Ένας ελεύθερος κόσμος χρειάζεται τη σάτιρα

Χρειαζόμαστε το χιούμορ όπως χρειαζόμαστε και τον αέρα που αναπνέουμε, λέει ο εκδότης και γελοιογράφος Πάτρικ Τσαπάτε. Σε μια ομιλία εμπλουτισμένη με ιδιαίτερες εικόνες από μια καριέρα αφιερωμένη στη γελοιογράφηση των πάντων, από δικτάτορες και ιδεολόγους μέχρι σέλφις και σταρ των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ο Τσαπάτε διατυπώνει μια ηχηρή, συχνά ξεκαρδιστική άποψη για την αναγκαιότητα της σάτιρας. Μας λέει ότι, «Οι πολιτικές γελοιογραφίες γεννήθηκαν με τη δημοκρατία, και τίθενται υπό αμφισβήτηση μαζί με την ελευθερία».

Είμαι πολιτικός σκιτσογράφος στην
παγκόσμια σκηνή την τελευταία εικοσαετία.

Και έχουμε δει τόσα και τόσα
να συμβαίνουν αυτή την εικοσαετία.

Είδαμε τρεις διαφορετικούς Πάπες
της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας,

και γίναμε μάρτυρες μοναδικών στιγμών:

της ανάδειξη του Πάπα
στην πλατεία του Αγίου Πέτρου --

ξέρετε, με αυτό τον λεπτό άσπρο καπνό

και της επίσημης ανακοίνωσης.

[Είναι αγόρι!]

(Γέλια)

(Χειροκρότημα)

Είδαμε τέσσερις Αμερικανούς Προέδρους.

Τον Ομπάμα, φυσικά.

Οι Ευρωπαίοι τον συμπαθούσαν αρκετά.

Ήταν υπέρ της συνεργασίας των κρατών.

Ήταν οπαδός της διπλωματίας.

Ήθελε να τα πηγαίνει καλά με το Ιράν.

(Γέλια)

Και μετά...

η πραγματικότητα μιμήθηκε την καρικατούρα

τη μέρα που ο Ντόναλντ Τραμπ
έγινε Πρόεδρος των ΗΠΑ.

(Γέλια)

(Χειροκρότημα)

Ξέρετε, ο κόσμος έρχεται σε μας και λέει,

«Εσείς οι γελοιογράφοι έχετε πολύ εύκολο
έργο. Εννοώ -- με άτομα όπως ο Τραμπ;»

Ε λοιπόν όχι, δεν είναι εύκολο

να κάνεις τη γελοιογραφία κάποιου
που είναι από μόνος του καρικατούρα.

(Γέλια)

Όχι.

(Χειροκρότημα)

Οι λαϊκιστές δεν είναι
εύκολος στόχος για σάτιρα

γιατί τη μια μέρα προσπαθείς
να στηλιτεύσεις την αστεία τους πλευρά,

και την επόμενη, σε έχουν ξεπεράσει.

Για παράδειγμα, μόλις εκλέχθηκε,

προσπάθησα να φανταστώ ποιο θα ήταν
το tweet του Τραμπ για τα Χριστούγεννα.

Οπότε δημιούργησα αυτό, ΟΚ;

[Καλά Χριστούγεννα σε όλους!
Εκτός από τους χαμένους. Είναι θλιβεροί.]

(Γέλια)

Και την επόμενη μέρα,
ο Τραμπ ανέβασε το εξής tweet:

[Καλή Χρονιά σε όλους,
και στους πολλούς εχθρούς μου

και όσους με πολέμησαν
και έχασαν τόσο συντριπτικά

που δεν ξέρουν τι να κάνουν. Με αγάπη!]

(Γέλια)

Είναι το ίδιο!

(Χειροκρότημα)

Είναι η εποχή των ισχυρών ανδρών.

Και σύντομα, ο Ντόναλντ Τραμπ συνάντησε
τον ήρωά του, τον Βλάντιμιρ Πούτιν,

και να πώς εξελίχθηκε η πρώτη συνάντηση:

[Θα σε βοηθήσω να πιάσεις τους χάκερς.
Δώσε μου τον κωδικό σου.]

(Γέλια)

Και δεν τα βγάζω από το μυαλό μου.

Βγήκε από εκείνο το πρώτο ραντεβού
λέγοντας πως οι δυο τους συμφώνησαν

σε μια κοινή ειδική ομάδα
για την κυβερνοασφάλεια.

Έτσι έγινε, αν το θυμάστε.

Ποιος να φανταζόταν όσα είδαμε
αυτά τα είκοσι χρόνια.

Είδαμε τη Μεγάλη Βρετανία να οδεύει
προς την έξοδο από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

[Σκληρό Brexit;]

(Γέλια)

Στη Μέση Ανατολή,
πιστέψαμε για κάποιον καιρό

στο δημοκρατικό θαύμα
της Αραβικής Άνοιξης.

Είδαμε δικτάτορες να πέφτουν,
άλλους να κρέμονται.

(Γέλια)

Και είναι και η αέναη δυναστεία
των Κιμ στη Νότιο Κορέα.

Μοιάζουν να βγαίνουν κατευθείαν
μέσα από το Cartoon Network.

Νιώθω ευλογημένος που μπόρεσα
να σκιτσάρω δυο από αυτούς.

Κιμ Γιονγκ-ΙΙ, ο πατέρας,

όταν πέθανε πριν μερικά χρόνια,
αυτή ήταν μια επικίνδυνη στιγμή.

[Παραλίγο!]

(Γέλια)

Παραλίγο -

(Χειροκρότημα)

Και μετά και ο υιός, ο Κιμ Γιονγκ-Ουν,

απέδειξε πως είναι
ένας άξιος συνεχιστής του θρόνου.

Τώρα είναι φίλος με τον Αμερικανό Πρόεδρο.

Συναντιούνται κάθε τρεις και λίγο
και συζητούν σαν φίλοι.

[Τι ζελέ μαλλιών βάζεις;]

(Γέλια)

Είναι έκπληξη άραγε

το ότι ζούμε σε ένα κόσμο

που κυβερνάται από εγωμανείς;

Κι αν είναι απλώς μια αντανάκλαση
αυτού που είμαστε εμείς;

Εννοώ, κοιτάξτε μας, τον καθένα μας.

(Γέλια)

Ναι λοιπόν, αγαπάμε τα κινητά μας,

αγαπάμε τις σέλφι μας,

αγαπάμε τους εαυτούς μας.

Και χάρη στο Facebook,
έχουμε πολλούς φίλους

σε κάθε γωνιά της Γης.

Ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ είναι φίλος μας.

(Γέλια)

Ξέρετε, αυτός και οι δικοί του
στη Σίλικον Βάλεϊ

είναι οι βασιλιάδες και αυτοκράτορες

της εποχής μας.

Να λες ότι οι αυτοκράτορες
δεν έχουν ρούχα,

αυτό δεν είναι το καθήκον της σάτιρας;

Να λες την αλήθεια στην εξουσία.

Αυτός ήταν πάντα ο ιστορικός ρόλος
των πολιτικών γελοιογράφων.

Τη δεκαετία του 1830, στη μετεπαναστατική
Γαλλία του Βασιλιά Λουδοβίκου Φίλιππου,

οι δημοσιογράφοι και γελοιογράφοι πάλεψαν
σκληρά για την ελευθερία του τύπου.

Φυλακίστηκαν, τους επιβλήθηκαν πρόστιμα,
αλλά τα κατάφεραν.

Και αυτή η καρικατούρα
του βασιλιά από τον Ντωμιέ

αποτύπωσε τον ορισμό του μονάρχη.

Έγραψε ιστορία.

Έγινε το διαχρονικό σύμβολο της σάτιρας
που θριαμβεύει επί της απολυταρχίας.

Σήμερα, 200 χρόνια μετά τον Ντωμιέ,

κινδυνεύουν με εξαφάνιση
οι πολιτικές γελοιογραφίες;

Να το κενό στο πρωτοσέλιδο της Τουρκικής
αντιπολιτευτικής εφημερίδας «Cumhuriyet».

Εδώ παλιότερα εμφανιζόταν
το σκίτσο του Μουσά Καρτ.

Το 2018, ο Μουσά Καρτ
καταδικάστηκε σε τρία χρόνια φυλάκιση.

Για ποιο πράγμα;

Για τη δημιουργία πολιτικών σκίτσων
στην Τουρκία του Ερντογάν.

Γελοιογράφοι από τη Βενεζουέλα, τη Ρωσία,
τη Συρία έχουν οδηγηθεί στην εξορία.

Δείτε αυτή την εικόνα.

Μοιάζει τόσο αθώα, έτσι;

Και όμως είναι τόσο προκλητική.

Όταν δημοσίευσε αυτή την εικόνα,

ο Χανί Αμπάς ήξερε
πως θα άλλαζε τη ζωή του.

Ήταν το 2012, και οι Σύριοι
ξεχύνονταν στους δρόμους.

Ασφαλώς, το μικρό κόκκινο λουλούδι
είναι το σύμβολο της Συριακής επανάστασης.

Πολύ σύντομα, λοιπόν,
το καθεστώς τον κυνήγησε,

και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα.

Ένας καλός του φίλος,
ο γελοιογράφος Ακράμ Ρασλάν,

δεν κατάφερε να φύγει από τη Συρία.

Πέθανε στα βασανιστήρια.

Πρόσφατα στις ΗΠΑ,

κάποιοι από τους κορυφαίους σκιτσογράφους,
όπως ο Νικ Άντερσον και ο Ρομπ Ρότζερς

-- να ένα σκίτσο του Ρομπ --

[Ημέρα Μνήμης 2018. (στην ταφόπλακα)
Αλήθεια. Τιμή. Κράτος Δικαίου.]

έχασαν τις δουλειές τους

γιατί οι εκδότες τους βρήκαν τα έργα τους
πολύ επικριτικά κατά του Τραμπ.

Το ίδιο συνέβη και στον Καναδό
σκιτσογράφο Μάικλ ντε Αντέρ.

Ίσως να πρέπει να αρχίσουμε να ανησυχούμε.

Οι πολιτικές γελοιογραφίες
γεννήθηκαν με τη δημοκρατία,

και τίθενται υπό αμφισβήτηση
μαζί με την ελευθερία.

Ξέρετε, με τα χρόνια,

με το Ίδρυμα Γελοιογραφιών για την Ειρήνη
και με άλλες τέτοιες πρωτοβουλίες,

-- αυτό δεν είναι ευρέως γνωστό --

ο Κόφι Ανάν ήταν επίτιμος
πρόεδρος του ιδρύματός μας,

ο αείμνηστος Κόφι Ανάν, βραβευμένος
με Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης.

Ήταν μεγάλος υπέρμαχος των γελοιογραφιών.

Ή, στο συμβούλιο της Ένωσης Αμερικανών
Δημοσιογραφικών Γελοιογράφων,

υπερασπιζόμαστε φυλακισμένους, υπό απειλή,
απολυμένους, εξόριστους γελοιογράφους.

Αλλά ποτέ δεν συνάντησα περίπτωση
κάποιου που απολύθηκε

για μια γελοιογραφία που δεν έκανε.

Αυτό λοιπόν συνέβη σε μένα.

Τα τελευταία 20 χρόνια, συνεργαζόμουν
με την «International Herald Tribune»

και τους «New York Times».

Συνέβη το εξής.

Τον Απρίλιο του 2019,

μια γελοιογραφία ενός διάσημου
Πορτογάλου γελοιογράφου,

που δημοσιεύτηκε πρώτα στην εφημερίδα
«El Expresso» στη Λισαβόνα,

επιλέχθηκε από έναν εκδότη
στους «New York Times»

και επανατυπώθηκε στις διεθνείς εκδόσεις.

Η γελοιογραφία προκάλεσε πανικό.

Χαρακτηρίστηκε ως αντισημιτική,

προκάλεσε ευρεία κατακραυγή,

απολογίες

και μεγάλες αποζημιώσεις
από την πλευρά των «Times».

Ένα μήνα μετά, ο εκδότης μου μού είπε

ότι έκλειναν οριστικά
το τμήμα πολιτικών γελοιογραφιών.

Μπορούσαμε, λοιπόν, και έπρεπε να κάνουμε
μια συζήτηση για εκείνη τη γελοιογραφία.

Κάποιοι λένε ότι τους θύμιζε
τη χειρότερη αντισημιτική προπαγάνδα.

Άλλοι, εντός αυτών και το Ισραήλ,

είπαν πως όχι, είναι απλώς
σκληρή κριτική κατά του Τραμπ,

που φαίνεται να δείχνει τυφλή υποταγή
στο Πρωθυπουργό του Ισραήλ.

Έχω κάποιες αντιρρήσεις
για αυτή τη γελοιογραφία,

αλλά αυτή η συζήτηση δεν έγινε
στους «New York Times».

Βρισκόμενοι υπό επίθεση,
διάλεξαν τον εύκολο δρόμο:

για να μην έχουμε προβλήματα
με πολιτικά σκίτσα στο μέλλον,

ας μην έχουμε καθόλου τέτοια.

Να κάτι καινούριο.

Εφηύραμε μόλις την
προληπτική αυτο-λογοκρισία;

Νομίζω πως το ζήτημα
είναι μεγαλύτερο από τις γελοιογραφίες.

Αφορά στην έκφραση γνώμης
και τη δημοσιογραφία.

Αφορά, εντέλει, στη δημοκρατία.

Ζούμε σε έναν κόσμο

όπου όχλοι ηθικολόγων μαζεύονται
στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης

και ξεσπούν σαν καταιγίδα.

Οι πιο οργισμένες φωνές
τείνουν να ορίζουν τη συζήτηση,

και το θυμωμένο πλήθος ακολουθεί.

Αυτοί οι όχλοι των μέσων
κοινωνικής δικτύωσης,

κάποιες φορές υποκινούμενοι
από ομάδες συμφερόντων,

φτάνουν στις αίθουσες σύνταξης των ΜΜΕ
σαν μια σαρωτική θύελλα.

Κάνουν εκδότες και συντάκτες
να ψάχνουν για αντίμετρα.

Αυτό δεν αφήνει χώρο
για συζητήσεις με νόημα.

Το Twitter είναι χώρος
αγανάκτησης, όχι διαλόγου.

Και ξέρετε κάτι;

Κάποιος περιέγραψε πολύ εύστοχα
την κατάστασή μας την εποχή του θορύβου.

Ξέρετε ποιος;

Ο Σαίξπηρ, 400 χρόνια πριν.

[(Η ζωή) είναι μύθος που λέει ένας χαζός,
γεμάτος θόρυβο και θυμό, και κανένα νόημα]

Αυτό με αγγίζει. Ο Σαίξπηρ
είναι ακόμα επίκαιρος, έτσι;

Αλλά ο κόσμος έχει λίγο αλλάξει.

[Πολύ μεγάλη πρόταση!]

(Γέλια)

Είναι αλήθεια.

(Χειροκρότημα)

Ξέρετε, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι
ευχή και κατάρα για τις γελοιογραφίες.

Ζούμε στην εποχή της εικόνας,
και αυτές διαδίδονται, γίνονται viral,

αλλά έτσι γίνονται και στόχος.

Πολύ συχνά, ο πραγματικός στόχος
πίσω από τη γελοιογραφία

είναι το μέσο που τη δημοσίευσε.

[Καλύπτεις το Ιράκ;
Όχι, τον Τραμπ!]

Η σχέση παραδοσιακών μέσων
και μέσων κοινωνικής δικτύωσης

είναι αστεία.

Από τη μία, έχουμε τη χρονοβόρο διαδικασία

της πληροφόρησης, επιβεβαίωσης, διαλογής.

Από την άλλη, είναι, ειλικρινά,
ένας ανοιχτός χώρος,

για φήμες, γνώμες, συναισθήματα,

ενισχυμένος με αλγόριθμους.

Ακόμη και ποιοτικές εφημερίδες αντιγράφουν
κώδικες μέσων δικτύωσης στις σελίδες τους.

Επισημαίνουν τις 10 πιο πολυδιαβασμένες,
τις 10 πιο διαδεδομένες ιστορίες.

Θα έπρεπε να προωθούν
τις 10 πιο σημαντικές ιστορίες.

(Χειροκρότημα)

Τα ΜΜΕ δεν πρέπει να φοβερίζονται
από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης,

και οι εκδότες πρέπει να σταματήσουν
να φοβούνται τον εξαγριωμένο όχλο.

(Χειροκρότημα)

Δεν θα βάλουμε προειδοποιήσεις
όπως στα πακέτα τσιγάρων, σωστά;

[Η σάτιρα πληγώνει τα αισθήματά σας]

(Γέλια)

Ελάτε τώρα.

[Κάτω από το μπικίνι μπορεί
να κρύβεις μια βόμβα του σεξ]

Οι πολιτικές γελοιογραφίες έχουν στόχο
να προκαλούν, όπως και οι απόψεις.

Αλλά πάνω απ' όλα,
πρέπει να είναι τροφή για σκέψη.

Νιώθετε πληγωμένοι;

Αφήστε το να περάσει.

Δεν σας αρέσει;

Κοιτάξτε από την άλλη.

Η ελευθερία του λόγου
δεν είναι ασυμβίβαστη με το διάλογο

και το να ακούμε ο ένας τον άλλο.

Αλλά είναι ασυμβίβαστη
με την έλλειψη ανοχής.

(Χειροκρότημα)

Ας μην είμαστε λογοκριτές του εαυτού μας
στο όνομα της πολιτικής ορθότητας.

Πρέπει να σηκώσουμε κεφάλι,
να αμυνθούμε,

γιατί αν δεν το κάνουμε,
θα ξυπνήσουμε αύριο

σε έναν αποστειρωμένο κόσμο,

όπου θα είναι αδύνατη κάθε μορφή
σάτιρας και πολιτικής γελοιογραφίας.

Γιατί όταν η πολιτική πίεση
συναντά την πολιτική ορθότητα,

η ελευθερία του λόγου πεθαίνει.

(Χειροκρότημα)

Θυμάστε τον Ιανουάριο του 2015;

Με τη σφαγή δημοσιογράφων και γελοιογράφων

στην «Charlie Hebdo» στο Παρίσι,

ανακαλύψαμε την πιο ακραία
μορφή λογοκρισίας:

τη δολοφονία.

Θυμηθείτε πως νιώσαμε τότε.

[Χωρίς χιούμορ είμαστε όλοι νεκροί]

Όποια γνώμη και να είχε κανείς
για το σατιρικό αυτό περιοδικό,

όπως και να ένιωθε για εκείνα
τα συγκεκριμένα σκίτσα,

όλοι καταλάβαμε ότι κάτι θεμελιώδες
βρισκόταν υπό απειλή,

ότι οι πολίτες των ελεύθερων κοινωνιών
-βασικά, οι πολίτες κάθε κοινωνίας-

χρειάζονται το χιούμορ όσο
και τον αέρα που αναπνέουμε.

Για αυτό και οι εξτρεμιστές,

οι δικτάτορες, οι αυτοκράτορες,
και, βασικά, όλοι οι ιδεολόγοι του κόσμου

δεν ανέχονται το χιούμορ.

Στον τρελό κόσμο που ζούμε,

χρειαζόμαστε τις πολιτικές γελοιογραφίες
περισσότερο από ποτέ.

Χρειαζόμαστε το χιούμορ.

Σας ευχαριστώ.

(Χειροκρότημα)