Mustafa Akyol: Wiara kontra tradycja w islamie

Na TEDxWarwick, dziennikarz Mustafa Akyol opowiada o sposobach, w jaki niektóre lokalne zwyczaje o podłożu kulturowym (jak noszenie chusty na głowie) zostały przyjęte przez wiele ludzi z wiarą islamu. Czy spojrzenie świata na islam nie jest za bardzo skupione na tradycji, a za mało na głównych prawdach wiary?

Kilka tygodni temu,

miałem możliwość być w Arabii Saudyjskiej.

Pierwszą rzeczą, jaką chciałem zrobić jako Muzułmanin,

była podróż do Mekki i odwiedzenie Kaaby,

najświętsze sanktuarium świata islamu.

I zrobiłem to; włożyłem rytualną szatę;

udałem się do świętego meczetu;

modliłem się;

obserwowałem wszystkie obrzędy.

Przez ten czas,

pomiędzy całą duchowością

zainteresował mnie jeden przyziemny detal w Kaabie.

zainteresował mnie jeden przyziemny detal w Kaabie.

Nie było tam podziału ze względu na płeć.

Innymi słowy, mężczyźni i kobiety

razem oddawali cześć.

Byli razem podczas tawaf --

rytualnego okrążenia Kaaby.

Byli razem podczas modlitwy.

I jeśli zastanawiacie się, dlaczego to jest interesujące,

musicie zobaczyć resztę Arabii Saudyjskiej.

Jest to kraj,

który jest surowo podzielony pomiędzy obie płcie.

Innymi słowy,

jako mężczyźni, nie możecie oczekiwać przebywania

w tym samym pomieszczeniu co kobiety.

Zauważyłem to w bardzo zabawny sposób.

Opuściłem Kaabę,

i chciałem zjeść coś w centrum Mekki.

Skierowałem się, ku najbliższej restauracji Burger King.

Wszedłem tam,

i zauważyłem, że była tam część dla mężczyzn,

starannie oddzielona od części dla kobiet.

Musiałem płacić, złożyć zamówienie i jeść w sektorze męskim.

"Śmieszne," powiedziałem do siebie,

"możesz przebywać z tłumem przeciwnej płci w świętej Kaabie,

ale nie w Burger Kingu."

Trochę ironiczne.

Ironiczne, ale również całkiem wymowne.

Ponieważ Kaaba oraz obrzędy dookoła niej,

sięgają początków islamu,

czasów proroka Mahometa.

I jeśli wtedy byłby duży nacisk na to,

aby odseparować mężczyzn od kobiet,

obrzędy wokół Kaaby wyglądałyby całkowicie inaczej.

Ale widocznie, nie był to problem w tamtych czasach.

Obrzędy wyglądają więc w taki a nie inny sposób.

Jest to również -- moim zdaniem -- potwierdzone

przez fakt, że odosobnienie kobiet

w tworzeniu podzielonego społeczeństwa

jest czymś, czego nie znajdziesz w Koranie,

podstawy islamu --

boskiej podstawy islamu,

w którą wierzą wszyscy muzułmanie, podobnie jak ja.

Sądzę, że to nie przypadek,

że nie można znaleźć tego pomysłu

w samych początkach islamu.

Ponieważ wielu uczonych

studiujących historię myśli islamskiej --

uczeni muzułmańscy, czy pochodzący z Zachodu --

sądzą, że zwyczaj podziału kobiet i mężczyzn

sądzą, że zwyczaj podziału kobiet i mężczyzn

powstał w późniejszym rozwoju islamu,

a muzułmanie go przejęli

od istniejących wcześniej kultur i tradycji Bliskiego Wschodu.

Odosobnienie kobiet było tak na prawdę

zwyczajem bizantyjskim i perskim,

a muzułmanie przyjęli go,

i uczynili częścią swojej religii.

Jest to w zasadzie tylko jeden przykład

o wiele większego zjawiska.

To co nazywamy dziś Szariatem czy islamską kulturą --

w rzeczywistości istnieje wiele islamskich kultur;

ta w Arabii Saudyjskiej bardzo się różni od tej,

z której pochodzę ja, czyli ze Stambułu, czy z Turcji.

Ale nadal,

jeśli mówisz o kulturze muzułmańskiej,

to ma ona swoją podstawę, swój boski przekaz,

które zaczynają się w religii,

ale później wiele tradycji, interpretacji,

wiele zwyczajów, zostało dodanych na jej szczyt.

To były tradycje Bliskiego Wschodu -- tradycje ze średniowiecza.

Z tej rzeczywistości

wynikają dwa ważne przekazy, dwie lekcje.

Przede wszystkim muzułmanie --

pobożni, konserwatywni, wierzący muzułmanie, którzy chcą być wierni swojej religii --

nie powinni obstawać przy wszystkim ze swojej kultury

myśląc, że jest to boski nakaz.

Może niektóre tradycje są złe,

i należy je zmienić.

Z drugiej strony, ludzie z Zachodu,

którzy patrzą na islamską kulturę

i widzą wszystkie kłopotliwe strony,

nie powinni ochoczo stwierdzać, że tak nakazuje islam.

Może to jest kultura Bliskiego Wschodu

zmieszana razem z islamem.

Istnieje zwyczaj zwany obrzezaniem kobiet.

To coś strasznego, okropnego.

W zasadzie jest to zabieg

pozbawiający kobiet przyjemności seksualnej.

Ludzie z Zachodu, Europejczycy, Amerykanie,

którzy nie wiedzieli o tym wcześniej,

stają na przeciw tej praktyce

wewnątrz niektórych społeczności muzułmańskich,

które imigrowały z północnej Afryki.

Myślą wtedy: "Oh, co za okropna religia,

że nakazuje robić coś takiego."

Ale jeśli spojrzysz dokładniej na obrzezanie kobiet,

to widzisz, że nie ma ono nic wspólnego z islamem,

i jest to po prostu północnoafrykański zwyczaj,

który istniał wcześniej niż sam islam.

Istniał tam tysiące lat.

I oczywiście, część muzułmanów praktykuje ten zwyczaj.

Muzułmanie w północnej Afryce, w żadnym innym miejscu

Ale nie tylko społeczności muzułmańskie w Afryce Północnej --

animiści, nawet niektórzy chrześcijanie,

oraz część plemion żydowskich w Afryce Północnej

są znane z praktykowania obrzezania kobiet.

To co może wyglądać na problem

z wiarą islamską,

może okazać się tradycją,

którą przejęli muzułmanie.

To samo można powiedzieć o zabójstwach honorowych,

które są wiecznie powracającym tematem w zachodnich mediach --

które są oczywiście okropną tradycją.

I faktycznie widzimy tę tradycję w niektórych społecznościach muzułmańskich.

Ale również w innych wspólnotach Bliskiego Wschodu:

jak część grup chrześcijańskich, oraz społeczności ze Wschodu,

można zaobserwować tę samą praktykę.

Parę miesięcy temu,

mieliśmy tragiczny przypadek zabójstwa honorowego

wewnątrz społeczności ormiańskiej w Turcji.

To są sprawy dotyczące głównie kultury,

ale również bardzo interesuje się kulturą polityczną.

Czy cenione są wolność i demokracja?

A może ustrój dyktatorski,

w od którego oczekuje się narzucania swojej woli obywatelom?

Nie jest tajemnicą,

że wiele ruchów islamskich na Bliskim Wschodzie

skłania się ku dyktaturze,

a część z tak zwanych "islamskich reżimów"

jak Arabia Saudyjska, Iran,

oraz najgorszy przypadek, którym są Talibowie w Afganistanie,

są całkiem dyktatorskie -- nie ma na to wątpliwości.

Na przykład, w Arabii Saudyjskiej

istnieje zjawisko zwane policją religijną.

Policja religijna narzuca

oczekiwany przez islam sposób życia

na każdym obywatelu, przy użyciu siły --

kobiety są zmuszane do zasłaniania swych głów

poprzez noszenie hidżabu -- islamskiego nakrycia głowy.

Jest to bardzo dyktatorskie,

i jest to coś, na co jestem nastawiony bardzo krytycznie.

Ale kiedy zrozumiałem,

że nie-muzułmanie,

lub osoby obojętne islamowi na tej samej szerokości geograficznej,

czasem postępują podobnie,

zrozumiałem, że być może problem

leży w kulturze politycznej całego regionu, a nie tylko islamu.

Pozwólcie, że dam wam przykład: w Turcji, skąd pochodzę,

która jest bardzo świeckim państwem,

aż do niedawna

mieliśmy tak zwaną policję świecką,

która pilnowała uniwersytetów,

przed zasłoniętymi studentkami.

Innymi słowy, zmuszali oni studentki

do odsłonięcia swych głów.

Myślę, że zmuszanie ludzi, do odsłaniania swych głów,

jest taką samą tyranią, jak zmuszanie do ich zasłonięcia.

Powinna to być osobista decyzja.

Kiedy to zobaczyłem, powiedziałem:

"Może problem

tkwi w dyktatorskiej kulturze tego regionu,

a muzułmanie zostali poddani jej wpływowi."

Ale osoby ze świeckim usposobieniem, również podane są temu wpływowi.

Może jest to problem zwyczajów politycznych,

a my musimy pomyśleć o tym,

w jaki sposób je zmienić.

Jest to część z pytań,

które zaprzątały moją głowę kilka lat temu,

kiedy usiadłem, aby napisać książkę.

Powiedziałem: "Zrobię badania

o tym jak na prawdę islam stał się takim, jaki jest dzisiaj,

oraz, które drogi zostały powzięte,

a które mogłyby być."

Tytuł książki brzmi: "Islam bez skrajności: muzułmańska wersja wolności."

I jak sugeruje podtytuł,

popatrzyłem na islamską tradycję i historię islamskiej myśli,

z perspektywy wolności jednostki,

i próbowałem dowiedzieć się jakie są jej zalety

w odniesieniu do wolności osobistej.

Takie zalety istnieją w islamskiej tradycji.

Islam jest religią monoteistyczną,

która definiuje człowieka, jako odpowiedzialnego za siebie,

tworzy wizerunek jednostki na Bliskim Wschodzie,

i zachowuje go od komunitaryzmu

i kolektywizmu szczepu.

Można stąd wysunąć wiele pomysłów.

Ale oprócz tego, zauważyłem również problemy z islamską tradycją.

Jedna rzecz była ciekawa:

większość z tych problemów, które wyszły na jaw później,

nie z powodu boskiej podstawy islamu -- Koranu --

ale z, jeszcze raz, tradycji i mentalności,

lub z interpretacji Koranu,

które stworzyli muzułmanie w średniowieczu.

Na przykład Koran,

nie popiera kamieniowania.

Nie ma żadnej kary za apostazję.

Nie ma kary za ludzkie słabości, jak picie.

Reguły, które tworzą Szariat,

kłopotliwe strony Szariatu,

powstały po pewnym czasie z późniejszych interpretacji islamu.

Oznacza to, że muzułmanie mogą dzisiaj

popatrzyć na te sprawy i powiedzieć:

"Cóż, podstawa naszej religii

musi z nami pozostać.

To nasza wiara, i będziemy wobec niej lojalni."

Możemy jednak zmienić interpretację,

ponieważ powstała ona stosownie do czasu, i otoczenia ze średniowiecza.

Teraz żyjemy w innym świecie,

z innymi wartościami, innymi systemami politycznymi.

Nowa interpretacja jest możliwa do wykonania.

Jednak, jeśli tylko ja myślałbym w ten sposób,

byłoby źle.

Ale to nie problem.

Tak naprawdę, od XIX wieku,

istnieje cała masa reformatorów --

czy jakkolwiek ich nazwać --

tradycji,

przodowników w islamskim myśleniu

byli to intelektualiści, mężowie stanu

XIX a później XX wieku,

którzy przede wszystkim patrzyli na Europę

i widzieli, że można ją podziwiać za wiele osiągnięć,

jak nauka, czy technologia.

Ale nie tylko. Godne podziwu są również demokracja, parlament,

idea przedstawicielstwa,

idea równości obywatelskiej.

Ci XIX-wieczni muzułmańscy myśliciele, intelektualiści i politycy

patrzyli na Europę, i widzieli te wszystkie rzeczy.

Mówili: "Dlaczego my również nie możemy tak żyć?"

Spojrzeli z powrotem na islamską tradycję,

uświadomili sobie problematyczne aspekty,

które nie były one fundamentem religii, więc może mogą być jeszcze raz przemyślane,

Koran może być ponownie przeczytany

we współczesnym świecie.

Ten ruch

jest ogólnie nazywany islamskim modernizmem,

i był on rozwijany przez intelektualistów i mężów stanu,

nie tylko jako mądra idea,

ale również jako program polityczny.

To właśnie było powodem, dlaczego w XIX wieku,

Imperium Osmańskie, które w tamtych czasach obejmowało cały Bliski Wschód,

przeprowadziło wiele ważnych reform --

jak reforma dająca chrześcijanom i żydom

równy status społeczny,

zaakceptowanie konstytucji.

przyjęcie parlamentu z przedstawicielami społeczeństwa,

rozwinięcie idei wolności wyznania.

To dlatego Imperium Ostatnie, w swoich ostatnich dekadach

zamieniło się w proto-demokratyczną

monarchię konstytucyjną.

Wolność była w tamtym czasie bardzo ważną wartością polityczną.

Podobnie, w arabskim świecie

były, jak mówi wielki arabski historyk Albert Hourani --

Lata Wolności.

Napisał książkę "Myśl arabska w Latach Wolności."

Lata Wolności definiuje

jako wiek XIX i początek wieku XX.

W znacznej mierze, to był to główny trend

na początku XX wieku

pomiędzy islamskimi myślicielami, politykami, teologami.

Ale przez resztę XX wieku,

istniał inny, dziwny wzorzec,

ponieważ widzimy ostry spadek

w islamskim dążeniu do nowoczesności.

I jak na razie,

islamizm rozrasta się,

jako ideologia, która jest dyktatorska,

przenikliwa,

nastawiona przeciwko Zachodowi,

oraz która chce ukształtować społeczeństwo

według utopijnej wizji.

Tak więc islamizm jest kłopotliwą ideą

która stworzyła wiele problemów

w świecie islamskim XX wieku.

Bardzo skrajne formy islamizmu

popierają nawet terroryzm w imię islamu --

który moim zdaniem jest praktyką wymierzoną przeciwko islamowi,

ale najwidoczniej niektórzy ekstremiści nie myślą w ten sposób.

Powstaje jedno ciekawe pytanie:

Skoro modernizm islamski był tak popularny

na przełomie XIX i XX wieku,

to dlaczego islamizm stał się tak popularny

przez resztę XX wieku?

Uważam, że to pytanie,

powinno być ostrożnie przedyskutowane.

Również w mojej książce zająłem się tym pytaniem.

Właściwie nie musisz być nie wiadomo kim, aby to zrozumieć.

Wystarczy, że popatrzysz na historię polityczną 20 wieku,

i widzisz, że wiele rzeczy się zmieniło.

Zmienił się kontekst.

W XIX wieku,

kiedy muzułmanie brali Europę jako przykład,

byli niepodlegli i bardziej pewni siebie.

Na początku XX wieku, wraz z upadkiem Imperium Osmańskiego,

cały Bliski Wschód został skolonizowany.

A co się dzieje, gdy postępuje kolonizacja?

Powstają ruchy jej przeciwne.

Europa przestała być więc przykładem do naśladowania;

stała się wrogiem, z którym trzeba walczyć i stawiać mu opór.

To właśnie był powód gwałtownego spadku

myśli wolnościowych w świecie muzułmańskim,

a to co widzicie, to większa ilość obrony.

surowości, zaciekłego oporu,

który doprowadził Arabię do socjalizmu, do nacjonalizmu

i ostatecznie do islamistycznej ideologii.

Kiedy zakończył się okres kolonialny,

w jego miejscu pojawili się

w zasadzie świeccy dyktatorzy,

którzy mówią, że są państwem,

ale nie wprowadzają do niego demokracji,

a zamiast tego utwierdzają swoją dyktaturę.

Uważam, że Zachód, a przynajmniej niektóre siły z Zachodu,

a w szczególności Stany Zjednoczone,

popełniły błąd, wspierając tych dyktatorów,

i myśląc, że będą oni bardziej pomocni w ich interesach.

A tak naprawdę ci dyktatorzy

usunęli ze swoich państw demokrację,

usunęli grupy islamskie w swoich państwach,

a przez to uczynili islamizm bardziej przenikliwym.

W XX wieku,

w świecie arabskim istniało błędne koło,

gdzie dyktatura zabraniała wszystkiego swoim obywatelom,

nawet islamskiej pobożności,

a to powodowało szkodliwą reakcję.

Tylko jeden kraj,

zdołał się wydostać, lub trzymać się zdala

tego błędnego koła.

Jest to państwo z którego pochodzę -- Turcja.

Turcja nigdy nie była skolonizowana,

pozostała więc niezależnym krajem po upadku Imperium Osmańskiego.

Rzecz ważna do zapamiętania.

Nie podzielali szumu antykolonialnego,

który istniał w innych krajach tego regionu.

Po drugie -- jeszcze bardziej ważne --

Turcja stała się demokratyczną

wcześniej, niż każde inne państwo o którym mówimy.

W 1950, Turcja miała pierwsze wolne i uczciwe wybory,

które zakończyły autokratyczny, świecki reżim,

który trwał od początków Turcji.

Pobożni muzułmanie w Turcji

zobaczyli, że mogą zmienić system polityczny poprzez głosowanie.

Zrozumieli również, że demokracja współgra z islamem,

oraz jego wartościami,

i byli dla niej pomocni.

Było to doświadczenie,

które żadne inne muzułmańskie państwo na Bliskim Wschodzie nie miało,

aż do niedawna.

Po drugie, przez ostatnie dwie dekady,

dzięki globalizacji, dzięki gospodarce rynkowej,

dzięki rozwojowi klasy średniej,

obserwujemy w Turcji coś,

co definiuję jako odrodzenie islamskiego modernizmu.

Wielu miejskich pobożnych muzułmanów z klasy średniej,

którzy patrzą jeszcze raz na swoją tradycję

widzą, że istnieją z nią problemy.

Wiedzą, że muszą być ona zmieniona, przedyskutowana, zreformowana.

Z powrotem patrzą na Europę,

jako przykład do naśladowania.

A przynajmniej widzą przykład, z którego można czerpać inspirację.

To dlatego proces przyjęcia do UE --

Turcja stara się o przyjęcie do UE --

jest popierany wewnątrz Turcji

przez islamskich wiernych,

jednak inne świeckie narody są temu przeciwne.

Tak naprawdę proces ten został trochę zamglony

przez fakt, że nie wszyscy Europejczycy są przyjaźnie nastawieni --

ale to inny temat.

Ale uczucie proeuropejskie w Turcji przez ostatnią dekadę,

stało się za przyczyną islamu,

i wsparcia przez islamskich liberałów,

oraz liberałów świeckich, oczywiście.

Dzięki temu,

Turcja dostała możliwość, aby tworzyć w pewnym stopniu historię swojego sukcesu,

w której islam i bardziej pobożne zrozumienie islamu

stało się częścią demokratycznej gry,

a nawet przyczyną dla demokratycznego i ekonomicznego

rozwoju kraju.

Ta sytuacja stała się inspirującym przykładem

dla niektórych ruchów islamicznych

w części krajów świata arabskiego.

Na pewno widzieliście Arabską Wiosnę,

która rozpoczęła się w Tunezji i Egipcie.

Arabskie tłumy

zbuntowały się przeciwko swoim dyktatorom.

Domagają się demokracji, domagają się wolności.

Nie stali się islamistycznymi potworami,

których dyktatorzy zawsze używali,

aby usprawiedliwić swój reżim.

Mówili: "Chcemy wolności, chcemy demokracji,

jesteśmy wierzącymi muzułmanami,

ale chcemy żyć jako wolni ludzie, w wolnym społeczeństwie."

Przed nimi, oczywiście, długa droga.

Demokracja nie jest osiągana z dnia na dzień;

to czasochłonny proces.

Ale jest to obiecująca epoka

w muzułmańskim świecie.

I wierzę w to, że islamski modernizm,

który rozpoczął się w XIX wieku,

ale którego sytuacja pogorszyła się w XX wieku,

z powodu muzułmańskich problemów politycznych,

odradza się.

Myślę, że głównym przekazem z tego,

mogłoby być to, że islam,

pomimo sceptyków na zachodzie,

ma w sobie potencjał

do stworzenia swojej własnej drogi do demokracji, drogi do liberalizmu,

do stworzenia swojej własnej drogi do wolności.

Powinno im się tylko na to pozwolić.

Dziękuję.

(Brawa)