Ölümle ilgili kendimize anlattığımız 4 hikaye

Filozof Stephan Cave karanlık fakat zorlu bir soruyla konuşmasına başlıyor: Öleceğinizin farkına ilk ne zaman vardınız? Daha da ilginci: Ölümün kaçınılmazlığına neden bu kadar karşı koyuyoruz? Bu etkileyici konuşmada Cave, "ölümün dehşetiyle başa çıkabilmek için" kendimize anlattığımız,(medeniyetlere yayılmış) 4 farklı öyküyü inceliyor.

Bir sorum var:

Burada hanginiz öleceğinin farkına vardığı

ilk anı hatırlıyor?

Ben hatırlıyorum! Küçük bir çocuktum

ve büyük babam yeni ölmüştü.

Bir kaç gün sonra yatağımda uzanırken,

ne olduğunu algılamaya çalıştığımı hatırlıyorum.

Ölmüş olması ne anlama geliyordu?

Nereye gitmişti?

Sanki gerçeklikte bir delik açılmış

ve onu yutmuştu.

Ardından aynı tüyler ürpertici şeyin farkına ben de vardım.

Eğer o ölebildiyse, aynısı bana da olabilir miydi?

Gerçeklikteki o delik, tekrar açılıp beni de yutabilir miydi?

Uyurken yatağın altından açılıp

beni yutabilir miydi?

Hayatlarının bir döneminde tüm çocuklar ölümün farkına varırlar.

Tabii ki hepsi farklı şekillerde olur

ve genellikle aşamalar halindedir.

Yaşlandıkça ölüme bakış açımız değişir.

Ve hafızanızın karanlık köşelerine

bakarsanız eğer,

sizler de benim hissettiğim gibi bir şeyi hatırlayabilirsiniz.

Büyükbabam öldüğünde, bunun

benim başıma da gelebileceğini fark etmem,

tüm bunların arkasındaki duygu;

boşluğun bekliyor oluşuydu.

Ve çocukluktaki bu değişim,

türümüzün değişimini yansıtıyor.

Aynı şekilde çocukluk gelişiminizin

bir noktasında, benlik algınız

size ölümlü olduğunuzu

hissettirecek kadar gelişmiştir.

Aynı şekilde türümüzün evriminin bir noktasında,

ilk insanların benlik ve zaman algısı

yeteri kadar gelişmiş ve

şu olguyu fark etmelerine sebep olmuştur:

"Bir gün öleceğim."

Bu, kabul ederseniz, bizim lanetimiz.

Böylesine zeki olmamızın bir bedeli.

Hep şunu bilerek yaşamak zorunda kalacağız;

olabilecek en kötü şey

bir gün kesinlikle olacak,

tüm projelerimizin, umutlarımızın

hayallerimizin, kendi dünyalarımızın sonu gelecek.

Her birimiz, kişisel kıyametimizin

gölgesinde yaşıyoruz.

Ve bu düşünce korkutucu, ürkütücü.

Bu yüzden bir çıkış yolu arıyoruz.

Benim durumumda ise; yaklaşık beş yaşımdayken

anneme soru sormaya başlamamdı.

İlk olarak

öldüğümüzde ne olduğunu sorduğumda

etrafımdaki yetişkinler,

tipik bir İngiliz tuhaflığı ve

gönülsüz bir Hristiyanlık karışımıyla

ve en çok duyduğum cümleyi de kullanarak

büyük babamın nerede olduğunu yanıtladılar:

"Yukarıda bizi izliyor."

Ve eğer ben de ölürsem, böyle bir şey olmazdı tabii,

o zaman ben de yukarı çıkardım.

Bu da, ölüm kavramını sanki bir

varoluşsal asansöre dönüştürüyordu.

Bu pek de mantıklı gelmedi elbette.

O zamanlar TV'de, çocuklar için bir haber programı izliyordum

ve o dönem uzay keşifleri dönemiydi,

gökyüzüne sürekli roketler gönderiliyordu,

uzaya, yukari.

Ama astronotların hiçbiri döndüklerinde

büyük babamla ya da diğer

ölü insanlarla tanıştıklarından bahsetmediler.

Ama korkuyordum,

o varoluş asansörüne binip

dedemi görmeye gitmek,

uyurken boşluk tarafından yutulmaktan

kulağa daha hoş geliyordu..

O yüzden ben de inandım,

pek mantıklı gelmediyse de...

Çocukluğumda yaşadığım ve

yetişkinlik dönemi de dahil olmak üzere süregelen

bu düşünce sürecini,

psikologlar şöyle adlandırıyor;

'yanlılık'.

Yanlılık; olayları sistematik olarak

yanlış algılamamız,

yanlış hesaplamamız, yanlış değerlendirmemiz,

gerçeği çarpıtmamız ya da görmek istediğimizi görmemizdir.

Benim bahsettiğim yanlılık ise

şu şekilde yürür:

Bir kimseyi, öleceği gerçeğiyle

yüzleştirin,

onlar da, bunun doğru olmadığını söyleyen,

aslında sonsuza kadar yaşayabileceklerini söyleyen

herhangi bir hikayeye inanırlar.

hatta bu hikaye 'varoluş asansörü' olsa bile...

Gördüğümüz gibi; bu en büyük yanlılıktır.

Bu durum, 400"ün üzerinde

deneysel çalışmayla kanıtlanmış.

Bu çalışmalar çok zekice fakat oldukça basit.

Şu şekilde yürütülüyor:

İki grup insan alıyorsunuz

ilgili özellikleri birbiriyle aynı olan.

Bir gruba öleceklerini hatırlatıp,

diğerine bir şey söylemiyor ve davranışlarını karşılaştırıyorsunuz.

Ve gözlemliyorsunuz ki; ölümlü olmanın farkındalığı,

insan davranışını nasıl da yanlılaştırıyor.

Ve her seferinde aynı sonuçları alıyorsunuz.

Ölümlülüğün farkına varan insanlar,

sonsuza kadar yaşayabileceklerini ve

ölümden kaçabileceklerini anlatan hikayelere

daha çok inanmak istiyorlar.

Bir örnek vereyim; yakın zamanda yapılan bir çalışma

agnostik iki grup üzerinde uygulanmış.

Agnostikler, dini inançları konusunda

kararsız kişilerdir.

Bir gruba ölmüş olduklarını düşünmeleri söyleniyor.

Diğer gruba ise

yalnız olduklarını.

Daha sonra tekrar dini inançları soruluyor.

Ölü oldukları düşünülmesi istenen grupta

tanrı ve İsa'ya inandıklarını belirtenler

iki katına çıkıyor.

İki katına!

Öncesinde hepsi eşit derecede agnostik olmalarına rağmen.

Yani, içlerine ölüm korkusunu saldığınızda,

İsa'ya koşuyorlar.

Bu gösteriyor ki; insanlara ölümü hatırlatmak; onları yanlılaştırıp,

inanmalarını sağlıyor, kanıt olsun ya da olmasın.

Bu sadece din için değil

herhangi bir formda ölümsüzlüğü vaat eden

tüm inanç sistemleri için geçerli.

Şöhret olsun,

çocuk sahibi olmak olsun,

ve hatta milliyetçilik bile,

ki büyük bir bütünün parçası olarak yaşamayı vaat eder.

Bu, insanlık tarihinin

seyrini değiştiren bir yanlılık.

Bu yanlılığın ardındaki teori,

400'den fazla çalışmada adı geçen;

'terör yönetimi kuramı'dır.

Fikir ise oldukça basit. Şöyle ki:

Dünya görüşümüzü geliştiriyoruz,

dünya ile ve bizim onun içindeki yerimiz ile ilgili

hikayeleri geliştiriyoruz.

Böylece ölümün dehşetiyle

başa çıkabilmeye çalışıyoruz.

Bu ölümsüzlük hikayeleri,

binlerce farklı şekilde tezahür ediyor.

Fakat, bu çeşitliliğin arkasında

aslında sadece dört tane, basit formda

ölümsüzlük hikayesinin olduğunu düşünüyorum.

Görebiliyoruz ki bu hikayeler,

dile bağlı olarak küçük değişikler gösterse de,

tarih boyunca kendilerini tekrar etmişler.

Şimdi, kısaca bu dört, basit formdaki

ölümsüzlük hikayelerini tanıtacağım.

Ve sizlere, her kültür

ve jenerasyonda, nasıl anlatılageldiğini

o zamanın dilini de kullanarak

açıklamaya çalışacağım.

İlk hikaye, en basit olanı.

Ölümden kaçmak istiyoruz.

Bunu da, bu vücutta ve bu dünyada

sonsuza kadar

yapma hayali, birinci ve en basit olanı.

Başta inanılmaz gibi gelebilir.

Fakat aslında tarihte, neredeyse tüm kültürlerin

hayat iksiri ya da gençlik çeşmesi

efsanesi veya miti vardır

ya da bir şekilde sonsuza kadar

yaşama vaadi.

Eski Mısır'da böyle efsaneler vardı,

eski Babil'de, eski Hindistan'da..

Avrupa tarihinin tamamında, simyacıları görürüz

ve tabii ki bugün de hala buna inanırız.

Sadece bu hikayeyi kendimize anlatırken,

bilim dilini kullanırız.

Bundan yüz yıl önce,

hormonlar daha yeni keşfedilmiş

ve insanlar, hormon tedavisinin

yaşlanma ve hastalıkları ortadan kaldıracağını umut etmişlerdi.

Şimdiyse umutlarımızı, kök hücre,

genetik mühendisliği ve nanoteknolojiye bağladık.

Ne var ki, bilimin ölümü tedavi edebileceği fikri,

medeniyet kadar eski olan

sihirli iksir hikayesinin

bir başka bölümü sadece...

Her şeyini iksiri bulma ve sonsuza dek

hayatta kalma fikrine adamak

riskli bir strateji.

Tarihe şöyle bir bakığımızda,

geçmişte sürekli bir iksir arayan insanların

şu anda tek bir ortak noktası var;

hepsi ölü.

O yüzden ikinci bir plana ihtiyacımız var ve bu B planı

tam da ikinci tür ölümsüzlük hikayesinin vaadi;

yeniden diriliş.

Şu fikre sadık kalıyor: "Ben bu vücudum."

"Bu fiziksel organizmayım."

ve "Bir gün mutlaka öleceğim." fikrini kabul ediyor.

Ancak buna rağmen diyor ki;

"Dirilip yeniden yaşayabilirim.".

Diğer bir deyişle; "İsa'nın yaptığını yapabilirim.".

İsa öldü, kabrinde üç gün kaldı

ve sonra kalkıp yaşamaya devam etti.

Hepimizin yeniden dirilip yaşayabileceği fikri ise

oldukça yaygın bir inanış, yalnızca Hristiyanlarda değil,

Yahudiler ve Müslümanlarda da.

Ancak bu hikayeye inanma arzumuz

öylesine derinlere yerleşmiş ki,

bilim çağına uyarlayıp, bu hikayeyi

yeniden icat ediyoruz.

Örneğin; 'kriyobiyoloji' fikri.

Bu fikrin temeli;

öldüğünüzde, dondurulmak

ve bir gün teknoloji

yeterince geliştiğinde

çözdürülüp, tamir edlierek

yeniden hayata dönmektir.

Yani, kimileri her şeye kadir bir tanrının

kendilerini dirilteceğine inanırken,

diğerleri ise her şeye kadir bir bilim adamının dirilteceğine inanıyor.

Kimileri içinse, tüm bu yeniden dirilme

ve mezardan çıkma fikri,

adeta, kötü bir zombi filmi gibi.

Onlara göre vücut; sonsuz yaşam için

gereğinden fazla güvenilmez ve kusurlu.

Bu yüzden onlar umutlarını, üçüncü bir

ölümsüzlük hikayesine bağlarlar.

Vücudu geride bırakıp,

'ruh' olarak yaşama fikrine.

Dünyanın büyük çoğunluğu

ruhlarının olduğunu düşünüyor

ve pek çok dinin merkezinde bu fikir yatıyor.

Her ne kadar, yeni şekliyle

ya da eski şekliyle olsun

'ruh' fikri hala oldukça popülerse de,

yine de bu fikri

dijital çağa yeniden uyarlıyoruz.

Örneğin;

vücudunuzu geride bırakıp,

aklınızı, özünüzü

bir bilgisayara yükleyerek

bir avatar olarak yaşamaya devam etme fikri.

Elbette kuşkucu olanlar derler ki;

bilimin sunduğu kanıtlara bakılırsa,

özellikle de nöro-bilimin,

aklınızın, özünüzün

gerçek sizin,

vücudun belirli bir kısmına olukça bağlı olduğu görülür

bu kısım; beyindir.

Bu şüphecilerse dördüncü bir

ölümsüzlük hikayesinde teselli bulurlar.

Bu; 'miras'tır.

Dünyada bıraktığınız

yankı ile yaşamaya devam etme fikri.

Tıpkı Yunan savaşçı Aşil gibi.

Truva'da savaşarak hayatını feda eden

ve böylece ölümsüz bir ün kazanan...

Ün kazanma isteği geçmişte olduğundan

daha yaygın ve popüler.

Dijital çağımızda ise,

elde etmek çok daha kolay.

Aşil gibi büyük bir savaşçı olmanıza gerek yok,

büyük bir kral veya bir kahraman olmanıza da.

Tek ihtiyacınız olan; İnternet bağlantısı ve komik bir kedi.

Ancak bazı insanlar daha somut, daha biyolojik

bir miras bırakmak ister -- çocuk mesela.

Veya onlar, yaşamaya devam etmek için;

daha büyük bir bütünün,

milletin, ailenin, kabilenin ya da gen havuzunun

bir parçası olmayı umarlar.

Ancak yine kimi şüpheciler,

mirasın gerçekten de

ölümsüzlük mü olduğundan şüphe ederler.

Woody Allen mesela, demişti ki;

"Hemşehrilerimin kalbinde yaşamaya devam etmek istemiyorum.

Kendi dairemde yaşamaya devam etmek istiyorum.".

İşte bunlar; dört,

temel ölümsüzlük hikayesi

ve ben sadece nesilden nesile,

çok küçük farklarla anlatılagelip,

günümüz modasına nasıl uyarlandığını

göstermeye çalıştım.

Böylesine, farklı inançlarda benzer şekillerde

ortaya çıkmış olmaları, sanıyorum ki;

bu hikayelerin herhangi bir

versiyonuna

şüpheci yaklaşmamız gerektiğine işaret ediyor.

Bazılarının her şeye kadir bir tanrı,

diğerlerininse bir bilim adamı tarafından

yeniden diriltileceğine inanıyor olduğu gerçeği

gösteriyor ki; hiç biri bu inancı

kanıtların güçlü oluşundan taşımıyor.

Aksine, inanıyoruz çünkü

bunlara inanmak için yanlılaşmışız.

Ve inanmak için yanlılaşmışız çünkü

ölümden çok korkuyoruz.

Asıl soru şu ki;

sahip olduğumuz tek hayatı

korku ve inkar dolu bu yolda harcamaya mahkûm muyuz

yoksa yanlılığın üstesinden gelebilir miyiz?

Yunan filozof Epikuros

yapabileceğimizi düşünüyordu.

Ölüm korkusunun doğal olduğunu

ancak mantıklı olmadığını savunuyordu.

"Ölüm," derdi, "bizim için hiçbir şey,

çünkü bir buradayken, ölüm yok

ölüm geldiğinde ise biz gitmiş olacağız."

Bu, sık sık söylenir fakat

gerçekten kavramak ve özümsemek zordur.

Çünkü tam da bu 'gitmiş olma' düşüncesi

hayal etmesi güç bir şeydir.

2000 yıl sonra başka bir filozof,

Ludwig Wittgenstein, şöyle söylemiştir:

"Ölüm hayatın içindeki bir olay değildir.

Biz ölümü tecrübe etmek için yaşamayız."

"ve bu yüzden" diye eklemiştir;

"bu anlamda, hayatın sonu yoktur.".

Yani, çocukken boşluk tarafından

yutulma korkum gayet doğaldı.

Fakat mantıklı değildi.

Çünkü boşluk tarafından yutulma

herhangi birimizin

tecrübe edebileceği bir şey değil.

Bu yanlılığın üstesinden gelmek kolay değil,

çünkü ölüm korkusu içimizde çok derinlere işlemiş.

Ne var ki, korkunun kendisinin mantıksız olduğunu gördüğümüzde

ve korkunun bilinçaltımızda bizi

yanlılığa itebileceğini açığa çıkardığımızda,

en azından, korkunun

hayatımızdaki etkisini en aza indirmeye

başlayabiliriz.

Ben, hayatı bir kitapmış gibi görmenin

yararlı olduğunu düşünüyorum.

Tıpkı bir kitabın, kapaklarıyla, başı ve sonuyla

sınırlı olması gibi,

hayatlarımız da doğum ve ölümle sınırlı.

Bir kitap, başı ve sonuyla sınırlı olsa da

uzak diyarları barındırabilir içinde,

egzotik figürleri, muhteşem maceraları...

Bir kitap, başı ve sonuyla sınırlı olsa da

içindeki karakterler

sınır tanımazlar.

Onlar sadece hikayelerini yaratan anları bilirler,

hatta kitap kapandığında bile...

Bir kitabın kahramanları,

son sayfaya gelmekten korkmazlar.

Long John Silver, sizin

'Hazine Adası'nı bitirmenizden korkmaz.

Bizim içinde böyle olmalı.

Hayat kitabınızı düşünün,

kapaklarını, başını ve sonunu, doğumunuzu ve ölümünüzü...

Yalnızda aradaki anları bilirsiniz,

hayatınızı yaratan anları...

Kapaklarının ardında ne olduğundan

korkmanız anlamsız,

doğumunuzdan öncesinden

ya da ölümünüzden sonrasından...

Kitabın ne kadar uzun olduğundan da endişe etmemelisiniz,

çizgi roman mı yoksa destan mı olduğundan da...

Önemli olan tek şey

iyi bir hikaye yaratmanız...

Teşekkürler.

(Alkış)