Anıları düzenleyebilir miyiz?

Travma ve TSSB, beyninizi, özellikle belleğinizi, yeniden yapılandırır ve harekete geçirildiğinde yıkıcı duygusal tepkileri gün yüzüne çıkarabilir. Bu tetikleyicileri, anıların kendisini silmeden ortadan kaldırabilir miyiz? İşte sinirbilimci Amy Milton'ın hatırlandığında acı veren deneyimlerin zararlı etkilerini etkisiz hâle getiren, daha iyi bir akıl sağlığına doğru potansiyel bir yol sunan ve akıllara durgunluk veren anı düzenleyici klinik araştırması.

Hafıza o kadar olağan bir şey ki
neredeyse kıymetini bilmiyoruz.

Hepimiz bu sabah kahvaltıda ne yediğimizi,

geçen hafta sonu ne
yaptığımızı hatırlıyoruz.

Ancak hafızamız
yetersiz kalmaya başlayınca

onun ne kadar harika olduğunu
ve tecrübelerimizin

bizi tanımlamasına ne kadar
izin verdiğimizi fark ediyoruz.

Ancak hafıza her zaman iyi bir şey değil.

Amerikalı şair ve papaz
John Lancester Spalding'in dediği gibi,

"Hafıza, uzaklaşamadığımız
bir cennet olabileceği gibi,

kaçamadığımız bir cehennem de olabilir."

Birçoğumuz hiç olmamış olmasını

tercih ettiğimiz deneyimler yaşıyoruz.

Yüzde doksanımızın hayatı boyunca

herhangi bir tür travmatik olay
yaşayacağı tahmin ediliyor.

Çoğumuz bu olaylardan sonra
şiddetli acılar çekip iyileşeceğiz,

hatta belki bu deneyimler sayesinde
daha iyi insanlar olacağız.

Fakat bazı olaylar o kadar
aşırı ki çoğunluk -

örneğin cinsel şiddetten sağ çıkan
insanların yarısı -

travma sonrası stres bozukluğu yaşayacak,

kısa adıyla TSSB.

TSSB sarsıcı boyutta
bir akıl sağlığı durumudur,

yoğun korku ve endişe,

travmatik olayın anımsanması
gibi belirtileri vardır.

Bu belirtiler, kişinin hayat kalitesi
üzerinde büyük bir etkiye sahip

ve genellikle belli durumlar

veya kişinin çevresindeki
işaretlerle tetiklenirler.

İşaretlere verilen tepkiler,
ilk öğrenildiklerinde uyumlu olabilir -

örneğin, savaş alanındaki korku hissi
ve korunmak için eğilmek -

ama TSSB'de,

artık gerekli olmadıklarında bile
davranışı kontrol etmeye devam ederler.

Bir savaş gazisi eve döndükten sonra
bir arabanın geri tepmesini duyunca

korunmak için eğiliyorsa

veya yoğun endişeden dolayı
kendi evinden ayrılamıyorsa

o zaman bu işaretlere,
bu anılara verilen tepkilere

uyumsuz diyebiliriz.

Böylece TSSB'yi bir uyumsuz anı
hastalığı olarak düşünebiliriz.

Şimdi, burada durmalıyım

çünkü bellek hakkında sanki
tek bir şeymiş gibi konuşuyorum.

Öyle değil.

Belleğin birçok farklı çeşidi var

ve bunlar beyindeki
farklı devrelere ve bölgelere bağlı.

Gördüğünüz gibi bellek çeşitlerimizde
iki büyük farklılık var.

Bilinçli olarak farkında
olduğumuz belleğimiz var,

bildiğimizi biliyoruz

ve sözcüklere aktarabiliyoruz.

Bu bellek, gerçekler
ve olaylar için olan anıları kapsıyor.

Bu anıları bildirebildiğimiz için

bu belleğe açık bellek diyoruz.

Diğer bellek çeşidi örtük bellek.

Örtük bellekte genelde içeriklerine

bilinçli erişimimiz olmayan,

sözcüklere aktaramadığımız
anılarımız vardır.

Örtük belleğin klasik örneği

bisiklet sürmek için
gereken motor becerisidir.

Burası Cambridge, muhtemelen
bisiklet sürebiliyorsunuzdur.

İki teker üstünde nasıl
yapıldığını biliyorsunuzdur.

Fakat sizden bana
bisiklete binmeyi öğretecek

bir talimat listesi yazmanızı istesem

4 yaşındaki oğlumun doğum gününde

ona bisiklet aldığımda
benden istediği gibi,

bunu yapmakta gerçekten zorlanırdınız.

Dengede durmak için bisiklette
nasıl oturmanız gerekiyor?

Savrulmamak için ne hızda
pedal çevirmelisiniz?

Ani bir rüzgâr eserse

hangi kaslarınızı ne kadar
germelisiniz ki bisikletten uçmayasınız?

Bu soruları yanıtlayabilirseniz
çok şaşırırım.

Fakat eğer bisiklet sürebiliyorsanız
yanıtları zaten biliyorsunuz.

Sadece bilinçli olarak
farkında değilsiniz.

TSSB'ye dönersek

örtük belleğin diğer bir türü
duygusal bellektir.

Bunun psikolojide belli bir anlamı var,

karşılık geldiği şey,
çevremizdeki işaretleri

ve onların duygusal ve güdüsel
önemini öğrenme yeteneğimiz.

Bununla neyi kastediyorum?

Pişen bir ekmeğin kokusu
gibi bir işaret düşünün

veya daha soyut bir işaret,
mesela yirmilik bir banknot.

Bu işaretler geçmişte
iyi şeylerle perçinlendiğinden

onları seviyoruz ve onlara yanaşıyoruz.

Diğer işaretler, mesela bir eşek arısının
vızıltısı, çok negatif duygular

ve bazı insanlarda fazlasıyla dramatik
bir kaçınma davranışı uyandırır.

Ben eşek arılarından nefret ederim.

Size bu gerçeği söyleyebilirim.

Size iletemeyeceğim şey,
yakında bir eşek arısı varken

verdiğim tepkinin örtük
duygusal anılarıdır.

Size kalp çarpıntısını,

terleyen avuçları, o artan
panik hissini iletemem.

Bunları size tarif edebilirim
ama iletemem.

Önemli olarak TSSB
bakış açısından bakarsak

stresin, açık bellek, örtük bellek,
onları destekleyen beyin devreleri

ve bölgeleri üzerinde
oldukça farklı etkileri vardır.

Duygusal bellek, küçük
badem şeklinde bir yapı olan amigdala

ve onun bağlantıları
tarafından desteklenir.

Açık bellek; özellikle etkinlik belleğinin
nesne, konum ve zaman kısmı,

beynin deniz atı şeklindeki
bir bölgesi tarafından desteklenir

adı hipokampüstür.

Travma sırasında hissedilen
aşırı stres seviyelerinin

bu iki yapı üzerinde
oldukça farklı etkileri var.

Gördüğünüz gibi kişinin stres seviyesi,

stressizlikten biraz stresliye
doğru yükseldikçe

hipokampüs, etkinlik belleğini
desteklemek için hareket ederek

etkinliğini arttırıyor

ve o açık belleğin deposunu
daha iyi desteklemek için çalışıyor.

Fakat stres seviyesini orta derece
strese, yoğun strese,

sonrasında travmadaki gibi
aşırı strese çıkardıkça

hipokampüs neredeyse
tamamen devre dışı kalıyor.

Bu demek oluyor ki
travma sırasındaki yüsek seviyeli

stres hormonlarının etkisi altındayken

ayrıntıları depolamıyoruz,

nesne, konum ve zaman bilgisinin
belirgin ayrıntıları depolanmıyor.

Stres hipokampüse bunu yaparken

amigdalaya ne yaptığına bakın,

örtük bellek türü olan duygusal
bellek için amigdala önemli bir yapıdır.

Etkinliği gittikçe artıyor.

Bu durum TSSB'de şuna yol açıyor:

Fazlasıyla güçlü bir duygusal
- elimizdeki durumda - korku anısı,

bu anı belirgin bir zamana
ya da konuma bağlı değil

çünkü hipokampüs nesne, konum
ve zaman bilgisini depolamıyor.

Böylece bu işaretler artık
gerekli olmadığı zaman bile

davranışları kontrol edebiliyor

ve bu şekilde uyumsuz oluyorlar.

O zaman TSSB'nin uyumsuz anılardan
kaynaklandığını biliyorsak bu bilgiyi

TSSB hastalarının tedavi sonuçlarını
geliştirmek için kullanabilir miyiz?

TSSB'yi tedavi etmek için geliştirilen
yeni bir kökten yaklaşım,

hastalığın temelinde yatan
bu uyumsuz duygusal anıları

yok etmeyi amaçlıyor.

Bu yaklaşım, yakın zamanlarda
belleği anlayışımızdaki

engin değişiklikler sayesinde
bir olasılık olarak görülmeye başladı.

Geleneksel olarak bir anı oluşturmak,

bir kalemle bir deftere
yazmak gibi düşünülüyordu,

mürekkep kuruduğunda
bilgiyi değiştiremezdiniz.

Beyinde anıların depolanmasını
desteklemek için

gerçekleşen tüm o yapısal değişikliklerin

altı saat içinde bittiği ve sonrasında

kalıcı oldukları düşünülüyordu.

Bu, sağlamlaştırma görüşü
olarak biliniyor.

Yine de daha güncel araştırmalar
anı oluşturmanın

aslında bir sözcük işlemcisine
yazmak gibi olduğunu öne sürüyor.

Önce anıyı oluşturup sonra
kaydediyor ya da depoluyoruz.

Fakat doğru koşullar altında
o anıyı düzenleyebiliriz.

Bu yeniden sağlamlaştırma görüşü,
beyinde anıları desteklemek için

oluşan yapısal değişikliklerin
geri alınabileceğini öne sürüyor.

Eski anılar için bile bu yapılabilir.

Bu düzenleme işlemi
her zaman gerçekleşmiyor.

Sadece çok belirgin anı kurtarma
koşulları altında gerçekleşiyor.

O zaman anı kurtarmayı, anıyı hatırlamak

veya bir dosyayı açmak gibi düşünelim.

Sıklıkla basit bir şekilde
anıyı hatırlıyoruz.

Dosyayı salt-okunur şekilde açıyoruz.

Fakat doğru koşullar altında

o dosyayı düzenleme modunda açabilir

ve içindeki bilgiyi değiştirebiliriz.

Teorik olarak o dosyanın
içeriğini silebiliriz

ve kaydet tuşuna bastığımızda

dosya -yani anı- o şekilde kalır.

Bu yeniden güçlendirme görüşü

belleğin bazı garipliklerini
açıklamamızı sağlamakla kalmıyor,

bazen geçmişi yanlış hatırlarız
bu hepimize olur,

ayrıca TSSB'nin temelinde yatan
o uyumsuz korku anılarını da

yok etmemiz için bize bir yol sunuyor.

Yalnızca şu iki şeye ihtiyacımız var:

Anıyı değişken yapmanın yolu
- dosyayı düzenleme modunda açmak için -

ve bilgileri silmenin bir yolu.

En çok ilerlemeyi bilgiyi silme
noktasında kaydettik.

Oldukça erken yapılan bulguya göre,

insanlara kan basıncını kontrol etmesi
için yaygın olarak verilen bir ilaç.

Propranolol adlı bir beta bloklayıcı,

farelerde korku anılarının
yeniden güçlendirilmesini

önlemek için kullanılabildi.

Bellek düzenleme modundayken
Propranolol farelere verilmişse

fareler, korkutucu tetikleme işaretinden
artık korkmuyormuş gibi davrandı.

Sanki hiç o işaretten korkmaları
öğretilmemiş gibiydi.

Üstelik bu, insanların kullanmasının
güvenli olduğu bir ilaçla yapılmıştı.

Bundan kısa süre sonra,

Propranolol'un insanlarda da
korku anılarını yok edebildiği görüldü

ama önemli olan şu ki yalnızca bellek
düzenleme modundaysa işe yarıyor.

Bu çalışma sağlıklı insan
gönüllülerle yapıldı

ama önemli çünkü fare bulgularının

insanlara, sonuç olarak da insan
hastalara uyarlanabileceğini gösterdi.

Üstelik insanlarla

örtük duygusal belleği yok etmenin

açık belleğe bir şey yapıp
yapmadığını test edebiliriz.

Bu çok ilginç.

Bellek, düzenleme modundayken

Propranolol verilen insanlar

o korkutucu, tetikleyen işaretten
artık korkmasalar bile

hâlâ işaret ve korkutucu sonuç arasındaki

ilişkiyi tarif edebiliyorlardı.

Sanki korkmaları gerektiğini bilseler de

yine de korkmuyorlardı.

Bu, Propranolol'un örtük duygusal belleği

seçerek hedefleyebildiğini

ama açık etkinlik belleğini dokunulmamış
bırakabildiğini gösteriyor.

Fakat önemli olarak Propranolol,
bellek yalnızca düzenleme modundaysa

herhangi bir etki gösterebiliyor.

Peki anıyı nasıl değiştirilebilir yaparız?

Düzenleme moduna nasıl alırız?

Benim kendi laboratuvarım
bu konuda çok fazla çalıştı.

Biliyoruz ki biraz
ama çok fazla olmayan yeni bilginin,

eklenmesi için belleğe
sağlanmasına dayanıyor.

Bir anının güncellenip
bir dosyanın düzenlenmesi gerektiğinde

beynin kullandığı
farklı kimyasalları biliyoruz.

İşimiz genelde farelerle

ama diğer laboratuvarlar aynı etkenlerin
insan anılarını değiştirebileceğini,

hatta TSSB'nin temelinde yatanlar gibi
uyumsuz anıların değişebileceğini buldu.

Aslında birçok farklı ülkedeki
bazı laboratuvarlar

TSSB'deki bu anıları yok eden
tedaviler üzerine

küçük çaplı klinik denemelerine başladı

ve oldukça umut verici
sonuçlara ulaştılar.

Bu çalışmaların daha büyük çapta
tekrarlamaya ihtiyacı var

ama TSSB'deki anıları yok eden
tedaviler için umut veriyorlar.

Belki de travma anılarının kaçamadığımız
bir cehennem olmasına gerek yoktur.

Bu anı silme yaklaşımı
büyük umut vadetse de

kolay ya da tartışmasız
olduğu anlamına gelmiyor.

Anıları yok etmek ahlaki midir?

Görgü tanıklığı gibi şeyler ne olacak?

Ya aldığı diğer ilaçlarla çatıştığından

birisine Propranolol veremiyorsanız?

Ahlak ve görgü tanıklığı konusunda

bence hatırlanması gereken önemli nokta

bahsettiğim insan çalışmasındaki bulgu.

Propranolol yalnızca
örtük duygusal bellekte çalıştığı için

açık belleğe dayalı olan
görgü tanıklığını etkilemesi

pek olası görünmüyor.

Temelde bu anı yok eden
tedavilerin amaçladığı şey

duygusal anıları azaltmak,

travma anılarından
tamamen kurtulmak değil.

Tedavi, TSSB olanların tepkilerini,
travma geçirip TSSB yaşamamış

insanlara benzetmeli,

hiç travma yaşamamış insanlara değil.

Bence çoğu insan, bir çeşit tertemiz zihin
oluşturmayı amaçlayanlardansa

bu tedavi türünü ahlaki olarak
daha kabul edilebilir bulur.

Peki ya Propranolol?

Herkese Propranolol veremezsiniz,

herkes akıl sağlığı durumlarını tedavi
etmek için ilaç almak istemeyebilir.

Bu durumda Tetris faydalı olabilir.

Evet, Tetris.

Klinik ortaklarla çalışarak

davranışa müdahalenin aynı zamanda

anıların yeniden güçlendirilmesiyle
çatışıp çatışmadığına bakıyoruz.

Bu nasıl işler?

Biliyoruz ki aynı anda iki
iş yapmak temelde imkansız,

eğer iki iş de işlenmek için aynı
beyin bölgesine dayanıyorsa.

Radyodaki şarkıya eşlik ederken bir yandan

e-posta yazmaya çalıştığınızı düşünün.

Birinin işlenmesi diğeriyle çatışıyor.

Bu, bir anıyı hatırlarken de aynı,

özellikle düzenleme modunda.

TSSB'deki anımsamalar gibi
fazlasıyla görsel belirtileri alıp

insanlara anıyı düzenleme
modundayken hatırlattırıp

onlara çok meşgul edici
görsel bir görev verirsek,

Tetris oynamak gibi,

o kadar çok müdahaleci bilgiyi

o anıya sağlamış oluruz ki

anı temelde anlamsız hâle gelir.

Teori bu

ve sağlıklı insan gönüllüler
tarafından destekli.

Gönüllülerimiz fazlasıyla
tatsız filmler izledi

mesela göz ameliyatı,
karayolu trafiği güvenlik reklamları,

Scorsese'nin "The Big Shave" filmi.

Bu travma filmleri
yaklaşık birkaç hafta sonra

sağlıklı gönüllülerde izledikten sonra
anımsama benzeri şeyler üretiyor.

Öğrendik ki insanlara
bu anıları hatırlatmak,

o tatsız filmlerin en kötü anlarını

ve o sırada onlara Tetris oynatmak,

anımsama sıklıklarını
devasa bir şekilde düşürdü.

Yineliyorum bunun çalışması için
bellek, düzenleme modunda olmalıydı.

O zamandan beri ortaklarım bunu
klinik kitleye uyguluyor.

Bunu, trafik kazalarından sağ çıkanlarda

ve acil sezaryen ameliyatı olan
annelerde denediler,

iki tip travma da
çoğunlukla TSSB'ye yol açar

ve iki klinik vakada da belirtilerde
gerçekten umut vadeden

düşüşler buldular.

Yani hâlâ öğrenecek çok şey
ve iyileştirilecek yöntemler olsa da

bu anı yok eden tedaviler,

TSSB gibi akıl sağlığı durumlarının
tedavisi için büyük umut vadediyor.

Belki de travma anıları kaçamadığımız
bir cehennem olmak zorunda değildir.

İnanıyorum ki bu yaklaşım

bunu yapmak isteyenler için

hayatlarında yaşamamış olmayı diledikleri

bölümleri geçip sayfayı
çevirmelerini mümkün kılacak

böylece akıl sağlığımızı geliştirecek.

Teşekkürler.

(Alkış)