-пен бәсекелесті,
кей салада басып озды.

Бұл деген қазіргі әлемді сайысқа шақыру:

Қытайдың тоқтамастай көрінетін бұл күшеюі

бұлжымас АҚШ үстемдігіне қарай үдеп келіп,

тарихтағы жойқын соғыс туғызуы мүмкін.

Бұл сайысқа шақыруды түсінуге жәрдемі тиер

бір ұлы ойшылды сіздерге таныстырмақпын.

Мен соның ұлы идеясын ұсынбақпын,

әрі "ауыр зардап" мәселесін қараймын.

Бұл ұлы ойшыл - Фукидид.

Иә, оның аты ауызға сәл сыймайды,

кей адамға дыбыстау қиын келеді.

Кәне, айып көрейік, бір, екі, үш, бірге:

Фукидид.

Тағы бір рет: Фукидид.

Сонымен Фукидид кім өзі?

Тарих атасы әрі негізін қалаушы.

Тарих туралы тұңғыш рет кітап жазған.

"Пелопоннесс соғысы тарихы" делінеді.

2500 жыл бұрынғы Гректер соғысы туралы.

бүгін бірдеңе біле алмасаң да досыңа айтшы:

"Мен бір ұлы ойшылды білдім.

Оның атын да айта аламын: Фукидид."

Ежелгі Гректі ойрандаған бұл соғыс туралы

Фукидид керемет жазған:

"Афина күшейіп, Спартаның бұдан үрейленуі

осы соғысты сөзсіз етті."

Демек біреудің күшеюі

және өзгелерге ықпал ете бастауы

тәкаппарлықтың улы коктейлін жасайды.

Менмендік, тоңмойындық,

бұл аурулар ол екеуін соғыстырады.

Міне мынау маған үлкен ой салды:

"Фукидид қақпаны".

"Фукидид қақпаны" ұғымын мен
ойлап таптым.

Ол Фукидид көрегендігін анық бейнелейді.

Фукидид қақпаны - қауіпті беталыс болып,

үстем билікке күшеюші билік қатер тудырып

бейне Афина секілді -

не 100 жыл бұрынғы
Германия, бүгінгі Қытай,

солардың ықпал етуі, кезінде Спартаға,

100 жыл бұрын Ұлы Британияға,
бүгін АҚШ-қа.

Генри Киссинджер айтқандай,

Фукидид қақпанының мәнін санаң игергенде,

бізге жаңа бір көзая сыйлап,

күнделікті оқиға, шу-шұрқаннан ары өтіп,

шынымен тегі не болып жатқанын түсінесің.

Сөйтіп, әлемдегі қазіргі зор мәселе мынау:

Тарихтың кешегі қадамына тағы ілесеміз бе?

Болмаса қиялды, жұрт пікірін біріктіріп,

және батылдықты да,

осы жауласуды тізгіндеу жолын тауып,

ешкім қаламайтын соғысты болдырмай,

бәрі білетін сол апаттың алдын аламыз ба?

Бұл түйіншекті тарқатуға уақыт беріңіздер.

Алда, тағы мынадай оқиғалар шыға келер:

Қытай былай істепті, АҚШ-тың жауабы былай.

Шындап не болғанын білуге мүмкіндігің бар,

әрі оны досыңа түсінідіріп бере аласың.

Кедейлік пирамидасы төңкерілгенін көрдік.

Қытай расында шарықтады.

Ақпа жұлдыздай тез.

Бұрынғы Чех президенті, В. Гавел айтыпты:

"Тым тез болды, таңырқауға еш үлгірмедік".

(күлкі)

Менің қалай таңырқағаным өзіме мәлім,

Кембриджде кеңсе терезесінен кейде көрем,

бұл көпірді, Чарльз өзеніне салынған.

Кеннеди мект. -Гарвард бизнес мект. арасы.

2012 ж. Массачусетс штаты жөндейтін болды.

Сөйтіп екі жыл кетті.

2014 ж. көпір бітпегені айтылды.

2015 ж. құрылысқа
тағы бір жыл кетеді деді.

2016 ж. бұл жұмыс бітпегенін айтты.

Осы жұмыс қашан бітетінін айта алмадық.

Өткен жылы бітіпті, үш есе мол қаражатпен.

Пекинде осыған ұқсас көпірден өттім.

Саниуан көпірі деп аталады.

2015 ж. осы көпірді жаңарту жоспарланады.

Жол қозғалысы әдеттегіден
екі есе көп еді.

Бұл жұмыстың орындалуы қанша уақыт алды?

2015, не айтасыз?

Жорамалдап көрелік. Иә, үш.

Қарайық.

(Күлкі)

Жауабы 43 сағат.

(Тыңдарман: Ойпырмай!)

(Күлкі)

Иә, Нью Йоркте бұлай болмас.

(Күлкі)

Тездіктің артында мақсаты анық басшы тұр,

және еңбекқор билік.

Аса амбициялы, өте белсенді басшы

халықарада ҚХР Си Цзиньпин
дәурендеп тұр.

Ал ол өзі нені қалайтынын жасырмайды.

6 жыл бұрын президент болғанда айтты:

"мақсат - Қытайды тағы ұлы ету".

(Күлкі)

Трамптан бұрын ол осындай ұран көтерді.

Си нысанаға нақты уақыт белгіледі:

2025, 2035, 2049.

2025 жылы Қытай 10 жетекші
технология базарында

толық үстемдікке қол жеткізбекші.

Олар машина жасау, робот техникасы,

жасанды интеллект, квантты есептеу.

2035 ж. ҚХР инновация жетекшісіне айналып,

әлемдік жоғары технологияны түгел игермек.

2049 ж. 100 жылдық мерейтой кезінде,

Қытай құрылғанына 100 жыл болғанда,

Қытай әлемде жеке-дара бірінші болмақ,

"соғысса болды жеңетін" армия құрмақ.

Бұл мақсаттар тым әсіре болып
көрінсе де,

Қытай соның жолына түсті.

Осы мақсаттарға шын кірісті.

Дүние қалай тез өзгеріп жатқанын ойлайық.

30 жыл алдында,

Интернет (www) әлі жаратылмай тұрғанда,

кім Қытай күшеюінің әлемдік ықпалын сезді?

Шындығы, кезекте ол бірінші болып отыр.

Қытай зорайса, күшейсе, байыса,

Технологиясы барынша дамыса,

бұл АҚШ-тың орны мен орайына қарсы бомба.

Енді, қаны тасыған Америкалықтар үшін, -

мендей Солт. Каролиналық реднеки үшін -

осы әңгімеде қателік бары анық.

АҚШ әлемде бірінші, бұл біздің сеніміміз.

Бірақ, тағы: қатал шындықты елемеу қиын.

4 жыл бұрын, Сенатор Маккейн осыны Сенатта

Қарулы Күш Комитетінде растауымды сұрады.

Олар үшін мына суретті жасап көрсеттім.

Бұл АҚШ пен Қытайдың салыстырмасы.

Теңселгіште қарама-қарсы отырған баладай,

бұл олардың экономика шамасын айтады.

2004 ж. дейін, ҚХР экономикасы
АҚШ жартысы.

2014ж. Қытайдың ЖІӨ
АҚШ-пен теңесті.

Осы траекториямен 2024ж. бір есе үлкен.

Тектоникалық бұл өзгеріс ықпалы сезіледі.

Мысалы, қазіргі сауда қайшылығы.

Қытай негізгі Азиялық елдердің

бірінші сауда одақтасы.

Ол бізді Грек тарихшысына қайта оралтты.

Гарвардтың "Фукидид қақпаны файлында"

500 жылдағы 16 оқиға зерттелген,

яғни "күшейгені" "үстемі" үшін қауіпті.

Осындайдың 12-сі соғыспен аяқталған.

Трагедиясы сол, олардың мүлде аз сандысы,

аз санды батырлары ғана соғысты жақтаған.

Тарихта "күшеюші билік", не "үстем билік"

бастаған соғыс тым сирек.

Сонымен бұл қалай болғаны?

Соғысқа алдымен үшінші жақ арандатады,

бір жақ, не екіншісі жауап қайтарады,

бұл спиралды қозғалыс туғызып,

қаламаса да екеуін соғысуға
мәжбүрлейді.

Жындылық ұқсағанымен, бұл солай.

Бұл деген өмір ғой.

Дүниежүзілік І соғысты алайық.

Осы істегі арандатушы

екінші деңгейлі тұлғаның өлтірілуі,

Эрцгерцог Франц Фердинандтың.

Содан Австро-Венгрия императоры

Сербияға ультиматум жіберді,

олар түрлі одақтастар тартты,

екі ай ішінде, тұтас Еуропа соғысқа енді.

Фукидид бүгін жерді бақылап отыр делік.

Ол не айтуы мүмкін?

Билікке лайық өзге тұлғаны
ол таба ала ма?

Дональд Трамптан басқа?

(Күлкі)

Күшейген билікке Сиден шебер басшы бар ма?

Фукидид басын қаситыны анық.

Солтүстік Кореялық Кимнен провокаторлығы,

арандатуы озған тұлғаны таба алмайды.

Әркім өзіне бөлінген рөлді ойнайтын болар,

киелі кітапта да солай.

Сөйтіп аса өзекті мәселені қорытындылайық,

ол мәселе бүкіл кейінгі өміріміз үшін

аса ықпалды зардап туғызады.

Тарих күші АҚШ пен ҚХР-ды соғысқа әкеліп,

содан екі жақ та апатқа ұшырай ма?

Немесе біз зейініміз бен қуатымызды жинап,

бірлікте өмір сүру жолын табамыз ба?

ХХІғ. көшбасшылығын өзара бөлісеміз бе?

Си айтқан "тың билік байланысы" құрыла ма?

Бұл мәселе мені ізденіске жетелеп келеді,

кейінгі екі жыл бойы.

Ықпалды әр ел басшысымен сөйлесіп көрдім,

және биліктің ойын тыңдадым, -

Пекин, Вашингтон, Сеул, Токио -

Гуманитарлық - сауда ісі ақылшысымен де.

Оларға бәрін түсіндіре алсам еді.

Қуанарлығы, басшылар біртіндеп мән беруде,

Фукидидтік динамикаға,

және оның қаупіне.

Жаманы, ешкімде өнімді жоспар жоқ,

дағдылы тарихи жетектен шығаратын.

Демек сондай бір идеяларға анық мұқтажбыз,

ол дәстүрлі жағдай қалыбынан шыққан ой, -

иә, басқа кітап пен кеңістіктен туған ой,

сол мені TED-ке алып келді,

маған осындай ұсыныс айтқызды.

Бұл аудиторияда жаратымпаз жандар отыр,

ол таңертең тұра сала ойланады,

жай ғана әлем қалай басқарылуда деп емес,

болуы тиіс әлемді қалай жаратамыз деп.

Ойға шому мен толғанудан үміт күтемін,

кейбіреуің батыл идеяға, асау ойға иесің,

соны тапсақ, осы кеңістік өзгеше болады.

Іске кірісер болсаң, мен ескертемін,

бұл ешқашан бірінші рет емес.

Дүниежүзілік ІІ соғыстан соң не болып еді?

Америкалық, Еуропалық, т.б. ерекше топтар

билік арқылы, мәдениет және бизнес арқылы

коллектив қиял құдіретін жүзеге асырды.

Олар қиялдаған және жаратқан нәрсе

жаңа халықаралық тәртіп болатын,

ол әркім өзінше өмір сүру тәртібі еді,

соғыс алапатынан сақтана білді,

планета ешқашан бұлай өркендемеген еді.

Сондай бір таңғажайып әңгіме.

Қызық, сәтті болған бұл істің әр діңгегін

алғаш айтылғанда,

шетелдік дипломатия терістеген еді,

балалық және үйлесімсіз деп.

Маған Маршалл жоспары ұнайды.

ДЖ ІІ соғыстан соң АҚШ-та қалжырады.

10 млн кісілік қосын тарқатып жіберілді.

Олар аса шұғыл елдік арманға ден қойды.

Жұрт "Еуропа күйреуін" тамашалап жатқанда,

ал, СССР шапқыншылығын үдетіп жатқанда,

АҚШ ақыры ішкі салықты арттыруға келісті,

төрт жыл бойы әр жылы ЖІӨ-нің 1.5 % бөліп,

сол ақшаны Еуропаны қайта құруға жөнелтті,

арасында Германия мен Италия да бар,

Олардың армиясы
Америкалықтарды өлтірген еді.

Керемет.

Сондай-ақ БҰҰ да құрылды.

Тамаша.

"Адам құқықтарының жалпыға ортақ деклара."

Дүниежүзілік банк.

НАТО. Міне солар

бейбіт өркендеу тәртібінің элементтері.

Қысқасы, тағы да солай істеуге тиіспіз.

Бізге енді қиял күші, жаратымпаздық керек,

тарихтан сабақ алып,

бейне философ Сантаяна ескерткендей:

"Соңында, тарихтан үйренбейтіндер ғана

тарих қайталанады деп қақсайды".

Рақмет.

(Қол шапалақтау)