Rogier van der Heide: Waarom licht duisternis nodig heeft

Lichtarchitect Rogier van der Heide biedt een mooie nieuwe manier om naar de wereld te kijken -- door aandacht te besteden aan licht (en aan duisternis). Voorbeelden uit klassieke gebouwen illustreren een diep doordachte visie op het spel van licht rondom ons.

Er staat een mooie uitspraak op het scherm:

"Licht creëert sfeer,

licht maakt het gevoel van een plek,

en licht is de uitdrukking van structuur."

Dat was niet van mijn hand.

Dat was natuurlijk van Le Corbusier,

de beroemde architect.

Hier kan je zien wat hij bedoelde

in één van zijn prachtige gebouwen --

de kapel van Notre Dame du Haut Ronchamp --

waar hij een licht creëert

dat hij alleen kon maken omdat er ook duisternis is.

Volgens mij is dat de kwintessens

van dit praatje van 18 minuten --

dat er geen goede belichting is

die gezond en heilzaam is

zonder de juiste duisternis.

Zo belichten we onze kantoren normaal.

We hebben codes en normen

die ons zeggen dat het licht zoveel lux moet zijn,

en heel uniform moet zijn.

Zo creëren we uniforme belichting

van de ene muur tot aan de andere,

in een regelmatig rooster van lampen.

Dat verschilt nogal

van wat ik jullie net toonde

van Le Corbusier.

Als we deze codes en normen zouden toepassen

op het Pantheon in Rome,

dan zou het er nooit zo hebben uitgezien,

want dit mooie lichteffect

dat daar helemaal vanzelf rondgaat,

kan alleen verschijnen

omdat er ook duisternis is in hetzelfde gebouw.

Dat is ook min of meer wat Santiago Calatrava zei

toen hij zei: "Licht maak ik in mijn gebouwen

voor het comfort."

Hij bedoelde niet het comfort van een vijfgangendiner,

in tegenstelling tot een maaltijd van één gang,

maar hij bedoelde het comfort

van de kwaliteit van het gebouw voor de mensen.

Hij bedoelde dat je de hemel kan zien

en de zon kan ervaren.

Hij maakte deze prachtige gebouwen

waar je de hemel kan zien

en waar je de zon kan ervaren,

die ons een beter leven geven in de bebouwde omgeving,

omwille van de relevantie van licht

in zijn helderheid en ook in zijn schaduwen.

Waar het uiteindelijk op aan komt is natuurlijk de zon.

Dit beeld van de zon suggereert misschien

dat de zon kwalijk en agressief is.

Laten we niet vergeten dat alle energie op deze planeet

eigenlijk van de zon komt.

Licht is gewoon een manifestatie

van die energie.

De zon staat voor dynamiek, kleurschakeringen,

schoonheid in onze omgeving,

zoals in dit gebouw --

het High Museum in Atlanta,

een creatie van de Italiaan Renzo Piano,

samen met Arup Lighting,

een briljant team van lichtontwerpers.

Ze creëerden

een zeer subtiele modulatie van licht

door de ruimte,

die inspeelt op wat de zon buiten doet

door al deze mooie openingen in het dak.

Op een indirecte manier

kan je de zon zien.

Wat ze deden,

is een integraal bouwelement creëren

om de kwaliteit te verbeteren van de ruimte

die de bezoekers van het museum omgeeft.

Ze creëerden dit zonnescherm

dat je hier kan zien,

dat de zon bedekt,

maar zich opent voor het goede licht van de hemel.

Hier kan je zien

hoe ze een mooi designproces creëerden

met fysieke modellen,

met kwantitatieve en kwalitatieve methoden,

om tot een uiteindelijke oplossing te komen

die echt geïntegreerd is en holistisch

samen met de architectuur.

Ze stonden zichzelf onderweg een paar fouten toe.

Zoals je hier ziet, is er wat rechtstreeks licht op de vloer,

maar ze konden gemakkelijk uitvissen waar dat vandaan kwam.

Ze laten mensen in dat gebouw

echt van de zon genieten,

het goede deel van de zon.

Genieten van de zon

kan natuurlijk op vele verschillende manieren.

Het kan gewoon zo zijn,

of misschien zo, wat een beetje bizar is,

maar dit is in 1963 --

het bekijken van een zonsverduistering

in de Verenigde Staten.

Het is daar een beetje te licht,

dus bedachten deze mensen een intrigerende oplossing.

Dit is volgens mij een goed voorbeeld van mijn stelling --

dat wie de mooie dynamiek van de zon

in het gebouw binnenbrengt,

een kwaliteit creëert voor onze gebouwen

die ons leven echt beter maakt.

Dit gaat even goed over duisternis

als over licht, natuurlijk,

want anders zie je deze dynamiek niet.

In tegenstelling tot het eerste kantoor dat ik je toonde

bij het begin van mijn praatje,

is dit een bekend kantoorgebouw, de White Group.

Het zijn consultants in groene energie of iets dergelijks.

Ze doen echt wat ze verkondigen,

want dit kantoor heeft helemaal geen elektrische verlichting.

Aan één kant heeft het enkel

dit hele grote glazen raam

dat het zonlicht helpt

om diep in de ruimte door te dringen

en een mooie kwaliteit en een groot dynamisch spectrum te bereiken.

Het kan daar erg donker zijn, en je doet je werk --

en het kan er erg helder zijn, en je doet je werk.

Het blijkt dat het menselijke oog

zich heel goed kan aanpassen

aan al die verschillende lichtomstandigheden

die samen een omgeving creëren

die nooit saai is en nooit vervelend,

en die daardoor ons leven een meerwaarde geeft.

Ik moet deze man echt kort aan jullie voorstellen.

Dit is Richard Kelly,

die 100 jaar geleden werd geboren.

Daarom breng ik hem vandaag ter sprake,

omdat het een soort verjaardagsjaar is.

In de jaren '30 was Richard Kelly de eerste persoon

die een echte beschrijving gaf

van een methodologie van modern belichtingsontwerp.

Hij bedacht drie termen:

"focale gloed",

"omgevingsluminescentie"

en "spel van briljanten",

door duidelijk verschillende

ideeën over licht in architectuur

die allemaal samen

deze mooie ervaring vormen.

Je begint dus met focale gloed.

Hij bedoelde iets als dit --

waar het licht richting geeft aan de ruimte

en je helpt om je te oriënteren.

Of iets als dit, zijn belichtingsontwerp

voor General Motors, voor de autoshowroom.

Je komt de ruimte binnen

en je voelt "Wow! Dit is indrukwekkend!"

Dat komt enkel door dit focale punt,

deze enorme lichtbron in het midden.

Voor mij is dit iets uit het theater.

Daar kom ik zo nog op terug.

Het is het spotlicht op de artiest

dat je helpt focussen.

Het zou ook het zonlicht kunnen zijn dat door de wolken breekt

en een deel van het land verlicht,

en het doet afsteken

tegen de donkere omgeving.

Het kan ook in de handel zijn, in een winkelomgeving --

waar je de koopwaren verlicht

en accenten creëert die je tot gids zijn.

Omgevingsluminescentie is iets heel anders.

Richard Kelly zag het als iets oneindigs,

iets zonder enige focus,

iets waar alle details

oplossen in oneindigheid.

Voor mij is het een heel comfortabel soort licht,

dat ons echt helpt om te ontspannen

en na te denken.

Het zou ook iets als dit kunnen zijn:

het Nationaal Wetenschapsmuseum in Londen,

waar dit blauw

alle tentoonstellingen en zalen omarmt

in één weids gebaar.

Tenslotte Kelly's spel van briljanten daaraan toegevoegd.

Het fantastische spel van de skyline van Hong Kong,

of de kroonluchter van het operagebouw,

of hier in het theater.

Het is een versiering,

het glazuur op de cake, iets speels,

iets dat alleen maar is toegevoegd

aan de architecturale omgeving, zou ik zeggen.

Deze drie verschillende elementen

maken samen een lichtomgeving

die maakt dat we ons beter voelen.

Die kunnen we alleen creëren uit de duisternis.

Ik zal dat verder toelichten.

Waarschijnlijk was Richard Kelly, hier links,

dat aan het uitleggen aan Ludwig Mies Van der Rohe.

Achter hen zie je de Seagram Building,

die later

een icoon van modern lichtontwerp werd.

In die tijden waren er een paar vroege pogingen

tot lichttherapie.

Hier zie je een foto uit de Medische Bibliotheek van de Verenigde Staten,

waar mensen in de zon werden gezet om beter te worden.

Het is een beetje een ander verhaal,

dit gezondheidsaspect van het licht,

dan wat ik jullie vandaag vertel.

In de moderne geneeskunde van vandaag

is er een grondig begrip van het licht

in haast biochemische zin.

Er is de idee

dat als we naar dingen kijken,

het gele licht ons het meeste helpt,

dat we daar het meest gevoelig aan zijn.

Maar onze circadiaanse ritmes,

de ritmes die ons helpen met waken en slapen,

en alert zijn en ontspannen enzovoort,

die reageren veel meer op blauw licht.

Door de hoeveelheid blauw in onze omgeving

aan te passen,

kunnen we mensen helpen te onstpannen, alert te zijn,

in te slapen of wakker te blijven.

Dat is hoe,

misschien heel binnenkort,

licht ziekenhuizen kan helpen

om mensen eerder te laten genezen,

om ze sneller te laten herstellen.

Misschien kunnen we in het vliegtuig

op deze manier jet lag overwinnen.

Misschien kunnen we kinderen in scholen helpen beter te leren,

omdat ze zich meer op hun werk concentreren.

Je kan je nog veel meer toepassingen voorstellen.

Ik zou verder willen praten

over de combinatie

van licht en duisternis

als een kwaliteit in ons leven.

Licht dient natuurlijk ook voor sociale interactie --

om relaties te vormen

met al wat ons omgeeft.

Het is de plaats waar we verzamelen,

wanneer we elkaar iets te vertellen hebben.

Het gaat allemaal om deze planeet.

Als je 's nachts naar deze planeet kijkt, ziet ze er zo uit.

Ik denk dat dit het meest schokkende beeld is

in mijn praatje vandaag.

Want al dit licht

gaat de hemel in.

Het bereikt de grond nooit,

waar het nochtans voor bedoeld was.

Het komt nooit de mens ten goede.

Het verknoeit alleen de duisternis.

Op wereldschaal ziet het er zo uit.

Dat is verbluffend, wat je hier ziet --

hoeveel licht de hemel ingaat

en de grond nooit bereikt.

Als we kijken naar de Aarde zoals ze zou moeten zijn,

dan zou dat zijn zoals dit zeer inspirerende beeld

waar duisternis dient voor onze verbeelding

en overpeinzing

en om ons te helpen een relatie met alles op te bouwen.

Maar de wereld verandert,

en verstedelijking is een grote drijfveer van alles.

Ik heb deze foto twee weken geleden in Guangzhou genomen.

Ik besefte dat 10 jaar geleden,

er niets bestond dat op deze gebouwen lijkt.

Het was een veel kleinere stad

en het tempo van verstedelijking

is ongelooflijk en enorm.

We moeten deze hoofdvragen begrijpen:

Hoe bewegen mensen zich door deze nieuwe stadsruimten?

Hoe delen ze hun cultuur?

Hoe pakken we dingen als mobiliteit aan?

Hoe kan licht daarbij helpen?

Want de nieuwe technologieën

lijken zich te bevinden op een interessante plek

waar ze kunnen bijdragen tot oplossingen voor urbanisatie,

en waar ze ons betere omgevingen kunnen bezorgen.

Niet zo lang geleden

gebeurde onze verlichting enkel

met dit soort lampen.

We hadden natuurlijk halogeenlampen en fluorescerende lampen

en dat soort dingen.

Nu hebben we LED,

maar je ziet hier het nieuwste model,

en je ziet hoe ongelooflijk klein dat is.

Dit is precies wat ons een unieke kans biedt,

want dit piepkleine formaat

staat ons toe om licht te plaatsen waar we het echt nodig hebben.

En we kunnen het weglaten waar het niet nodig is,

en waar we de duisternis kunnen bewaren.

Dat is een zeer interessante propositie, volgens mij,

en een nieuwe manier om de architecturale omgeving te belichten

met ons welzijn voor ogen.

Het probleem is dat ik jullie wilde uitleggen hoe dit echt werkt --

maar ik kan er vier van deze op mijn vinger leggen,

dus je zou ze niet echt kunnen zien.

Ik vroeg ons lab of ze er iets mee konden doen,

en ze zeiden: "We kunnen wel wat doen."

Ze creëerden de grootste LED ter wereld voor mij,

speciaal voor TEDx in Amsterdam.

Hier is hij.

Het is hetzelfde ding als wat je daar ziet, alleen 200 keer groter.

Ik zal je heel snel tonen hoe het werkt.

Even uitleggen.

Elke LED die vandaag wordt gemaakt,

geeft blauw licht.

Dit is niet erg aangenaam noch comfortabel.

Daarom

bedekken we de LED

met een fosforhoes.

De fosfor wordt opgewekt door het blauw

en maakt het licht wit, warm en aangenaam.

Voeg daar de lens aan toe,

en je kan het licht bundelen en sturen naar waar je het nodig hebt,

zonder dat je licht verspilt

aan de hemel of een andere plek.

Je kan dus de duisternis bewaren en het licht maken.

Ik wilde jullie dit enkel tonen

zodat jullie begrijpen hoe dit werkt.

Dankuwel.

We kunnen doorgaan.

We moeten dus de verlichting van onze steden heruitvinden.

We moeten opnieuw nadenken

over licht als de standaardoplossing.

Waarom zijn al deze snelwegen permanent verlicht?

Is dat echt nodig?

Kunnen we misschien meer selectief zijn,

en betere omgevingen creëren, die ook baat hebben bij duisternis?

Kunnen we zachter omgaan met licht?

Zoals hier -- hier is het lichtniveau zeer laag.

Kunnen we mensen meer betrekken

bij onze verlichtingsprojecten,

zodat ze er echt een band mee ontwikkelen, zoals hier?

Of kunnen we gewoon sculpturen creëren

die inspirerend zijn om door en in te bewegen?

Kunnen we de duisternis bewaren?

Want om een plaats als deze te vinden op aarde

moet je heel erg hard je best doen.

En nog meer om een sterrenhemel als deze te vinden.

Zelfs in de oceanen creëren we veel licht

dat we zouden kunnen uitbannen, zodat de zeedieren

een groter welbevinden ervaren.

Het is bekend dat trekvogels, bijvoorbeeld,

helemaal gedesoriënteerd raken

door deze olieboorplatformen.

We ontdekten dat als we deze lichten groen maken,

de vogels hun weg wel vinden.

Ze zijn niet meer in de war.

Opnieuw blijkt

dat spectrumgevoeligheid

hier erg belangrijk is.

In al deze voorbeelden

denk ik dat we licht moeten beginnen te maken vanuit duisternis,

en de duisternis als doek moeten gebruiken --

zoals visuele kunstenaars dat doen,

zoals Edward Hopper in dit schilderij.

Ik denk dat er veel spanning zit in dit schilderij.

Als ik het bekijk,

begin ik te denken: wie zijn deze mensen?

Waar komen ze vandaan? Waar gaan ze heen?

Wat is er daarnet gebeurd? Wat gebeurt er in de komende 5 minuten?

De enige reden waarom het al deze verhalen en deze spanning

in zich draagt, is de duisternis en het licht.

Edward Hopper was echt een meester

in het creëren van een verhaal

door te werken met licht en donker.

We kunnen daaruit leren,

en interessantere en meer inspirerende architecturale omgevingen creëren.

We kunnen dat doen in commerciële ruimten als deze.

Je kan ook nog steeds naar buiten gaan

en genieten van de beste show in het universum,

namelijk het universum zelf.

Ik geef je dus dit wondermooie, informatieve

beeld van de hemel,

gaande van de binnenstad,

waar je misschien één of twee sterren ziet, meer niet,

naar de landelijke omgevingen,

waar je kan genieten

van dit grootse, prachtige, mooie spektakel

van constellaties en sterren.

In architectuur gaat het ook zo.

Door de duisternis naar waarde te schatten als je het licht ontwerpt,

creëer je interessantere omgevingen

die ons leven echt een meerwaarde geven.

Dit is het best bekende voorbeeld,

Tadao Ando's Kerk van het Licht.

Maar ik denk ook

aan het kuuroord van Peter Zumthor in Vals,

waar licht en donker, in zachte combinaties,

afwisselen om de ruimte te definiëren.

Of aan het Southern-metrostation van Richard McCormack in Londen,

waar je de hemel echt kan zien,

hoewel je onder de grond zit.

Tenslotte wil ik opmerken

dat veel van deze inspiratie uit het theater komt.

Ik vind het fantastisch dat we vandaag voor het eerst TEDx ervaren

in een theater,

want ik denk dat we het theater grote dank verschuldigd zijn.

Het zou niet zo'n inspirerend decor zijn

zonder het theater.

Ik denk dat het theater een plek is

waar we ons leven echt meerwaarde geven met licht.

Ik dank jullie zeer.

(Applaus)