Άρης Βενετικίδης: Κατανοώντας τους χάρτες

Ο σχεδιαστής χαρτών Άρης Βενετικίδης γοητεύεται από τους χάρτες που σχεδιάζουμε στο μυαλό μας καθώς μετακινούμαστε σε μια πόλη -- και δεν πρόκειται για οδικούς χάρτες αλλά για σχηματικές παραστάσεις και διακλαδώσεις, για αφηρημένες εικόνες των σχέσεων που δημιουργούνται ανάμεσα στα διαφορετικά μέρη. Πώς μπορούμε να διδαχθούμε από αυτούς τους νοερούς χάρτες προκειμένου να φτιάξουμε καλύτερους αληθινούς; Για δοκιμή αναλαμβάνει να ανασχεδιάσει τον περιβόητο χάρτη λεωφορείων του Δουβλίνου. (Παρουσιάστηκε στο TEDxDublin)

Η δουλειά μου είναι να οργανώνω πληροφορίες, είμαι γραφίστας.

Στο επάγγελμά μου, προσπαθώ συχνά να κατανοήσω

πράγματα που δεν βγάζουν πολύ νόημα από μόνα τους.

Ο πατέρας μου μάλλον δεν καταλαβαίνει

ποια ακριβώς είναι η δουλειά μου.

Οι προηγούμενες γενιές στην οικογένειά του ήταν αγρότες.

Κατάγεται από τους Ελληνοπόντιους.

Η οικογένειά του ζούσε στη Μικρά Ασία και ήρθαν πρόσφυγες στην Ελλάδα

ύστερα από τη γενοκτονία των Ποντίων πριν από 100 περίπου χρόνια

και έκτοτε η μετανάστευση

χαρακτηρίζει την οικογένειά μου.

Ο πατέρας μου πήγε στη Γερμανία, σπούδασε και παντρεύτηκε εκεί

και σαν αποτέλεσμα έχω κι εγώ κατά το ήμισυ γερμανικό εγκέφαλο

με την ανάλογη αναλυτική σκέψη

και την ελαφρά ιδιόρρυθμη συμπεριφορά που αυτό συνεπάγεται.

Και φυσικά αυτό σήμαινε ότι ήμουν ξένος και στις δύο χώρες

και ότι μου ήταν αρκετά εύκολο

να μεταναστεύσω επίσης, τηρώντας την οικογενειακή παράδοση αν θέλετε.

Φυσικά, τα περισσότερα ταξίδια που κάνουμε

από μέρα σε μέρα, είναι μέσα σε μια πόλη και ειδικά

αν τη γνωρίζουμε, η μετακίνηση από το Α στο Β

φαίνεται ίσως αρκετά προφανής, σωστά;

Το ερώτημα είναι όμως, γιατί είναι προφανής;

Πώς γνωρίζουμε πού πάμε;

Εγώ ξεβράστηκα σε λιμάνι του Δουβλίνου

σχεδόν 12 χρόνια πριν, ένας αλλοδαπός επαγγελματίας, ας πούμε

και είμαι σίγουρος ότι κι εσείς όλοι θα έχετε μια τέτοια εμπειρία.

Φτάνετε σε μια νέα πόλη και το μυαλό σας προσπαθεί

να κατανοήσει τον καινούριο τόπο.

Μόλις βρείτε τη βάση σας, το σπίτι σας,

ξεκινάτε να φτιάχνετε ένα νοερό χάρτη του περιβάλλοντος χώρου.

Έναν ουσιαστικά εικονικό χάρτη που υπάρχει μόνο

μέσα στο μυαλό σας. Όλα τα είδη ζώων το κάνουν,

αν και το καθένα χρησιμοποιεί ελαφρώς διαφορετικά εργαλεία.

Εμείς οι άνθρωποι βέβαια, δεν περιφερόμαστε

μαρκάροντας την περιοχή μας με την οσμή, όπως οι σκύλοι.

Δεν τριγυρνάμε βγάζοντας υπερηχητικά τσιρίγματα όπως οι νυχτερίδες.

Δεν το κάνουμε,

αν και μετά από μερικά ποτάκια, ποιος ξέρει. (Γέλια)

Όχι, δύο είναι τα σημαντικά πράγματα που κάνουμε για να εξοικειωθούμε με έναν χώρο.

Πρώτον, μετακινούμαστε σε ευθείες.

Συνήθως βρίσκουμε έναν κεντρικό δρόμο και

με αυτόν φτιάχνουμε στο μυαλό μας έναν γραμμικό χάρτη διαδρομών.

Στο μυαλό μας τα πράγματα είναι απλά.

Κάθε δρόμος εκλαμβάνεται γενικά ως ευθεία

αγνοώντας κάπως τις καμπύλες και τις στροφές του.

Ωστόσο, όταν στρίβουμε σε κάποιον κάθετο,

το μυαλό μας τείνει να προσαρμόζει τη στροφή σε γωνία 90 μοιρών.

Έτσι φυσικά προκύπτουν και ευτράπελα

όταν βρισκόμαστε σε παλιές πόλεις με άλλη ρυμοτομία

κάπως κυκλική.

Άλλη μια εμπειρία που ίσως έχετε κι εσείς, σωστά;

Ας πούμε τώρα ότι στέκεστε σε ένα σημείο ενός δρόμου

που ξεκινάει από μια κεντρική πλατεία και θέλετε να πάτε

σε ένα άλλο σημείο ενός παράδρομου.

Ο νοερός χάρτης στο μυαλό σας λέει, «Άρη,

πήγαινε πίσω στην πλατεία, στρίψε

90 μοίρες και ακολούθησε τον παράδρομο».

Επειδή όμως είστε τύπος της περιπέτειας

ανακαλύπτετε ξαφνικά ότι τα δύο σημεία

τα χωρίζει μονάχα ένα κτίριο.

Δεν ξέρω για εσάς, αλλά εγώ πάντα νιώθω ότι ανακαλύπτω

κάποια σκουληκότρυπα ή υπερδιαστατική πύλη.

Μετακινούμαστε λοιπόν σε γραμμικές διαδρομές

και το μυαλό μας ισιώνει τους δρόμους και θεωρεί τις στροφές

γωνίες 90 μοιρών.

Το δεύτερο που κάνουμε για να εξοικειωθούμε με ένα μέρος

είναι να συνδέσουμε με νοήματα και συναισθήματα τα πράγματα

που βλέπουμε στις γραμμικές διαδρομές.

Αν πάτε στην επαρχία της Ιρλανδίας και ρωτήσετε μια ηλικιωμένη κυρία

να σας δείξει το δρόμο, ετοιμαστείτε να ακούσετε ένα σωρό

ιστορίες για τα ορόσημα της περιοχής.

Θα σας πει για την παμπ που δούλευε η αδερφή της παλιά,

ότι παντρεύτηκε στην εκκλησία που θα συναντήσετε και τέτοια πράγματα.

Κι έτσι γεμίζουμε τους νοερούς μας χάρτες με σημάδια γεμάτα σημασία.

Επιπλέον, θεωρητικοποιούμε ή επαναλαμβάνουμε μοτίβα

και τα αναγνωρίζουμε.

Τα αναγνωρίζουμε βάσει εμπειριών

και τα θεωρητικοποιούμε σε σύμβολα.

Και φυσικά, είμαστε όλοι σε θέση

να τα κατανοήσουμε. (Γέλια)

Επίσης, είμαστε σε θέση όλοι να κατανοήσουμε

τους νοερούς χάρτες, είστε και εσείς σε θέση

να δημιουργήσετε νοερούς χάρτες μόνοι σας.

Έτσι, την επόμενη φορά που θέλετε να εξηγήσετε σε κάποιον πώς να έρθει στο σπίτι σας,

πάρτε ένα σουβέρ, μια χαρτοπετσέτα

και δείτε πώς μπορείτε να δημιουργήσετε ένα εκπληκτικό

σχέδιο επικοινωνίας. Με ευθείες γραμμές.

Με ορθές γωνίες.

Μπορείτε να προσθέσετε ακόμη και μικρά σύμβολα.

Και όταν δείτε αυτό που φτιάξατε,

θα συνειδητοποιήσετε ότι δεν θυμίζει οδικό χάρτη.

Αν βάζατε έναν αληθινό οδικό χάρτη

πάνω από το σχέδιό σας, θα βλέπατε ότι οι δρόμοι

και οι αποστάσεις απέχουν πολύ.

Το σχέδιό σας, λοιπόν,

είναι μάλλον ένα σχεδιάγραμμα, μια αποτύπωση.

Ένα οπτικό κατασκεύασμα από γραμμές, τελείες, γράμματα,

σχεδιασμένο στη γλώσσα του εγκεφάλου μας.

Είναι εύλογο λοιπόν που το κορυφαίο προϊόν σχεδιασμού της πληροφορίας

του περασμένου αιώνα, η απόλυτη αναφορά στη μετακίνηση

από ένα σημείο σε άλλο, ο χάρτης του μετρό του Λονδίνου,

δεν σχεδιάστηκε από χαρτογράφο ή πολεοδόμο.

Σχεδιάστηκε από μηχανικό σχεδιαστή.

Τη δεκαετία του 1930, ο Χάρι Μπεκ εφάρμοσε τις αρχές

του σχεδιασμού σχηματικών διαγραμμάτων και άλλαξε για πάντα

τον τρόπο που σχεδιάζονται οι χάρτες για τα μέσα μαζικής μεταφοράς.

Το κλειδί της επιτυχίας αυτού του χάρτη

είναι η παράλειψη λιγότερο σημαντικών πληροφοριών

και η απίστευτη απλούστευση.

Έχει δρόμους σε ευθείες, γωνίες 90 και 45 μοιρών

αλλά και εντονότατη γεωγραφική διαστρέβλωση.

Αν δείτε τα σημεία στα οποία όντως βρίσκονται αυτοί οι σταθμοί,

θα δείτε πόσο πολύ διαφέρουν.

Άλλαξαν όμως για λόγους σαφήνειας του χάρτη του μετρό.

Ας πούμε ότι θέλετε να πάτε από το σταθμό Ρίτζεντς Παρκ

στο σταθμό Γκρέιτ Πόρτλαντ Στριτ, σύμφωνα με το χάρτη του μετρό

θα πάρετε το τρένο, θα αλλάξετε στην Μπέικερ Στριτ και θα πάρετε άλλο.

Αυτό που δεν γνωρίζετε είναι ότι οι δύο σταθμοί

απέχουν μόλις εκατό μέτρα μεταξύ τους.

Ερχόμαστε λοιπόν στα μέσα μαζικής μεταφοράς,

που εδώ στο Δουβλίνο

είναι ένα κάπως ευαίσθητο ζήτημα. (Γέλια)

Για όσους δεν γνωρίζουν, εδώ στο Δουβλίνο

έχουμε ουσιαστικά ένα δίκτυο τοπικής συγκοινωνίας με λεωφορεία

που αναπτύχθηκε μαζί με την πόλη. Για κάθε νέο προάστιο

προσθέτονταν και άλλη γραμμή λεωφορείου

με δρομολόγιο από το προάστιο στο κέντρο της πόλης

και καθώς τα τοπικά λεωφορεία πλησίαζαν το κέντρο,

βρίσκονταν όλα να κινούνται παράλληλα, συγκλίνοντας ουσιαστικά

σε έναν κεντρικό δρόμο.

Φτάνοντας λοιπόν με το πλοίο 12 χρόνια πριν,

προσπάθησα να καταλάβω το σύστημα,

καθώς η εξερεύνηση μιας πόλης με τα πόδια δεν είναι ποτέ αρκετή.

Όταν εξερευνάς ένα ξένο και νέο σύστημα συγκοινωνίας,

φτιάχνεις ένα νοερό χάρτη στο μυαλό σου

σχεδόν με ανάλογο τρόπο.

Συνήθως διαλέγεις ένα γρήγορο δρομολόγιο

που στο μυαλό σου είναι μια ευθεία

και σαν τις χάντρες σε ένα κολιέ, προσθέτεις σταθμούς και στάσεις

ωραία και τακτοποιημένα κατά μήκος της γραμμής

και τότε μόνο αρχίζεις να ανακαλύπτεις και περιφερειακά δρομολόγια

που καλύπτουν τα κενά και σου εμφανίζουν

σκουληκότρυπες και υπερδιαστατικές πύλες για να κόβεις δρόμο.

Προσπάθησα, λοιπόν, να καταλάβω και όταν έφτασα

έψαξα να βρω ενημερωτικά φυλλάδια

που θα με βοηθούσαν να μπω στη λογική του συστήματος

και βρήκα αυτά. (Γέλια)

Χωρίς γεωγραφική διαστρέβλωση.

Παρέλειπαν πολλές πληροφορίες

αλλά δυστυχώς τις λάθος πληροφορίες, για παράδειγμα, από το κέντρο της πόλης.

Δεν υπήρχαν γραμμές που δείχνουν τα δρομολόγια.

Δεν υπάρχουν καν σταθμοί με ονόματα.

Οι χάρτες της συγκοινωνίας του Δουβλίνου έχουν βελτιωθεί

και ολοκληρώνοντας το έργο μου βελτιώθηκαν επίσης,

αλλά και πάλι χωρίς ονόματα σταθμών, χωρίς δρομολόγια.

Αφελώς λοιπόν και λόγω γερμανικής καταγωγής, είπα μέσα μου,

«Άρη, γιατί δεν φτιάχνεις το δικό σου χάρτη;»

Και τον έφτιαξα. Έκανα έρευνα

για κάθε δρομολόγιο λεωφορείου μέσα στην πόλη,

με ωραίο και λογικό τρόπο, με κάθε δρομολόγιο σαν ξεχωριστή γραμμή

και τα πρόσθεσα όλα σ' έναν δικό μου χάρτη του Δουβλίνου

και στο κέντρο της πόλης,

είχα ένα ωραιότατο κουβάρι. (Γέλια)

Μεγάλο μπέρδεμα, οπότε αποφάσισα

να εφαρμόσω τους κανόνες της σχηματικής σχεδίασης,

να ανοίξω τα περάσματα, να μεγαλώσω τους δρόμους

με τα πολλά λεωφορεία και να τους κάνω

ευθείες, με γωνίες 90 ή 45 μοιρών ή και μικρότερης κλίμακας

και να συμπληρώσω τα δρομολόγια. Και έφτιαξα αυτόν τον χάρτη

με τα λεωφορεία του κέντρου, όπως ήταν πέντε χρόνια πριν.

Θα το μεγεθύνω για να δείτε ακριβώς την εικόνα

στις αποβάθρες και τη Γουεστμόρλαντ Στριτ. (Γέλια)

Μπορώ να δηλώσω περήφανα - (Χειροκρότημα) -

ότι για χάρτης μέσων μαζικής μεταφοράς,

αυτό το διάγραμμα είναι μια μεγαλειώδης αποτυχία - (Γέλια) -

σε όλα εκτός από το εξής:

Είχα πλέον μια τέλεια αποτύπωση

της απίστευτης κυκλοφοριακής συμφόρησης στο κέντρο της πόλης.

Θα με πείτε παλιομοδίτη αλλά για μένα

ένας χάρτης μέσων μαζικής μεταφοράς πρέπει να έχει γραμμές

διότι γραμμές είναι και στην πραγματικότητα, σωστά;

Μικρές κλωστές που ξετυλίγονται

μέσα στο κέντρο της πόλης ή ολόκληρη την πόλη.

Ο Έλληνας μέσα μου νιώθει ότι χωρίς τις γραμμές

είναι σαν μπαίνει στο Λαβύρινθο του Μινώταυρου

χωρίς να έχει μαζί το μίτο της Αριάδνης για να βρίσκει το δρόμο του.

Έτσι το πόρισμα της ακαδημαϊκής μου έρευνας,

με πολλά ερωτηματολόγια, μελέτες περιπτώσεων,

και μελέτη πολλών χαρτών, ήταν ότι πολλά προβλήματα

και αδυναμίες του συγκοινωνιακού δικτύου στο Δουβλίνο

οφείλονταν στην απουσία ενός χάρτη μέσων μαζικής μεταφοράς με συνοχή --

απλά και λογικά δοσμένου --

καθώς πιστεύω ότι αυτό είναι το βασικό βήμα προς την κατανόηση

ενός δικτύου δημόσιας συγκοινωνίας σε φυσικό επίπεδο

αλλά και το βασικό βήμα

προς τη χαρτογράφηση σε επίπεδο απεικόνισης.

Έτσι, συνεργάστηκα με έναν κύριο ονόματι Τζέιμς Λίχι,

ο οποίος είναι πολιτικός μηχανικός με πρόσφατο μεταπτυχιακό

στο Πρόγραμμα Βιώσιμης Ανάπτυξης του Τεχνολογικού Ινστιτούτου του Δουβλίνου

και μαζί σχεδιάσαμε ένα απλοποιημένο μοντέλο δικτύου

που επρόκειτο στη συνέχεια να αποτυπώσω.

Κάναμε, λοιπόν, το εξής.

Ανοίξαμε περάσματα ταχείας κυκλοφορίας

σε όλο το κέντρο της πόλης και τα προεκτείναμε στα περίχωρα.

Ταχείας κυκλοφορίας για να τα χρησιμοποιούν

μέσα ταχείας μεταφοράς.

Με ξεχωριστούς λεωφορειόδρομους, όπου ήταν δυνατόν,

για μεταφορά υψηλής ποσότητας και ποιότητας.

Ο Τζέιμς ήθελε να χρησιμοποιήσει ταχεία συγκοινωνία

και όχι ελαφρά οχήματα. Για μένα, το σημαντικό ήταν

τα οχήματα που θα διέσχιζαν τα περάσματα ταχείας κυκλοφορίας

να ξεχώριζαν οπτικά από τα τοπικά λεωφορεία στο δρόμο.

Μπορούσαμε να αφαιρέσουμε όλα τα τοπικά λεωφορεία

που κινούνται παράλληλα με τα μέσα ταχείας μεταφοράς.

Τα κενά που εμφανίστηκαν στα περίχωρα καλύφθηκαν ξανά.

Με άλλα λόγια, σε ένα δρόμο σε κάποιο προάστιο

που είχε λεωφορείο, θα προσθέταμε ξανά το λεωφορείο,

μόνο που δεν θα πήγαινε μέχρι το τέρμα στο κέντρο της πόλης

αλλά θα συνδεόταν με την πλησιέστερη ταχεία ανταπόκριση,

δηλαδή με μία από αυτές τις παχιές γραμμές.

Έμεναν, λοιπόν, λίγοι μήνες ακόμη δουλειάς

και λίγα καβγαδάκια με την κοπέλα μου

επειδή το σπίτι μας ήταν γεμάτο παντού με χάρτες

και το αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, ήταν αυτός ο χάρτης

Δουβλίνου και Περιχώρων. Να τον μεγεθύνω λίγο.

Ο χάρτης δείχνει μόνο τις ανταποκρίσεις ταχείας συγκοινωνίας

και κανένα τοπικό λεωφορείο, στο ύφος του χάρτη του μετρό

που είχε μεγάλη επιτυχία στο Λονδίνο και που έκτοτε

έχει υιοθετηθεί από πολλές άλλες μεγάλες πόλεις

και αποτελεί συνεπώς τη γλώσσα που πρέπει να χρησιμοποιούμε

στους χάρτες μέσων μαζικής μεταφοράς.

Επίσης σημαντικό, το γεγονός ότι με ένα απλουστευμένο δίκτυο σαν αυτό,

ήμουν πλέον σε θέση

να αντιμετωπίσω τη μέγιστη πρόκληση

και να φτιάξω ένα χάρτη μέσων μεταφοράς για το κέντρο της πόλης,

που δεν θα έδειχνε μόνο τις ταχείες ανταποκρίσεις

αλλά και τα τοπικά δρομολόγια, τους δρόμους κ.λ.π.

και που θα είχε μια τέτοια μορφή.

Θα το μεγεθύνω λίγο.

Στο χάρτη περιλαμβάνω κάθε μέσο μεταφοράς,

ταχεία συγκοινωνία, λεωφορεία, την ταχεία του Δουβλίνου, τραμ κ.ο.κ.

Κάθε δρομολόγιο απεικονίζεται με ξεχωριστή γραμμή.

Ο χάρτης δείχνει όλες τις στάσεις,

με τα ονόματά τους

υπάρχουν επίσης οι κάθετοι και οι παράδρομοι,

οι περισσότεροι ουσιαστικά με τις ονομασίες των οδών

και για σιγουριά, μερικά ορόσημα της πόλης,

κάποια επισημαίνονται με σύμβολα,

άλλα με ισομετρική, τριδιάστατη

και εναέρια απεικόνιση.

Ο χάρτης είναι μικρού μεγέθους,

για να διπλώνει και να γίνεται τσέπης

ή να μπορεί να τοποθετηθεί σε πλαίσιο στις στάσεις των λεωφορείων.

Πιστεύω ότι ισορροπεί

ανάμεσα στην αληθινή αναπαράσταση

και στην απλούστευση, τη γλώσσα προσανατολισμού στο μυαλό μας.

Έτσι, οι ευθείες γραμμές, οι καθαρές γωνίες

και, φυσικά, η πολύ πολύ σημαντική

γεωγραφική διαστρέβλωση καθιστούν εφικτούς τους χάρτες μέσων μεταφοράς.

Αν δείτε, για παράδειγμα, τα δύο κεντρικά

περάσματα που διατρέχουν την πόλη,

το κίτρινο και το πορτοκαλί εδώ, έτσι φαίνονται

και σε έναν πραγματικό, ακριβή οδικό χάρτη

και έτσι θα φαίνονταν και στο διαστρεβλωμένο,

απλουστευμένο χάρτη μου για μέσα μαζικής μεταφοράς.

Άρα, για έναν πετυχημένο χάρτη μέσων μαζικής μεταφοράς,

δε χρειάζεται να επιμείνουμε στην ακριβή αναπαράσταση

αλλά να τον σχεδιάσουμε όπως λειτουργεί το μυαλό μας.

Οι αντιδράσεις ήταν απίστευτες. Με χαροποίησαν πολύ.

Χάρηκα φυσικά και σε προσωπικό επίπεδο

καθώς οι δικοί μου στη Γερμανία και την Ελλάδα, έχουν πλέον μια ιδέα

για τη δουλειά που κάνω. (Γέλια) Σας ευχαριστώ. (Χειροκρότημα)