Ποίηση που ελευθερώνει την ψυχή

«Λένε ότι για να γίνεις ποιητής πρέπει να κατέβεις στην κόλαση». Η Κριστίνα Δομένεκ συντονίζει εργαστήρια γραφής σε μια φυλακή της Αργεντινής και διηγείται πόσο συγκινητικό είναι να βοηθάς τους κρατούμενους να εκφραστούν, να κατανοήσουν τον εαυτό τους και να απολαύσουν την ελευθερία των λέξεων. Σημαντική στιγμή της ομιλίας αποτελεί μια συγκινητική ανάγνωση ενός μαθητή της, ενός κρατούμενου, μπροστά σε κοινό 10.000 ατόμων.

Λένε ότι για να γίνεις ποιητής
πρέπει να κατέβεις ως την κόλαση.

Την πρώτη φορά που μπήκα στη φυλακή
δεν με εξέπληξε ούτε ο θόρυβος

από τα λουκέτα, ούτε οι πόρτες
που έκλειναν, ούτε τα κάγκελα

ούτε τίποτα από όλα όσα είχα φανταστεί.

Μάλλον επειδή η φυλακή βρίσκεται
σ' ένα αρκετά ανοιχτό μέρος.

Μπορείς να δεις τον ουρανό.

Πετάνε από πάνω οι γλάροι και νιώθεις
ότι είσαι δίπλα στη θάλασσα.

Ότι είσαι πολύ κοντά στην παραλία.

Στην πραγματικότητα, οι γλάροι πηγαίνουν
να φάνε στη χωματερή κοντά στη φυλακή.

Προχώρησα και είδα τους κρατούμενους
να διασχίζουν τις πτέρυγες.

Τότε κοντοστάθηκα και συνειδητοποίησα
ότι θα μπορούσα κάλλιστα

να είμαι μία απ' αυτούς.

Θα μπορούσα να έχω διαφορετικό παρελθόν,
διαφορετικό περιβάλλον, διαφορετική τύχη.

Γιατί κανείς, κανείς δεν μπορεί
να επιλέξει το πού θα γεννηθεί.

Το 2009 με κάλεσαν
να συμμετάσχω σε ένα πρότζεκτ

που οργανώνει το Εθνικό Πανεπιστήμιο
του Σαν Μαρτίν στην πτέρυγα 48

για να συντονίσω ένα εργαστήρι γραφής.

Η σωφρονιστική υπηρεσία τους παραχώρησε
έναν χώρο στο βάθος των φυλακών

και εκεί κατασκεύασαν το κτίριο
του πανεπιστημιακού κέντρου.

Όταν συνάντησα για πρώτη φορά
τους κρατούμενους

τους ρώτησα γιατί ζήτησαν
να γίνει εργαστήρι γραφής

και μου απάντησαν ότι ήθελαν
να μπορούν να γράψουν στο χαρτί

όσα δεν μπορούσαν να πουν και να κάνουν.

Τότε αποφάσισα ότι ήθελα
να φέρω την ποίηση στη φυλακή.

Τους πρότεινα να ασχοληθούμε
με την ποίηση,

τους ρώτησα
αν γνώριζαν τι είναι η ποίηση.

Κανείς δεν είχε ιδέα για το
τι είναι πραγματικά η ποίηση.

Μου πρότειναν, επίσης, το εργαστήρι
να μην απευθύνεται αποκλειστικά

στους μορφωμένους κρατούμενους,

αλλά να είναι προσιτό
στο σύνολο των κρατουμένων.

Τους είπα ότι για
να ξεκινήσει το εργαστήρι,

χρειάζομαι ένα εργαλείο
που το έχουμε όλοι.

Αυτό το εργαλείο ήταν η γλώσσα.

Εφόσον είχαμε γλώσσα, είχαμε εργαστήρι.
Μπορούσαμε να έχουμε ποίηση.

Δεν είχα υπολογίσει,
ότι και στη φυλακή υπάρχει ανισότητα

και ότι πολλοί απ' αυτούς
δεν είχαν τελειώσει ούτε το δημοτικό.

Πολλοί είχαν δυσκολία στη γραφή.

Η γραφή τους δεν έρεε.

Οπότε αναζητήσαμε σύντομα ποιήματα,
πολύ σύντομα, αλλά δυνατά.

Διαβάσαμε έναν ποιητή,
έπειτα έναν άλλον

και καθώς διαβάζαμε αυτά τα μικρά ποίηματα
όλοι άρχισαν να συνειδητοποιούν

ότι η ποιητική γλώσσα δεν ακολουθεί

μια συγκεκριμένη λογική,
αλλά ακολουθεί ένα άλλο σύστημα.

Καταρρίπτοντας τη λογική της γλώσσας
καταρρίπτεται και η λογική του συστήματος

στο οποίο είχαν συνηθίσει
να ανταποκρίνονται.

Εμφανίστηκε ένα νέο σύστημα,
νέοι κανόνες

που τους έκαναν να καταλάβουν
γρήγορα, πολύ γρήγορα

ότι με την ποιητική γλώσσα
θα εξέφραζαν όλα όσα ήθελαν.

Λένε ότι για να γίνεις ποιητής
πρέπει να κατέβεις στην κόλαση.

Εκείνοι είναι περικυκλωμένοι από κόλαση.
Περικυκλωμένοι.

Μια φορά ένας απ' αυτούς είπε
«Στη φυλακή δεν κοιμάσαι ποτέ.

Ποτέ δεν μπορείς να κοιμηθείς στη φυλακή.
Ποτέ δεν μπορείς να κλείσεις τα βλέφαρα».

Εκείνη τη στιγμή,
έκανα αυτό που κάνω και τώρα

έμεινα για λίγο σιωπηλή, και τους είπα
«Αυτό ακρίβως είναι η ποίηση. Αυτό.

Γνωρίζετε από πρώτο χέρι
τον κόσμο της φυλακής.

Όλα όσα λέτε,
το ότι δεν κοιμάστε ποτέ.

Απ' όλα αυτά ξεχειλίζει φόβος. Όλα όσα δεν
γράφονται. Όλα αυτά είναι ποίηση».

Αρχίσαμε να κατακτούμε αυτή την κόλαση.

Πέσαμε κατευθείαν,
με το κεφάλι, στον έβδομο κύκλο.

Σ' αυτόν τον έβδομο κύκλο της κόλασης
τον δικό μας, αγαπημένο κύκλο

έμαθαν ότι οι τοίχοι μπορούν να γίνουν
αόρατοι και τα παράθυρα να φωνάξουν,

ότι μπορούσαμε να κρυφτούμε
μέσα στις σκιές.

Τον πρώτο χρόνο, όταν ολοκληρώθηκε
το εργαστήρι, οργανώσαμε

μια μικρή γιορτή, όπως συνηθίζεται

όταν ολοκληρώνεται μια δουλειά
που έγινε με τόση αγάπη.

Όλοι θέλουν να το γιορτάσουν.

Συγκεντρώθηκαν συγγενείς, φίλοι,
πανεπιστημιακοί.

Το μόνο που είχαν να κάνουν εκείνοι
ήταν να διαβάσουν ένα ποίημα

να παραλάβουν το δίπλωμα,
χειροκρότημα και αυτό ήταν όλο.

Αυτό που θέλω να κρατήσετε
είναι η στιγμή που εκείνοι οι άντρες,

οι ενίοτε τεράστιοι άντρες

ή άντρες νεαρής ηλικίας
αλλά ιδιαίτερα περήφανοι

κρατούσαν το χαρτί τους
και έτρεμαν σαν παιδιά, ίδρωναν

και διάβαζαν το ποίημά τους
με σπασμένη φωνή.

Εκείνη τη στιγμή, σκέφτηκα ότι
για πολλούς από εκείνους

ήταν η πρώτη φορά που κάποιος
τους χειροκρότησε για κάτι που έκαναν.

Στη φυλακή υπάρχουν πράγματα
που δεν μπορείς να κάνεις.

Στην φυλακή δεν μπορείς
να ονειρευτείς, να κλάψεις.

Υπάρχουν λέξεις σχεδόν απαγορευμένες,
όπως χρόνος, μέλλον, επιθυμία.

Εμείς τολμήσαμε να ονειρευτούμε
και μάλιστα πολύ

γιατί αποφασίσαμε να γράψουν βιβλίο.

Όχι μόνο έγραψαν βιβλίο
αλλά το βιβλιοδέτησαν κιόλας.

Αυτό έγινε στα τέλη του 2010.

Βάλαμε και δεύτερο στοίχημα.
Γράψαμε κι άλλο βιβλίο.

Βιβλιοδέτησαν κι άλλο βιβλίο.

Αυτό έγινε πριν λίγο καιρό,
στα τέλη του περασμένου έτους.

Αυτό που παρατηρώ από βδομάδα
σε βδομάδα, είναι ότι μετατρέπονται

σε άλλα άτομα, μεταμορφώνονται.

Οι λέξεις τους χαρίζουν
μια αξιοπρέπεια την οποία δεν γνώριζαν

ούτε μπορούσαν να φανταστούν.

Δεν γνώριζαν την ύπαρξη της αξιοπρέπειας
και ότι την είχαν μέσα τους.

Στο εργαστήριο, σε αυτή την αγαπημένη
κόλαση που βρισκόμαστε, όλοι προσφέρουμε.

Ανοίγουμε τα χέρια
και την καρδιά και δίνουμε

ό,τι έχουμε, ό,τι μπορούμε. Όλοι.

Όλοι αντιστοίχως.

Μ' αυτόν τον τρόπο,
νιώθεις ότι έστω και λίγο

διορθώνεις αυτή την τεράστια
κοινωνική διαίρεση που έχει αποτέλεσμα

η φυλακή να είναι η μοναδική κατάληξη
για πολλούς ανθρώπους όπως αυτοί.

Θυμάμαι έναν στίχο από ένα ποίημα
ενός πολύ σπουδαίου ποιητή

της πτέρυγας 48 του εργαστηρίου μας,
του Νικολάς Δοράδο:

«Χρειάζομαι μια ατέλειωτη κλωστή
για να ράψω αυτή την τεράστια πληγή».

Αυτό κάνει η ποίηση.
Ράβει τις πληγές του αποκλεισμού.

Ανοίγει πόρτες. Λειτουργεί σαν καθρέφτης.

Δημιουργεί έναν καθρέφτη, το ποίημα.

Αναγνωρίζουν τον εαυτό τους,
τον κοιτούν μέσω της ποίησης, γράφουν

βάσει αυτού που είναι
και είναι αυτό που γράφουν.

Για να μπορέσουν να γράψουν
πρέπει να κατακτήσουν τη στιγμή

της γραφής, επειδή είναι
μια στιγμή μοναδικής ελευθερίας.

Πρέπει να ψάξουν αυτό το
μικρό κομμάτι ελευθερίας μέσα τους

το οποίο ποτέ κανείς δεν μπορεί
να τους στερήσει τη στιγμή που γράφουν

και έτσι διαπιστώνουν ότι
η ελευθερία είναι εφικτή

ακόμα και μέσα στη φυλακή
και ότι το μοναδικό κάγκελο

που περιορίζει τον χώρο μας
είναι η λέξη «κάγκελο» και ότι ο καθένας

μέσα στην προσωπική του κόλαση
καίει από ευτυχία

όταν αρχίσει να καίει
το φυτίλι της γραφής.

(Χειροκρότημα)

Σας μίλησα αρκετά για τη φυλακή,
και ειδικά για αυτό που βιώνω

κάθε βδομάδα, πόσο το απολαμβάνω
και πώς μεταμορφώνομαι κι εγώ μαζί τους.

Δεν γνωρίζετε, όμως, ότι θα ήθελα
να νιώσετε, να ζήσετε,

να βιώσετε και εσείς
έστω για λίγα δευτερόλεπτα

αυτό που ζω εγώ κάθε βδομάδα
και με έκανε αυτή που είμαι σήμερα.

(Χειροκρότημα)

[Μαρτίν Μπουσταμάντε]

«Η καρδιά μασάει δάκρυα του χρόνου

τυφλωμένη απ' το φως

κρύβει την ταχύτητα της ύπαρξης

όπου τραβάνε κουπί οι εικόνες

παλεύει, υπομένει.

Η καρδιά ραγίζει κάτω
από θλιμμένα βλέμματα,

καβαλάει καταιγίδες
που εκσφενδονίζουν φωτιά,

σηκώνει στήθη που έχουν
μαζευτεί από ντροπή,

γνωρίζει ότι δεν είναι αρκετό
μόνο να διαβάζεις και να ακολουθείς

επιθυμεί να δει και το απέραντο γαλάζιο.

Η καρδιά συλλογίζεται τα πράγματα,

παλεύει για να μην πέσει στα συνηθισμένα,

προσπαθεί να μάθει να αγαπά
χωρίς να πληγώνει,

αναπνέει τον ήλιο και αναθαρρεύει,

παραδίνεται, ταξιδεύει στη λογική.

Η καρδιά παλεύει μέσα σε βάλτους

περνάει τα σύνορα του κάτω κόσμου

πέφτει χωρίς να αντισταθεί,
δεν παραδίδεται στο εύκολο,

ενώ βήματα αλλόκοτα της μέθης

ξυπνούν,

ξυπνούν την ησυχία».

Είμαι ο Μαρτίν Μπουσταμάντε,

κρατούμενος της πτέρυγας 48 στο Σαν Μαρτίν

και σήμερα είναι μέρα εξόδου.

Η ποίηση και η λογοτεχνία

άλλαξαν τη ζωή μου.

Ευχαριστώ πολύ!
(Χειροκρότημα)

ΚΔ: Ευχαριστούμε!

(Χειροκρότημα)