Ο κοινός μας παρανομαστής, η συνείδηση.

Ο φιλόσοφος Τζον Σέρλ παρουσιάζει την υπόθεση της μελέτης της ανθρώπινης συνείδησης -- και καταρρίπτει συστηματικά μερικές από τις κοινές αντιρρήσεις που υπάρχουν στο να την λάβουμε σοβαρά υπόψιν. Καθώς μαθαίνουμε περισσότερα για τις εγκεφαλικές διεργασίες που προκαλούν την επίγνωση, ένα σημαντικό πρώτο βήμα είναι δεχτούμε τη συνείδηση σα βιολογικό φαινόμενο. Όχι,μας λέει, η συνείδηση δεν είναι μαζική υπολογστική προσομοίωση (Γυρισμένο στο TEDxCERN.)

Σήμερα θα σας μιλήσω για τη συνείδηση.

Γιατί;

Διότι πρόκειται για ένα αντικείμενο
περιέργως παραμελημένο

τόσο από την επιστημονική όσο και
από τη φιλοσοφική μας κουλτούρα.

Τώρα, γιατί αυτό είναι περίεργο;

Διότι πρόκειται για το πιο σημαντικό
στοιχείο της ζωής μας

για έναν πολύ απλό λόγο.

Αποτελεί αναγκαία συνθήκη για οτιδήποτε

σημαντικό στη ζωή μας.

Νοιάζεστε για την επιστήμη, τη φιλοσοφία,
τη μουσική, την τέχνη κ.λπ.

αλλά όλα είναι ανούσια
αν είσαι ζόμπι ή σε κώμα, σωστά;

Άρα, η συνείδηση είναι το νούμερο ένα.

Ο δέυτερος λόγος είναι πως όταν οι άνθρωποι

ενδιαφέρονται για αυτήν,
όπως θα έπρεπε να κάνουν,

τείνουν να λένε τα πιο φρικτά πράγματα.

Ακόμα και όταν δε λένε φρικτά πράγματα

αλλά προσπαθούν να κάνουν σοβαρή έρευνα,

η πρόοδος είναι αργή, πολύ αργή.

Όταν ασχολήθηκα για πρώτη φορά
με το θέμα, σκέφτηκα

ότι αποτελεί ένα απλό πρόβλημα Βιολογίας.

Ας στρώσουμε στη δουλειά τις διάνοιες
για να ανακαλύψουν

πώς δουλεύει στον εγκέφαλο.

Πήγα, λοιπόν, στο ΠΚΣΦ και μίλησα με όλους

αυτούς τους πολυάσχολους νευροβιολόγους

και έδειξαν εκνευρισμό,

όπως συχνά κάνουν οι επιστήμονες
όταν τους κάνεις ενοχλητικές ερωτήσεις.

Αλλά πιο πολύ εντύπωση
μου έκανε ένας εξοργισμένος τύπος,

διάσημος νευροβιολόγος, που μου είπε: ''Κοίτα,

στην επιστήμη μου μπορείς
ν' ασχοληθείς με τη συνείδηση

μόνο αφού αποκτήσεις ακαδημαϊκή μονιμότητα.''

Δουλεύω αυτό το θέμα για πάρα πολύ καιρό.

Πλέον, πιστεύω ότι είναι εφικτό να γίνεις μόνιμος

δουλεύοντας πάνω στη συνείδηση.

Αν ισχύει, είναι πράγματι ένα βήμα προς τα εμπρός.

Ωραία, τότε γιατί υπάρχει αυτή η περίεργη απροθυμία

και εχθρότητα για τη συνείδηση;

Πιστεύω ότι είναι ο συνδυασμός
δύο χαρακτηριστικών

της πνευματικής μας κουλτούρας

που θέλουμε να πιστεύουμε ότι είναι αντίθετα

όμως στην ουσία μοιράζονται
μια σειρά από κοινές υποθέσεις.

Η μία άποψη είναι
ο παραδοσιακός θρησκευτικός δυισμός:

η συνείδηση δεν είναι μέρος του φυσικού κόσμου,

είναι μέρος του πνευματικού κόσμου.

Ανήκει στην ψυχή

και η ψυχή δεν είναι μέρος του φυσικού κόσμου.

Αυτή είναι η παράδοση του Θεού,
της ψυχής και της αθανασίας.

Υπάρχει μια άλλη άποψη
που υποτίθεται πως είναι αντίθετη

αλλά αποδέχεται την χειρότερη υπόθεση.

Αυτή η είναι η άποψη των επιστημονικών υλιστών:

Η συνείδηση δεν είναι μέρος του φυσικού κόσμου.

Είτε δεν υπάρχει καθόλου, είτε είναι κάτι άλλο,

ένα υπολογιστικό πρόγραμμα ή ο,τιδήποτε άλλο,

πάντως δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση
αντικείμενο της επιστήμης.

Και συνήθως καταλήγουν σε ένα επιχείρημα
που μου φέρνει στομαχόπονο,

και λέει το εξής:

Η επιστήμη είναι αντικειμενική,
η συνείδηση υποκειμενική,

άρα δε μπορεί να υπάρχει
επιστήμη της συνείδησης.

Έτσι, αυτές οι δίδυμες αντιλήψεις μας παραλύουν.

Είναι πολύ δύσκολο να τις αποφύγουμε.

Το πραγματικό μήνυμα
αυτής της ομιλίας είναι μόνο ένα,

ότι η συνείδηση είναι βιολογικό φαινόμενο

όπως η φωτοσύνθεση, η πέψη, η μίτωση

-όλοι τα γνωρίζετε- και μόλις το αποδεχτούμε

τα περισσότερα από τα δύσκολα προβλήματα

σχετικά με την συνείδηση απλώς εξαφανίζονται.

Και θα σας αναλύσω ορισμένα απ'αυτά.

Υποσχέθηκα ότι θα σας πω ορισμένα

από τα πιο εξωφρενικά πράγματα
που έχουν ειπωθεί για τη συνείδηση.

Ένα: η συνείδηση δεν υπάρχει.

Είναι μια αυτάπατη, όπως το ηλιοβασίλεμα.

Η επιστήμη έχει αποδείξει ότι το ηλιοβασίλεμα
και το ουράνιο τόξο είναι αυταπάτες,

άρα και η συνείδηση είναι μια αυτάπατη.

Δύο: τελικά ίσως υπάρχει, αλλά είναι κάτι άλλο,

ένα υπολογιστικό πρόγραμμα
που τρέχει στον εγκέφαλο.

Τρία: το μόνο που πραγματικά υπάρχει
είναι η συμπεριφορά.

Η επιρροή του συμπεριφορισμού είναι ενοχλητική,

αλλά θα επανέλθω σε αυτό.

Και τέσσερα: Η συνείδηση ίσως υπάρχει,

αλλά για τον κόσμο δεν κάνει κάποια διαφορά.

Πώς θα μπορούσε η πνευματικότητα
να κινήσει οτιδήποτε;

Όποτε κάποιος μου το λέει αυτό, σκέφτομαι,

θέλεις να δείς την πνευματικότητα να κινεί κάτι;

Τότε, αποφασίζω συνειδητά να σηκώσω το χέρι μου,

και το διαβολεμένο σηκώνεται! (Γέλια)

Επίσης, σκεφτείτε και αυτό:

δεν λέμε ότι ''είναι σαν την θερμοκρασία στη Γενεύη,

άλλοτε ανεβαίνει και άλλοτε κατεβαίνει.''

Όχι, ανεβαίνει όποτε το θελήσω εγώ.

Τώρα θα σας πω πώς γίνεται αυτό.

Όμως, δεν σας έχω δώσει ακόμη ένα ορισμό

και δεν μπορώ να συνεχίσω χωρίς αυτόν.

Οι άνθρωποι λένε πάντα ότι η συνείδηση
είναι δύσκολο να οριστεί.

Εγώ πιστεύω ότι είναι εύκολο να οριστεί,

εκτός αν προσπαθείς να δώσεις
επιστημονικό ορισμό.

Δεν είμαστε ακόμα έτοιμοι
να την ορίσουμε επιστημονικά,

αλλά μπορούμε βάσει της κοινής λογικής.

Η συνείδηση αποτελείται από όλες
τις καταστάσεις των συναισθημάτων,

των αισθήσεων, της επίγνωσης.

Αρχίζει το πρωί όταν ξυπνάς
από έναν ύπνο χωρίς όνειρα

και συνεχίζεται όλη την ημέρα
μέχρι να αποκοιμηθείς,

να πεθάνεις ή να βρεθείς αναίσθητος.

Με αυτό τον ορισμό, τα όνειρα αποτελούν
μια μορφή συνείδησης.

Έτσι ορίζεται με την κοινή λογική,
αυτός είναι ο στόχος μας.

Αν δε μιλήσουμε με αυτόν τον τρόπο,
δε μιλάμε για συνείδηση.

Λένε όμως κάποιοι: ''Αν είναι έτσι,
το πρόβλημα είναι μεγάλο,

πώς μπορεί κάτι τέτοιο
να είναι μέρος του πραγματικού κόσμου'';

Αν έχετε ποτέ παρακολουθήσει
μαθήματα φιλοσοφίας,

θα αναγνωρίσατε το περίφημο πρόβλημα του νου
και του σώματος.

Πιστεύω πως η λύση του είναι απλή.
Θα σας τη δώσω.

Όλες οι καταστάσεις του συνειδητού, χωρίς εξαίρεση,

προκαλούνται από χαμηλότερου επιπέδου
νευροβιολογικές διεργασίες στον εγκέφαλο,

και αναγνωρίζονται απ'αυτόν

σαν ανώτερου επίπεδου συστημικές λειτουργίες.

Είναι περίπου τόσο μυστηριώδες
όσο και η ρευστότητα του νερού.

Η ρευστότητα δεν απορρέει επιπλέον

από τα μόρια της ένωσης
Υδρογόνου 2 και Οξυγόνου.

Είναι μια κατάσταση του συστήματος.

Και ακριβώς όπως το νερό σε ένα βάζο
μπορεί να μετατραπεί από υγρό σε στερεό

αναλόγως με τη συμπεριφορά των μορίων του,

έτσι και ο εγκέφαλος μπορεί να βρεθεί από το συνειδητό

στο μη συνειδητό,

ανάλογα με τη συμπεριφορά των μορίων του.

Το διάσημο πρόβλημα νου και σώματος
είναι τόσο απλό.

Πάμε, όμως, τώρα σε μερικά ερωτήματα
πιο δύσκολα.

Ας συγκεκριμενοποιήσουμε τα χαρακτηριστικά
της συνείδησης,

έτσι ώστε να απαντήσουμε στις τέσσερεις αντιρρήσεις

που προανέφερα.

Το πρώτο χαρακτηριστικό είναι ότι
είναι αληθινή και αμείωτη.

Δεν μπορείς να την ξεφορτωθείς.

Βλέπετε, η διάκριση μεταξύ πραγματικότητας και αυταπάτης

είναι η διαφορά μεταξύ του πώς αντιλαμβανόμαστε

συνειδητά τα πράγματα και πώς είναι πραγματικά.

Συνειδητά μας φαίνεται ότι υπάρχει

- arc-en-ciel, όπως λένε οι Γάλλοι -

φαίνεται ένα ουράνιο τόξο στον ουρανό,

ή ότι ο ήλιος δύει πάνω από τα βουνά.

Τα αντιλαμβανόμαστε συνειδητά,
όμως δε συμβαίνουν πραγματικά.

Αυτή η διαφορά όμως,

μεταξύ του πώς φαίνονται τα πράγματα
και πώς πραγματικά είναι,

δεν ισχύει για την ίδια την ύπαρξη της συνείδησης,

διότι όσον αφορά την ίδια την ύπαρξη της συνείδησης,

αν αντιλαμβάνεσαι συνειδητά ότι έχεις συνείδηση,

τότε έχεις συνείδηση.

Εννοώ ότι αν μια ομάδα ειδικών έρθουν και μου πουν:

''Είμαστε πολυπράγμονες νευροβιολόγοι και μελετήσαμε

εσένα Σέρλ, και είμαστε πεπεισμένοι ότι δεν έχεις συνείδηση,

είσαι ένα πολύ έξυπνα σχεδιαμένο ρομπότ'',

εγώ δε θα σκεφτώ: ''μήπως έχουν δίκιο;''

Δεν το σκέφτομαι ούτε λεπτό διότι,

ο Καρτέσιος μπορεί να είχε κάνει πολλά λάθη αλλά σε αυτό ήταν σωστός.

Δεν μπορείς να αμφισβητήσεις την ύπαρξη της ίδιας σου της συνείδησης.

Οπότε, αυτό είναι το πρώτο χαρακτηριστικό της συνείδησης.

Είναι αληθινή και αμείωτη.

Δεν μπορείς να την αποφύγεις υποστηρίζοντας ότι είναι αυταπάτη

όπως κάνεις με τις άλλες αυταπάτες.

Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι το εξής,

που μας έχει προβληματίσει ιδιαίτερα,

Όλες οι καταστάσεις του συνειδητού

έχουν έναν συγκεκριμένο ποιοτικό χαρακτήρα.

Το να πίνεις μπύρα έχει μια συγκεκριμένη αίσθηση

που δεν είναι η ίδια με το να συμπληρώνεις τη φορολογική σου δήλωση

ή να ακούς μουσική, και αυτή η ποιοτική διαφορά

αυτομάτως παράγει ένα τρίτο χαρακτηριστικό,

ότι οι καταστάσεις του συνειδητού είναι εξ' ορισμού υποκειμενικές.

Υπάρχουν μόνο έαν τις ζήσει

κάποιο υποκείμενο όπως ο άνθρωπος ή τα ζώα,

μόνο αν τις ζήσει κάποιος ''εαυτός''.

Ίσως κάποτε καταφέρουμε να φτιάξουμε μια μηχανή με συνείδηση.

Από τη στιγμή όμως που δε γνωρίζουμε πως λειτουργεί σε μας

δεν είμαστε σε θέση,μέχρι στιγμής, να την κατασκευάσουμε.

Ένα ακόμα χαρακτηριστικό της συνείδησης

είναι ότι υπάρχει σε ενοποιημένα συνειδητά πεδία.

Δηλσδή, δεν αντιλαμβάνομαι ξεχωριστά την όψη των ανθρώπων μπροστά μου,

τον ήχο της φωνής μου και το βάρος των παπουτσιών μου

πάνω στο πάτωμα, αλλά τα αντιλαμβάνομαι

σα μέρη ενός μεγάλου και μοναδικού συνειδητού πεδίου

που εκτείνεται εμπρός και πίσω μου.

Αυτό είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε

την τεράστια δύναμη της συνείδησης.

Αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να κάνει ένα ρομπότ.

Η απογοητεύση της ρομποτικής προέρχεται από το γεγονός

ότι δεν ξέρουμε πώς να κάνουμε ένα ρομπότ συνειδητό,

και γι'αυτό δεν έχουμε κάποια μηχανή που να μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο.

Το επόμενο χαρακτηριστικό της συνείδησης,

μετά το εκπληκτικό ενοποιημένο πεδίο του συνειδητού,

είναι ότι λειτουργεί δίνοντας σκοπό στη συμπεριφορά μας.

Σας έκανα μία επιστημονική επίδειξη σηκώνοντας ψηλά το χέρι μου

αλλά πώς γίνεται κάτι τέτοιο;

Πώς είναι δυνατό αυτή η σκέψη στον εγκέφαλό μου

να κινεί υλικά αντικείμενα;

Θα σας δώσω την απάντηση.

Βέβαια, δεν έχουμε ολοκληρωμένη απάντηση,

αλλά ξέρουμε το βασικότερο μέρος της.

Υπάρχει μια αλληλουχία πυροδότησης νευρώνων,

που καταλήγει στο σημείο όπου η ακετυλοχολίνη

εκκρίνεται στους άξονες των κινητικών νευρώνων.

Συγγνώμη για τη φιλοσοφική ορολογία που χρησιμοποιώ,

λοιπόν, όταν εκκρίνεται στους άξονες των κινητικών νευρώνων,

ένα σωρό καταπληκτικά πράγματα συμβαίνουν στα ιοντικά κανάλια

και το χέρι σηκώνεται ψηλά.

Τώρα, σκεφτείτε τι σας είπα.

Το ίδιο γεγονός,

η συνειδητή μου απόφαση να σηκώσω το χέρι μου

έχει ένα επίπεδο περιγραφής που περιλαμβάνει

όλες αυτές τις ευαίσθητες διεργασίες.

Είναι μια σκέψη στον εγκέφαλό μου, αλλά την ίδια στιγμή

αυτή εκτελείται εκκρίνοντας ακετυλοχολίνη

και κάνοντας πολλά άλλα πράγματα

καθώς προχωρά από τον κινητικό φλοιό

προς τα κάτω μέσω των νευρικών ινών στο χέρι.

Αυτό, λοιπόν, μας λέει ότι το παραδοσιακό λεξιλόγιο

που έχουμε για να συζητάμε αυτά τα θέματα είναι απολύτως ξεπερασμένο.

Το ίδιο μοναδικό γεγονός έχει ένα επίπεδο περιγραφής

με νευροβιολογικούς όρους και ένα δεύτερο

που είναι πνευματικό, έτσι λειτουργεί η φύση.

Με αυτό τον τρόπο είναι εφικτό

για τη συνείδηση να λειτουργεί με σκοπό.

Ωραία, έχοντας αυτά υπόψιν,

αφού αναφέραμε τα ποικίλα χαρακτηριστικά της συνείδησης,

ας πάμε πίσω να απαντήσουμε σε μερικές από τις αρχικές αντιρρήσεις.

Η πρώτη που σας ανέφερα ήταν ότι η συνείδηση δεν υπάρχει,

είναι αυταπάτη. Αυτό, βέβαια, απαντήθηκε ήδη.

Δε νομίζω πως χρειάζεται να ανησυχούμε για αυτό.

Η δεύτερη αντίρρηση, όμως, είχε μια απίστευτη επιρροή

και ίσως έχει ακόμη και αυτή είναι η εξής:

''Αν η συνείδηση υπάρχει, είναι κάτι διαφορετικό.

Είναι ένα ψηφιακό υπολογιστικό πρόγραμμα που τρέχει στον εγκέφαλο

και αυτό που χρειάζεται να κάνουμε για να δημιουργήσουμε συνείδηση

είναι να έχουμε το κατάλληλο πρόγραμμα.

Ξεχάστε το λογισμικό, μας κάνει οποιοδήποτε

αρκεί να είναι αρκετά πλούσιο και σταθερό για να τρέξει το πρόγραμμα''.

Αυτό ξέρουμε ότι είναι λάθος.

Οποιοσδήποτε έχει ασχοληθεί με τους υπολογιστές

μπορεί να δει το λάθος, διότι η υπολογιστική

ορίζεται με χειρισμούς συμβόλων,

συνήθως τα ψηφία 0 και 1, αλλά και οποιαδήποτε άλλα σύμβολα.

Φτιάχνεις έναν αλγόριθμο τον οποίο προγραμματίζεις

σε ένα δυαδικό κώδικα, και αυτό είναι το καθοριστικό στοιχείο

του υπολογιστικού προγράμματος.

Αυτό γνωρίζουμε όμως ότι είναι θέμα σύνταξης και συμβόλων.

Ξέρουμε ότι η ανθρώπινη συνείδηση διάθετει κάτι παραπάνω.

Έχει και περιεχόμενο εκτός από το συντακτικό κομμάτι.

Έχει μια σημασιολογία.

Τώρα, αυτό το επιχείρημα το είπα 30

-- θέε μου, δε θέλω να το σκέφτομαι--

περισσότερο από 30 χρόνια πριν.

Σε αυτό το επιχείρημα, όμως, υπάρχει ένα βαθύτερο νόημα,

και θέλω να σας το πω με συντομία.

Η συνείδηση δημιουργεί μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από τον παρατηρητή.

Δημιουργεί μια πραγματικότητα με χρήμα, ιδιοκτησία, κυβέρνηση,

γάμο, συνέδρια CERN,

κοκτέιλ πάρτι και καλοκαιρινές διακοπές.

Όλα αυτά είναι δημιουργίες της συνείδησης.

Η ύπαρξή τους σχετίζεται με τον παρατηρητή.

Μόνο το συνειδητό στοιχείο μπορεί να συσχετίσει ένα κομμάτι χαρτί

με χρήματα ή ένα σύνολο κτιρίων με ένα πανεπίστημιο.

Τώρα, σκεφτείτε την υπολογιστική.

Είναι κάτι απόλυτο, όπως η δύναμη, η μάζα ή η βαρύτητα;

Ή σχετίζεται με τον παρατηρητή;

Κάποιοι υπολογισμοί είναι εγγενής.

Δύο συν δύο μας κάνει τέσσερα.

Αυτό ισχύει ανεξάρτητα από το τι πιστεύει κανείς.

Όταν όμως εγώ βγάζω το κομπιουτεράκι μου

και κάνω τον υπολογισμό, το μόνο εγγενές φαινόμενο

είναι το ηλεκτρονικό κύκλωμα και η συμπεριφορά του.

Αυτό είναι το μόνο φαινόμενο που είναι απόλυτο.

Όλα τα υπόλοιπα ερμηνεύονται από εμάς.

Οι υπολογισμοί υπάρχουν μόνο
όταν σχετίζονται με τη συνείδηση.

Είτε ένας συνειδητός οργανισμός
κάνει τον υπολογισμό

είτε έχει μια μηχανή μέσω της οποίας
ερμηνεύει το αποτέλεσμά του.

Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει
πως οι υπολογισμοί είναι αυθαίρετοι.

Ξόδεψα πολλά λεφτά
σε αυτό το λογισμικό.

Έχουμε όμως αυτήν την επίμονη σύγχυση

μεταξύ του τι πραγματικά είναι
υποκειμενικό ή αντικειμενικό

και του τι αξιώνουμε εμείς
ως υποκειμενικό ή αντικειμενικό.

Η κατακλείδα αυτού του μέρους της ομιλίας μου

είναι ότι μπορεί να υπάρχει
μια απόλυτα αντικειμενική επιστήμη,

μια επιστήμη με αντικειμενικούς
και πραγματικούς ισχυρισμούς,

για ένα πεδίο του οποίου
η ύπαρξη είναι υποκειμενική,

που υπάρχει στον ανθρώπινο εγκέφαλο

και αποτελείται από υποκειμενικές
καταστάσεις αισθήσεων,

συναισθημάτων ή επίγνωσης.

Άρα, η αντίρρηση ότι δε μπορεί να υπάρξει αντικειμενική επιστήμη της συνείδησης

επειδή είναι υποκειμενική και η επιστήμη είναι αντικειμενική, είναι ένα κακό λογοπαίγνιο.

Είναι ένα κακό λογοπαίγνιο πάνω στην αντικειμενικότητα και την υποκειμενικότητα.

Μπορείς να κάνεις αντικειμενικούς ισχυρισμούς

για ένα πεδίο του οποίου η φύση είναι υποκειμενική,

και όντως αυτό είναι που κάνουν οι νευρολόγοι.

Δηλαδή, υπάρχουν ασθενείς
που νοιώθουν πραγματικούς πόνους

και προσπαθούν απ' αυτό
να παράγουν αντικειμενική επιστήμη.

Σας υποσχέθηκα ότι θα αντικρούσω
όλους αυτούς τους τύπους

αλλά δεν έχω πολύ χρόνο ακόμη,

επιτρέψτε μου όμως να αντικρούσω μερικούς ακόμα.

Σας είπα ότι ο συμπεριφορισμός πρέπει να είναι

μια από τις μεγαλύτερες ντροπές
της πνευματικής μας κουλτούρας,

διότι αντικρούεται την ίδια στιγμή που τον σκέφτεσαι.

Η πνευματική σας κατάσταση
αντιστοιχεί πάντα στη συμπεριφορά σας;

Σκεφτείτε τη διαφορά μεταξύ του να αισθάνεται κανείς πόνο

και να εκδηλώνει συμπεριφορά πόνου.

Δε θα σας κάνω επίδειξη συμπεριφοράς πόνου,
μπορώ να σας πω όμως

ότι δεν πονάω αυτή τη στιγμή.

Είναι ένα προφανές λάθος.
Γιατί όμως το κάνουν;

Το λάθος τους --μπορεί κανείς να ανατρέξει

στη βιβλιογραφία και να το δει να επαναλαμβάνεται--

είναι ότι αν δεχτούμε την αμείωτη ύπαρξη

της συνείδησης εγκαταλείπουμε την πραγματική επιστήμη.

Εγκαταλείπουμε 300 χρόνια ανθρώπινης προόδου,

ελπίδας και όλα τα υπόλοιπα.

Το μήνυμα που θέλω να σας αφήσω είναι ότι

η συνείδηση πρέπει να γίνει αποδεκτή

σαν ένα αυθεντικό βιολογικό φαινόμενο

που να επιδέχεται επιστημονικής ανάλυσης

όπως οποιοδήποτε άλλο φαινόμενο στη Βιολογία

ή και γενικά στην επιστήμη.

Σας ευχαριστώ πολύ.

(Χειροκρότημα)