तणाव आणि स्मरणशक्ती यातील आश्चर्यकारक संबंध - एलिझाबेथ कॉक्स

संपूर्ण पाठ पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा: https://ed.ted.com/lessons/the-surprising-link-between-stress-and-memory-elizabeth-cox

एखाद्या परीक्षेसाठी तुम्ही आठवडाभर अभ्यास करता. परीक्षेच्या दिवशी, थोड्याश्या चिंतेत शिक्षकांनी पेपर वाटायची वाट पाहता. ‘Ataraxia' ची व्याख्या द्या
हा प्रश्न तुम्ही सोडवत असता. तुम्हाला उत्तर ठाऊक असतं पण अचानक काही आठवेनासं होत. असं नेमकं का होत? तणाव आणि स्मरणशक्ती यातील गुंतागुंतीचा संबंध स्पष्ट करतायत 'एलिझाबेथ कॉक्स'.

पाठ- एलिझाबेथ कॉक्स, दिग्दर्शन- आर्ट्रेक स्टुडिओ.

एखाद्या परीक्षेसाठी तुम्ही
आठवडाभर अभ्यास करता.

परीक्षेच्या दिवशी, थोड्याश्या चिंतेत
शिक्षकांनी पेपर वाटायची वाट पाहता.

‘अटेरॅक्सिया' ची व्याख्या द्या
हा प्रश्न तुम्ही सोडवत असता.

तुम्हाला उत्तर ठाऊक असतं पण अचानक
काही आठवेनासं होत.

असं नेमकं का होत?

याचं उत्तर दडलंय,

तणाव आणि स्मरणशक्ती मधील संबंधामध्ये.

तणावाचे विविध प्रकार व तीव्रता आहेत.

तसेच स्मरणशक्तीचेही.

आपण पाहणार आहोत
अल्पकालीन तणाव कसा परिणाम करतो.

गोष्टी लक्षात ठेवण्याच्या क्षमतेवर.

सर्वप्रथम याप्रकारची स्मरणशक्ती
कशी काम करते ते पाहू.

गोष्टी ज्या तुम्ही वाचता, ऐकता, अभ्यासता

त्या तीन मुख्य टप्प्यात
तुमच्या स्मृतीत साठवल्या जातात.

सर्वात पहिला टप्पा- संपादन करणे.

ज्याक्षणी एखादी नवीन माहिती
तुमच्या समोर येते

तेंव्हा विविध संवेदनांमार्फत
मेंदूतील विशिष्ट भाग सक्रिय केला जातो.

हि माहिती दीर्घकाळ
स्मरणात राहण्यासाठी,

या सवेदनांची जाणीव होण्यासाठी

हिप्पोकॅम्पसद्वारे माहिती
एकत्रित केली जाते.

अमिग्डला प्रभावी काम करतो.

तीव्र भावनांशी संबद्धीत
अनुभवांवर तो जोर देतो.

हिप्पोकॅम्पस हे स्मृतींच्या रूपात साठवतो.

बहुतांश वेळा मूळ अनुभवानं
दरम्यान उद्दीपित झालेले

सिनॅप्टिक कनेक्शन यात
मजबूत केले जातात.

हे स्मृतींमध्ये रूपांतरित झाले कि,

नंतर हे लक्षात ठेवणे
किंवा आठवणे शक्य होते.

संपूर्ण मेंदूमध्ये स्मृती साठवल्या जातात.

आणि त्या आठवण्याचा कामात
प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्स मेंदूला सूचित करतो.

तणावाचा या सर्वावर
कसा परिणाम होतो ते पाहू.

पहिल्या दोन टप्प्यांमध्ये,

थोडासा तणाव खरंतर अनुभवांचे
स्मृतीत रूपांतर करण्यास मदतीचा ठरू शकतो.

आपला मेंदू तणावपूर्ण उत्तेजनास
प्रतिसाद देतो.

कॉर्टिकोस्टेरॉइड्स हि संप्रेरके
त्यावेळी स्रवतात.

त्यामुळे धोका शोधण्याची प्रक्रिया
कार्यान्वित होते.

अमिग्डलामध्ये धोक्याला
प्रतिसाद देणे सुरु होतो.

अमिग्डला हिप्पोकॅम्पसला सूचित करतो.

तणाव निर्माण कारणारे अनुभव स्मरणशक्तीमध्ये
एकत्रित करण्याची सूचना करतो.

दरम्यान, तणावामुळे निर्माण झालेला
कॉर्टिकोस्टिरॉईड्सचा पूर

हिप्पोकॅम्पसला उत्तेजना देतो,

आणि स्मृती एकत्रित करण्यास सूचित करतो.

पण थोडासा तणाव फायदेशीर असला तरी,

अति आणि तीव्र तणाव
विपरीत परिणाम करू शकतो.

संशोधकांनी उंदरांना तणाव निर्माण करणारी
सम्प्रेरके देऊन हे तपासले आहे.

कॉर्टिकोस्टिरॉइडचे प्रमाण
हळूहळू वाढवले असता,

उंदरांची स्मरणशक्ती चाचणीतील
कामगिरी प्रथम उंचावली,

मात्र संप्रेरकाचे प्रमाण
जसजसे वाढले तशी घसरली.

माणसांमध्येही आपल्याला थोड्याश्या ताणाचा
सकारात्मक परिणाम दिसून येतो.

मात्र हे तेंव्हाच घडते जेंव्हा तणाव
समरणशक्तीसंबंधित कार्याशी निगडीत असतो.

कमी वेळामुळे येणार तणाव यादी
पाठ करण्यास मदतीचा ठरला तरी,

मित्राने घाबरवल्याने आलेला तणाव
उपयुक्त ठरणार नाही.

आणि काही आठवडे, महिने, वर्षभर

सततच्या तणावामुळे
साठत राहिलेले कॉर्टिकोस्टिरॉईड

हिप्पोकॅम्पसवर विपरीत परिणाम करू शकते.

आणि नवीन स्मृती तयार करण्याची
क्षमता कमी करू शकते.

थोडासा तणाव गोष्टी लक्षात ठेवण्यास
फायदेशीर ठरला तर उत्तमच,

पण दुर्दैवाने याउलटच घडते.

लक्षात ठेवण्यासाठी मेंदू
प्रीफ्रंटलकॉर्टेक्सवर अवलंबून असतो.

जे विचार,लक्ष आणि तर्क
यांवर नियंत्रण ठेवते.

जेंव्हा कॉर्टिकोस्टिरॉईड्स
अमिग्डलाला उत्तेजना देतात

तेंव्हा अमिग्डला
प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्सच्या कार्यात

अडथळे निर्माण करतो.

या अधथळ्यांमागचा उद्देश हाच कि
लढा /पळा /स्तब्ध व्हा प्रतिसाद

धोकादायक परिस्थितीत
अधिक तर्कसंगत विचारकरून दिला जावा.

पण याचा विपरीत परिणामही होऊ शकतो.

तो म्हणजे परीक्षेच्या वेळी
काही आठवेनासं होत.

आणि ते आठवण्याची प्रक्रिया
तणाव निर्माण करते.

आणि मग कॉर्टिकोस्टेरॉईड निर्माण होऊन
कधीही न संपणारं चक्र चालू होत.

आणि काही आठवण्याची शक्यताही कमीच असते.

तर मग तणावाचा फायदा करून
घेण्यासाठी तुम्ही काय करू शकता ?

आणि तणावपूर्ण परिस्थितीत
शांत राहण्यासाठी काय करू शकता ?

पहिली गोष्ट म्हणजे, परीक्षेसारख्या
तणाव निर्माण करणाऱ्या परिस्थितीसाठी

तणावपूर्ण परिस्थितीसाठी करतात
तशी तयारी करा.

नवं काही तणाव निर्माण करू शकतं.

प्रश्न वेळेत सोडवण्याचा सराव करणे,

सोफ्यावर न बसता परीक्षेप्रमाणे
डेस्कवर बसून सोडवणे,

यामुळे परीक्षेच्या वेळी तुम्ही तणावाला

अधिक समर्थपणे सामोरे जाऊ शकाल.

व्यायाम हेही उपयुक्त साधन आहे.

यामुळे हृदय आणि
श्वासोच्छ्वासाची गती वाढते.

ज्यामुळे मेंदूत रासायनिक बदल होतात.

भीती कमी करून चित्त स्थिर ठेवण्यास
हे बदल मदत करतात.

नियमित व्यायामामुळे
झोपही सुधारते असं मानतात.

ज्याचा परीक्षेच्या आदल्यारात्री
फायदा होऊ शकतो.

आणि परीक्षेच्या दिवशी,

तुमच्या शरीराचा लढा/पळा/स्तब्ध व्हा
हा प्रतिसाद थोपवण्यासाठी दीर्घश्वसन करा.

परीक्षेची भीती कमी करण्यास
दीर्घश्वसन फायदेशीर ठरते.

तिसरी ते नर्सिंगच्या विद्यार्थ्यांपर्यंत,
सर्व वयोगटात हे फायदे दिसून आले आहेत.

तर मग पुढच्यावेळी महत्वाच्या क्षणी
जेंव्हा काही आठवेनासे होईल तेंव्हा;

'अटेरॅक्सिया' म्हणजे काय
हे आठवेपर्यंत दीर्घ श्वास घ्या.

चिंतामुक्त शांत अवस्था
म्हणजेच 'अटेरॅक्सिया'.