Cztery historyjki, które opowiadamy sobie o śmierci

Filozof Stephen Cave stawia mroczne, ale istotne pytanie: Kiedy zdałeś sobie sprawę, że umrzesz? A co ciekawsze: Dlaczego ludzie tak odżegnują się od faktu, że śmierć jest nieunikniona? W fascynującym wystąpieniu Cave analizuje cztery powszechne we wszystkich cywilizacjach historyjki, które opowiadamy sobie "by pokonać lęk przed śmiercią".

Mam pytanie:

Kto pamięta, gdy pierwszy raz zrozumiał,

że czeka nas śmierć?

Ja tak. Byłem wówczas chłopcem,

i właśnie zmarł mój dziadek.

Pamiętam, jak kilka dni później leżąc w łóżku

próbowałem nadać temu sens.

Co oznacza, że zmarł?

Dokąd poszedł?

Wydawało mi się, że otwarła się jakaś dziura w rzeczywistości

i połknęła go.

Potem przyszło mi do głowy szokujące pytanie:

Jeśli on zmarł, czy spotka to również mnie?

Czy ta dziura połknie też mnie?

Czy otworzy się pod moim łóżkiem

i pochłonie mnie podczas snu?

Sądzę, że dzieci zyskują w pewnym czasie
świadomość śmierci.

Przychodzi to oczywiście w różny sposób

i zwykle etapowo.

Nasze pojęcie śmierci ewoluuje z wiekiem.

Zajrzyjcie w ciemne zakątki

swojej pamięci.

Może przypomnicie sobie uczucie, które czułem,

gdy zmarł mój dziadek, a ja zrozumiałem,

że mnie też może to spotkać.

To poczucie pustki

oczekującej za tym wszystkim.

Ten rozwój w dzieciństwie

odzwierciedla rozwój naszego gatunku.

Zupełnie jak moment w rozwoju dziecka,

gdy poczucie świadomości i czasu

rozwinęło się na tyle,

by zyskać świadomość śmiertelności,

tak samo na pewnym etapie ewolucji gatunku

poczucie świadomości i czasu ludzi pierwotnych

dojrzały na tyle,

by pierwszy człowiek zrozumiał,

że umrze.

To nasze przekleństwo.

To cena za bystrość naszego umysłu.

Musimy żyć z wiedzą,

że najgorsza z możliwych rzeczy

pewnego dnia nadejdzie

i położy kres naszym planom,

nadziejom, marzeniom, naszemu światu.

Każdy żyje w cieniu

osobistej apokalipsy.

To przerażające.

Szukamy wyjścia.

W moim przypadku, jako pięciolatek

pytałem mamę.

Kiedy spytałem pierwszy raz

co się dzieje, gdy umieramy,

dorośli odpowiadali

z typowo angielskim skrępowaniem

i chrześcijańskim brakiem entuzjazmu.

Najczęściej słyszałem,

że dziadek jest teraz

"w niebie i patrzy na nas".

Gdybym umarł, co oczywiście nie nastąpi,

też bym tam poszedł.

Czyniło to ze śmierci

egzystencjonalną windę.

Brzmiało to niewiarygodnie.

Oglądałem wówczas wiadomości dla dzieci,

a był to czas badań kosmosu.

Rakiety wznosiły się ku niebu,

w odległą przestrzeń.

Lecz żaden z astronautów nie wspomniał,

że spotkał tam dziadka,

czy innych zmarłych.

Byłem przerażony,

ale pomysł z egzystencjonalną windą

na spotkanie z dziadkiem,

brzmiał lepiej

niż zapadnięcie we śnie w próżnię.

Więc i tak w to wierzyłem,

choć nie miało to sensu.

Ów proces myślowy w dzieciństwie,

i potem pojawiający się wielokrotnie

w czasie dorastania,

jest wytworem tego co psycholodzy

nazywają uprzedzeniem.

Jest to stan, w którym systematycznie

błędnie coś postrzegamy.

To sposób nieprawidłowej oceny,

zniekształcania rzeczywistości, widzenia tego co się chce.

Uprzedzenie, o którym mówię

działa następująco.

Postaw kogoś w obliczu faktu,

że czeka go śmierć

i uwierzy w każdą historyjkę,

mówiącą, że to nieprawda

i może żyć wiecznie,

nawet, gdy to oznacza egzystencjonalną windę.

Uważam to za największe istniejące zniekształcenie.

Przedstawiono je w ponad czterystu

empirycznych badaniach.

Pomysłowe badania, przy tym proste.

Działa to tak.

Bierzesz dwie grupy

podobne pod istotnymi względami.

Jednej grupie wciąż przypominamy, że umrą,

drugiej nie. Potem porównujemy ich zachowania.

Można zaobserwować jak świadomość śmiertelności

zniekształca zachowanie.

Za każdym razem wynik jest jednakowy:

Ludzie świadomi śmiertelności

łatwiej wierzą w bajeczki

o możliwości umknięcia śmierci

i życia wiecznego.

Oto przykład: Ostatnie badania

objęło dwie grupy agnostyków

czyli ludzi niezdecydowanych

co do poglądów religijnych.

Jedna grupa miała myśleć o śmierci.

Druga miała rozważać

poczucie samotności.

Potem ponownie spytano ich o poglądy religijne.

Myślący o śmierci

dwa razy częściej wyrażali wiarę

w Boga i Jezusa.

Dwukrotnie wikęsze prawdopodobieństwo.

Chociaż przedtem wszyscy byli równie agnostyczni.

Jednak zaszczepienie strachu przed śmiercią

skierowało ich ku Jezusowi.

Zatem przypominanie ludziom o śmierci

skłania ich do wiary, bez względu na dowody,

i to działa nie tylko w kwestii religii,

lecz dla każdego systemu wiary

przyrzekającego jakąkolwiek formę nieśmiertelności

czy to poprzez sławę,

posiadanie dzieci

czy nawet nacjonalizm

obiecujący, że żyjesz jako element większej całości.

To przekonanie ukształtowało

bieg historii ludzkości.

Teoria opisująca to przekonanie

w ponad 400 badaniach

to teoria zarządzania strachem.

To prosta koncepcja.

Kształtujemy naszą wizję świata,

opowiadając sobie bajeczki

o świecie i naszym w nim miejscu,

by poradzić sobie

ze strachem przed śmiercią.

Historie o nieśmiertelności

mają tysiące oblicz.

Sądzę, że pomijając oczywiste różnice,

istnieją cztery podstawowe formy

narracji o nieśmiertelności.

Widzimy jak powtarzają się

z biegiem historii, z niewielkimi różnicami

odzwierciedlającymi słownictwo epoki.

Przedstawię teraz pokrótce te cztery

podstawowe formy historyjek o śmierci,

by dać pewne poczucie

ich przekazywania w obrębie każdej kultury,

czy pokolenia,

przy użyciu charakterystycznej dla nich narracji.

Pierwsza historia jest najprostsza.

Chcemy uniknąć śmierci

i marzenie, że spotka nas to w tym ciele

na tym świecie,

jest najprostszą bajeczką o nieśmiertelności.

Z początku może brzmieć niewiarygodnie,

lecz niemal w każdej kulturze w historii ludzkości

istnieją mity czy legendy

o eliksirze życia, fontannie młodości

lub czymkolwiek stanowiącym obietnicę

wiecznego życia.

Miał je starożytny Egipt,

Babilonia i Indie.

W historii Europy odnajdujemy je w pracach alchemików

i obecnie wciąż w to wierzymy,

używając

nomenklatury naukowej.

100 lat temu

tuż po odkryciu hormonów

ludzie mieli nadzieję, że kuracje hormonalne

to sposób na choroby i starzenie się.

Dziś tę nadzieję budzą komórki macierzyste,

inżynieria genetyczna i nanotechnologia.

Koncept, że nauka pokona śmierć

to kolejny rozdział w bajce

o magicznym eliksirze,

historii starej jak cywilizacja.

Stawianie wszystkiego na wynalezienie eliksiru

i pozostania wiecznym

to ryzykowna strategia

Zerkając w historię

wszystkich poszukujących eliksiru,

jedna rzecz ich łączy,

wszyscy umarli.

Potrzebujemy zatem planu B,

który oferuje inna opowiastka o nieśmiertelności.

To zmartwychwstanie.

Ta koncepcja przyznaje, że jestem ciałem,

fizycznym organizmem.

Akceptuje fakt śmierci,

lecz pomimo to głosi

zmartwychwstanie i ponowne życie.

Zmartwychwstanę, tak jak Jezus,

który zmarł, był 3 dni w grobie,

potem zmartwychwstał i żył ponownie.

Wiara w zmartwychwstanie i ponowne życie

jest ortodoksyjna, nie tylko dla chrześcijan,

lecz i Żydów czy Muzułmanów.

Nasze pragnienie wiary w tę historię

jest tak głęboko zakorzenione,

że odkrywamy ją ponownie

w erze nauki,

np. pomysł zamrażania.

Chodzi tu o poddanie się zamrożeniu

po śmierci,

a gdy nastapi

dostateczny rozwój techniki,

rozmrożą cię, naprawią i przywrócą do życia,

więc zmartwychwstaniesz.

Ludzie wierzą, że wszechmocny Bóg

przywróci ich do życia.

Inni zaś, że uczyni to wszechmocny naukowiec.

Są tacy, dla których pomysł zmartwychwstania,

wydobywania się z grobu

jest jak z okropnego filmu o zombi.

Uważają ciało za zbyt zawodne,

by gwarantować życie wieczne,

więc stawiają na trzecią,

bardziej duchową opowieść

o tym, że możesz porzucić ciało

i żyć jako dusza.

Większość ludzi na świecie

wierzy w istnienie duszy.

To kluczowa myśl wielu religii.

Chociaż w obecnej,

tradycyjnej formie

koncepcja duszy jest bardzo popularna,

jednak odkryjmy ją ponownie

w epoce cyfrowej.

Spójrzmy np. na możliwość

porzucenia ciała

poprzez załadowanie umysłu, jestestwa,

prawdziwego siebie do komputera

i dalsze życie jako awatar w eterze.

Oczywiśce sceptycy wskazują

na dowody naukowe,

zwłaszcza neuronaukę,

które sugerują, że twój umysł,

jestestwo, prawdziwe ja

zależy w znacznym stopniu od szczególnej części

ciała czyli od mózgu.

Tacy pocieszą się

czwartą bajeczką o nieśmiertelności

czyli o dziedzictwie,

które pozwala ci żyć

w postaci echa tego, co pozostawiasz po sobie.

Wielki grecki wojownik Achilles

poświęcił swoje życie w walce pod Troją,

by zyskać wieczną chwałę.

Dążenie do sławy jest dziś

tak powszechne jak zawsze,

a w naszym cyfrowym świecie

nawet łatwiej ją osiągnąć.

Nie musisz być Achillesem,

królem czy bohaterem.

Potrzebujesz dostępu do internetu i śmiesznego kota.
(Śmiech)

Inni wolą zostawić bardziej namacalne

dziedzictwo biologiczne np. dzieci.

Pokładają też nadzieję na przetrwanie

jako część większej całości,

narodu, rodziny czy plemienia,

w ich puli genetycznej.

Jednak sceptycy

wątpią czy dziedzictwo

to faktycznie nieśmiertelność.

Woody Allen rzekł:

"Nie chcę żyć w pamięci moich ziomków.

Chcę żyć w moim mieszkaniu".

Oto cztery podstawowe

historyjki o nieśmiertelności.

Próbowałem dać poczucie

narracji tych opowieści w różnych pokoleniach

z drobnymi różnicami,

by dopasować je do teraźniejszości.

Fakt, że powracają

w tak podobnej formie, w różnych systemach wiary

sugeruje, moim zdaniem,

że powinniśmy być sceptyczni, co do prawdziwości

każdej z wersji tych historii.

Fakt, że niektórzy wierzą

we wszechmogącego boga, który ich wskrzesi,

a inni we wszechmocnego naukowca,

sugeruje, że nie opierają się

na mocnych dowodach.

Raczej wierzymy w nie,

bo jesteśmy do tego przyzwyczajeni,

a nasze przyzwyczajenie do tej wiary

wynika ze strachu przed śmiercią.

Powstaje zatem pytanie,

czy jesteśmy skazani na życie

ukształtowane przez strach i zaprzeczenie,

czy też możemy pokonać te nawyki?

Grecki filozof Epikur

uważał, że możemy.

Dowodził, że strach przed śmiercią jest naturalny,

ale nieracjonalny.

Mówił: "Śmierć nas nie dotyczy,

gdy my istniejemy, śmierć jest nieobecna,

a gdy tylko śmierć się pojawi, wtedy nas już nie ma."

To słowa często cytowane,

ale trudne do zrozumienia i zaakceptowania,

bo myśl o odejściu

jest niewyobrażalnie trudna.

2000 lat później

filozof Ludwig Wittgenstein ujął rzecz tak:

"Śmierć nie jest epizodem życia.

Śmierci się nie doświadcza.

A zatem

w tym sensie, życie nie ma końca".

Dla mnie jako dziecka naturalny był

lęk przed pochłonięciem przez pustkę,

ale był irracjonalny,

bo połknięcie przez próżnię

to doświadczenie,

które nam nie grozi.

Pokonanie tego uprzedzenia nie jest łatwe,

bo lęk przed śmiercią jest w nas głęboko zakorzeniony.

Jeśli jednak zrozumiemy jego nieracjonalność

i dojdziemy jak

podświadomie na nas wpływa,

możemy przynajmniej zacząć

zmniejszyć wpływ strachu

na nasze życie.

Uważam, że to pomaga postrzegać życie

jak książkę.

Podobnie jak książka ma okładki,

ma początek i koniec,

tak nasze życie jest ograniczone przez narodziny i śmierć.

Chociaż książka zaczyna się i kończy,

zawiera odległe krainy,

egzotyczne postaci, fantastyczne przygody.

Choć ogranicza ją początek i koniec,

jej postacie

nie znają granic.

Znają tylko chwile budujące ich opowieść,

nawet po zamknięciu książki.

Książkowi bohaterowie

nie boją się dotarcia do ostatniej strony.

Długi John Silver nie bał się,

że zakończysz "Wyspę Skarbów".

Tak powinno być z nami.

Wyobraź sobie księgę swojego życia,

jej okładki, początek i koniec, twoje narodziny i śmierć.

Znasz tylko chwile pomiędzy,

chwile składające się na twoje życie.

Nie ma sensu bać się

tego co poza okładkami,

przed narodzeniem

czy po śmierci.

Nie martw się też o długość książki,

czy jest komiksem czy eposem.

Liczy się jedynie

czy stworzysz dobrą opowieść.

Dziekuję.

(Brawa)