Küf mantarından piyasa ve ekonomi dersleri
-
0:01 - 0:06Önünüzde bir evrimsel biyolog,
-
0:06 - 0:08evrimsel biyoloji profesörü
olarak duruyorum. -
0:08 - 0:12Kulağa süslü bir unvan gibi geliyor.
-
0:13 - 0:18Normalde birlikte konuşulmayan
iki konudan bahsedeceğim. -
0:19 - 0:22Piyasa ekonomisi ve mantarlar.
-
0:22 - 0:26Mantar kelimesi tüm dünyada
farklı telaffuz ediliyor, -
0:26 - 0:30bu kelimenin nasıl söyleneceği hakkında
henüz bir uzlaşma yok. -
0:31 - 0:35Şimdi sizden bir piyasa ekonomisi
hayal etmenizi istiyorum. -
0:36 - 0:40Bu öyle bir piyasa ki 400 milyon yaşında,
-
0:40 - 0:45o kadar yaygın ki dünyadaki
her ekosistemi yöneten, -
0:46 - 0:51milyonlarca tüccarı eş zamanlı olarak
birbirine bağlayacak kadar büyük -
0:52 - 0:56ve o kadar ısrarcı ki kitlesel
yok oluşlarda hayatta kalmış. -
0:56 - 1:00Hayal ettiğiniz o ekonomi burada,
şu an burnumuzun dibinde, -
1:00 - 1:01sadece siz göremiyorsunuz.
-
1:02 - 1:08Bilişselliğe ve karar vermeye dayanan
insan ekonomilerinden farklı olarak -
1:08 - 1:10bu piyasadaki tüccarlar
-
1:10 - 1:15düşünmeden dileniyor, ödünç alıyor,
çalıyor ve hile yapıyorlar. -
1:15 - 1:20Bitki kökleri, arbusküler kökmantarlar
tarafından gizlice kolonileştiriliyor. -
1:20 - 1:24Şimdi ise bu mantarlar, pamuk ipliğinden
bile daha ince filamentlerin -
1:24 - 1:28yer altındaki karmaşık
ağlarını oluşturuyor. -
1:28 - 1:30Bu mantarlardan birini takip ettiğimizde
-
1:30 - 1:33birden fazla bitkiye aynı anda
bağlandığını görüyoruz. -
1:34 - 1:39Bu mantarı her bir kökü bir durak olan,
vasıtaları dolan ve boşalan -
1:40 - 1:43ve çok yoğun bir metro ağı
gibi düşünebilirsiniz. -
1:43 - 1:50Kabaca, tek bir toz içinde metrelerce
hatta kilometrelerce uzunluktalar. -
1:51 - 2:01Bir avuç toprakta 10 futbol sahası
genişliğinde ve her yerde bulunabiliyor. -
2:01 - 2:05Eğer bir ağacın, bir çalının, bir asmanın
-
2:05 - 2:10hatta küçücük otun yanından bile geçseniz
bir kökmantar ağından geçmiş oluyorsunuz. -
2:10 - 2:16Yaklaşık tüm bitki türlerinin yüzde 80'i
bu kökmantarlarıyla ilişkili. -
2:17 - 2:23Peki mantarlarla kaplı bir kök
küresel ekonomimizi nasıl etkileyebilir? -
2:24 - 2:27Peki neden evrimsel biyolog olarak
-
2:27 - 2:30hayatımın son 10 yılını
ekonomi terimlerini öğrenmeye adadım? -
2:31 - 2:33İlk olarak anlamamız gerekiyor ki
-
2:34 - 2:39bitki ve mantar ortaklarının
yaptıkları ticaret anlaşmaları -
2:39 - 2:43bizim yaptıklarımıza şaşırtıcı
derecede benziyorlar. -
2:43 - 2:46Hatta belki daha da stratejikler.
-
2:46 - 2:51Bitki ve mantar ortaklığında hisse
senetleri ve tahviller alınıp satılmaz. -
2:52 - 2:54Temel kaynaklar değiş tokuş edilir.
-
2:54 - 2:57Mantarlar için bu şeker ve yağdır.
-
2:57 - 3:02İhtiyaç duyduğu tüm karbonu ise
direkt olarak bitki ortağından alır. -
3:02 - 3:07Bir sürü karbon, hatta her yıl
yaklaşık 5 milyar ton karbon -
3:07 - 3:11bitkilerden bu metro ağına aktarılır.
-
3:12 - 3:17Kökler ise azota ve fosfora ihtiyaç duyar.
-
3:17 - 3:24Karbonlarını vererek ihtiyaç duydukları
tüm besin maddelerini bu ağdan alırlar. -
3:25 - 3:30Yani ticaret yapmak için mantarlar
ana bitkinin kök hücresine nüfuz eder -
3:31 - 3:35ve ''arbüskül'' adında
ufacık bir yapı oluşturur. -
3:35 - 3:38Arbüskül, Latincede ''küçük ağaç'' demek.
-
3:38 - 3:43Şimdi bunu ticaret piyasasının
fiziksel borsası olarak düşünebilirsiniz. -
3:44 - 3:47Şu ana kadar gayet
uyumlu gözüküyor, değil mi? -
3:47 - 3:52birbirlerinin arkalarını kolluyorlar
ve her iki taraf da ihtiyacı olanı alıyor. -
3:52 - 3:55Fakat işte burada durup
-
3:55 - 4:00evrimin ve doğal seçilimin
gücünü anlamamız gerekiyor. -
4:00 - 4:05Görüyorsunuz ki bu piyasada
amatörlere yer yok. -
4:05 - 4:08Doğru ticari stratejiyi geliştirmek
-
4:08 - 4:11kimin yaşayacağını
ve kimin öleceğini belirliyor. -
4:12 - 4:15Ben strateji kelimesini kullanıyorum
-
4:16 - 4:20ama tabii ki de bitki
ve mantarların beyinleri yok. -
4:20 - 4:23Onlar bu alışverişi yaparken bizim
düşünce olarak adlandırabileceğimiz -
4:23 - 4:26hiçbir şey kullanmıyorlar.
-
4:26 - 4:29Fakat bilim insanı olarak
-
4:29 - 4:38aslında organizma DNA'sına işlenen
davranışları, bazı koşulları, eylemleri -
4:38 - 4:45ve tutumları tanımlamak için stratejimiz
davranış terimlerini kullanmak. -
4:46 - 4:49Bu ticaret stratejilerini,
19 yaşında Panama'da, -
4:49 - 4:55tropik yağmur ormanlarında
yaşarken çalışmaya başladım. -
4:55 - 5:02O zamanlarda herkes yeryüzündeki
muazzam çeşitlilikle ilgileniyordu. -
5:02 - 5:05Bu muazzam çeşitlilik tropikal
yağmur ormanlarıydı. -
5:05 - 5:08Ama ben yer altındaki
karmaşıklıkla ilgilendim. -
5:08 - 5:12Ağların mevcut olduğunu
ve önemli olduğunu biliyorduk. -
5:12 - 5:15Tekrar ediyorum, önemli derken
gerçekten önemli olduğunu kastediyorum. -
5:15 - 5:20Çünkü yeryüzünde gördüğünüz her çeşit
bitki beslenmesinin temeli burası. -
5:22 - 5:27Fakat diğer yandan bu ağların
nasıl çalıştığını bilmiyorduk. -
5:27 - 5:29İşlevselliklerini bilmiyorduk.
-
5:29 - 5:34Neden sadece belirli bitkiler
belirli mantarlarla etkileşime giriyordu? -
5:34 - 5:37Ne zaman ki kendi grubumu kurdum
-
5:37 - 5:40işte o zaman bu ticari piyasayla
gerçekten oynamaya başlamıştık. -
5:40 - 5:42Görüyorsunuz ki
bu koşulları değiştirecektik. -
5:42 - 5:46Güneşte bitki yetiştirerek
iyi bir ticari ortaklık -
5:46 - 5:49ya da gölgede bitki yetiştirerek
kötü bir ticari ortaklık kurabilecektik. -
5:49 - 5:52Daha sonra bunları mantar
ağıyla birleştirecektik. -
5:52 - 5:59Ama mantarların iyi ve kötü ortakları
ayırt etmedeki istikrarı ile karşılaştık. -
6:00 - 6:05Ana bitkiye daha fazla karbon verebilmek
için daha fazla karbon ayıracaklardı. -
6:06 - 6:10Sonra ana bitkiye
iyi ve kötü mantar aşıladığımız -
6:10 - 6:13karşılıklı deneylere başladık.
-
6:13 - 6:17Fakat bu iki ortağı
ayırmada da çok iyilerdi. -
6:18 - 6:24Elinizdeki şeyler yeni bir
piyasa kurmak için mükemmel koşullar. -
6:24 - 6:26Basit bir piyasa.
-
6:26 - 6:32Basit ama her zaman daha iyi bir
partnerin tercih edildiği bir piyasa. -
6:34 - 6:36Fakat adil bir piyasa mı?
-
6:36 - 6:39Şunu anlamaya hazır olun:
-
6:39 - 6:43bitki ve mantarlarda tıpkı insanlar gibi
son derece fırsatçılar. -
6:44 - 6:49Mantarın bitki hücresine
nüfuz ettiği zaman -
6:49 - 6:54aslında bitkinin kendi beslenme sistemine
saldırdığına dair kanıtlarımız var. -
6:54 - 7:00Bu saldırıyı bitkinin topraktan besin
toplama yeteneğini bastırarak yapıyor. -
7:01 - 7:05Bu da bitkiyi mantara
bağımlı hale getiriyor. -
7:05 - 7:12Bu, bitkinin kendi kökünden beslenmek
için mantarı beslemek zorunda olduğu -
7:13 - 7:16bir çeşit zehirli bağımlılık.
-
7:16 - 7:22Ayrıca mantarların besin fiyatlarını
şişirmekte iyi olduğu da biliniyor. -
7:22 - 7:26Bunu topraktan besin çıkartarak yapıyorlar
-
7:26 - 7:30fakat sonrasında bunu
ana bitkiyle paylaşmak yerine -
7:30 - 7:32kendi ağlarında istifliyorlar.
-
7:32 - 7:37Böylece bitkiler ve rakip mantarlar için
kullanılamaz hale getirmiş oluyorlar. -
7:38 - 7:39Yani temel ekonomi şu ki
-
7:39 - 7:43kaynak kullanılabilirliği
azaldığında değer artıyor. -
7:44 - 7:48Bitkiler aynı miktarda kaynağa erişebilmek
için daha fazla ödemek zorunda kalıyor. -
7:48 - 7:52Fakat bunların hepsi
mantarların lehine değil. -
7:52 - 7:55Bitkiler de son derece
kurnaz olabiliyorlar. -
7:55 - 8:01Orkidelerin her zaman dünyadaki
en sinsi tür olduğunu düşünmüşümdür. -
8:01 - 8:09Bazı orkideler var ki bu ağ sistemine
aniden dalıyor ve tüm karbonu çalıyor. -
8:10 - 8:14Bu orkideler fotosentez yapmak için
yeşil yaprak bile üretmiyorlar. -
8:14 - 8:16Bembeyazlar.
-
8:16 - 8:19Fotosentez yapmaktansa
bu ağ sistemine dalıp karbonu çalıyorlar -
8:19 - 8:22ve karşılığında bir şey vermiyorlar.
-
8:24 - 8:28Bu tip parazitlerin insan ekonomisinde de
geliştiğini söyleyebiliriz. -
8:29 - 8:34Bu stratejileri çözmeye
başladığımızda yeni şeyler öğrendik. -
8:35 - 8:40İlk olarak bu sistemde
fedakarlığa yer yok. -
8:40 - 8:42Nazik bir ticari ortam yok.
-
8:42 - 8:48Mantarların direkt olarak
kendileri yararlanmadıkları takdirde -
8:48 - 8:56çürüyen bitkilere yardımcı
olmadıklarını görüyoruz. -
8:58 - 9:01Bunun iyi veya kötü
olduğunu söylemiyorum. -
9:03 - 9:06İnsanların aksine mantarlar
kendi etiklerini sorgulamıyorlar. -
9:06 - 9:10Bir biyolog olarak mantarların planladığı
-
9:10 - 9:16bu acımasız neoliberal piyasa
dinamiklerinin savunuculuğunu yapmıyorum. -
9:18 - 9:20Fakat bu ticari sistem,
-
9:21 - 9:24trajedilerin doğal seçilimle şekillendiği,
-
9:25 - 9:31etikten yoksun milyarlarca yıl boyunca
biliş tarafından kirletilmemiş, -
9:31 - 9:37sadece toplama ve çıkarma
işlemine dayandırılan -
9:37 - 9:47ekonominin neye benzediğine dair
bize bir ölçüt sunuyor. -
9:47 - 9:50Kıskançlık yok, kin yok.
-
9:50 - 9:52Fakat umut ve neşe de yok.
-
9:53 - 9:57İşte tam burada
en temel ticaret ilkelerinin -
9:57 - 10:00şifresini çözmede bir yol kat ettik.
-
10:00 - 10:03Fakat biz bilim insanları
her zaman daha ileri gitmek isteriz. -
10:03 - 10:08Daha karmaşık ekonomik
ikilemlerle ilgileniriz. -
10:08 - 10:12Özellikle eşitsizliğin etkileriyle.
-
10:14 - 10:21Eşitsizlik bugünün
ekonomisinde belirleyici bir faktör. -
10:22 - 10:27Fakat eşitsizliğin getirdiği zorluklar
sadece insanlara özgü değil. -
10:28 - 10:31İnsanlar olarak her şeyin sadece bize
özgü olduğunu düşünme eğilimindeyiz. -
10:31 - 10:34Fakat doğadaki tüm organizmalar
-
10:34 - 10:39kaynağa erişmekte sınırsız
acımasızlıkla karşılaşıyorlar. -
10:39 - 10:43Metrelerce uzunluktaki
mantar nasıl olur da -
10:43 - 10:47aynı anda hem zengin hem zayıf
kanala maruz kaldığında -
10:47 - 10:50ticari stratejisini değiştirir?
-
10:50 - 10:52Daha genel anlamda
-
10:52 - 10:56doğadaki organizmalar, kaynak ulaşımında
bir belirsizlikle karşılaştıklarında -
10:56 - 11:00ticareti avantaj olarak
nasıl kullanabiliyorlar? -
11:00 - 11:02Size bir sır vereyim.
-
11:02 - 11:07Yeraltı ticaretini çalışmak
son derece zor. -
11:07 - 11:13Nerede ve ne zaman önemli ticaret
anlaşmaları gerçekleştiğini göremezsiniz. -
11:15 - 11:22Bu yüzden kuantum noktaları denen
floresan nanopartikülleriyle -
11:22 - 11:26besinleri etiketleyebileceğimiz teknolojik
bir yöntem bulunmasına öncülük ettik. -
11:26 - 11:31Kuantum noktaları sayesinde
besinleri aydınlatabiliyorduk. -
11:31 - 11:35Bu sayede besinlerin mantar ağı
ve ana bitki içindeki -
11:35 - 11:38hareketlerini görsel olarak
takip edebiliyoruz. -
11:39 - 11:43Bu, görünmeyeni görebilmemizi sağladı.
-
11:43 - 11:48Mantarların ana bitkilerle küçük ölçekte
nasıl pazarlık yaptıklarını araştırdık. -
11:48 - 11:50Eşitsizlik üzerine çalışabilmek için
-
11:50 - 11:54bu yapay manzara karşısında
bolluk ve kıtlık yollarını taklit eden -
11:54 - 11:59floresan fosforun değişen
konsantrasyonları için -
11:59 - 12:02mantar ağına maruz kaldık.
-
12:02 - 12:06Sonrasında mantar ticaretini
dikkatlice ölçtük. -
12:07 - 12:09İki şey keşfettik.
-
12:10 - 12:11Bulduğumuz ilk şey
-
12:11 - 12:16eşitsizliğin mantarları daha fazla ticaret
yapmak için teşvik etmesiydi. -
12:17 - 12:22''Teşvik etmek'', ''dürtmek''
ya da ''zorlamak'' diyebilirim. -
12:22 - 12:25Fakat asıl önemli olan, kontrol
koşullarıyla karşılaştırıldığında -
12:25 - 12:30eşitsizlik daha yüksek ticaret
seviyeleri ile ilişkilendiriliyordu. -
12:31 - 12:35Bu önemliydi
çünkü doğada ticaret ortaklığı kurmanın -
12:35 - 12:38kaynaklara erişim belirsizliğinde
-
12:38 - 12:43organizmalara yardımcı
olabileceğini ileri sürüyordu. -
12:44 - 12:49İkinci olarak fark ettik ki
mantarlar, eşitsizliğe maruz kaldığında -
12:51 - 12:56kaynaklarını ağın
zengin kanallarından alıp -
12:56 - 12:59etkin bir şekilde zayıf
kanallara taşıyorlardı. -
13:00 - 13:03Kanallar farklı renklerle aydınlatıldığı
için bunu görebiliyorduk. -
13:04 - 13:09İlk başta bu sonuç inanılmaz
derecede şaşırtıcıydı. -
13:10 - 13:14Zayıf halkaya ''yardım etmek''
için mi böyle yapıyorlardı? -
13:14 - 13:20Hayır, mantarların kaynakları önce talebin
fazla olduğu kanala taşıyarak -
13:20 - 13:22daha fazla kazandıklarını öğrendik.
-
13:22 - 13:29Basit bir şekilde ağ içindeki yerleşmeleri
değiştirerek ticaret yapıyorlardı. -
13:29 - 13:32Bu kaynakların değerini
manipüle edebiliyordu. -
13:33 - 13:40Bu bizi bilginin nasıl paylaşıldığını
daha derin incelemeye yönlendirmişti. -
13:40 - 13:44Bu, bilinçten yoksun bir organizmanın
-
13:44 - 13:48üstün ya da en azından orta seviye
bilgeliğini ileri sürmüştü. -
13:49 - 13:54Bir mantar nasıl olur da ağındaki
piyasa koşullarını hissedip -
13:54 - 13:58sonrasında nerede ve ne zaman
ticaret yapacağını hesaplayabilir? -
13:58 - 14:03Bu yüzden bilgiye,
ağ boyunca nasıl paylaşıldığına -
14:03 - 14:06ve mantarların ipuçlarını nasıl
birleştirdiğine bakmak istedik. -
14:07 - 14:13Bunu yapabilmek için daha derine dalmalı
-
14:13 - 14:15ve ağdan daha yüksek
çözünürlük elde etmelisiniz. -
14:15 - 14:20Mantar ipliklerinin içindeki karmaşık
akışları incelemeye başladık. -
14:20 - 14:22O an gördüğümüz şey,
-
14:22 - 14:28üzerinde hücresel içeriklerin
hareket ettiği canlı bir mantar ağıydı. -
14:28 - 14:30Bu akış gerçek zamanlı gerçekleşiyor
-
14:30 - 14:33bu yüzden sol üst köşede
zaman göstergesini görebilirsiniz. -
14:33 - 14:36Şu anda gerçekleşiyor
yani hızlandırılmış bir video değil. -
14:36 - 14:38Tam da şu an burnumuzun
dibinde gerçekleşiyor. -
14:38 - 14:41Dikkatinizi çekmek
istediğim bir iki şey var. -
14:41 - 14:45Bu akış hızlanıyor, yavaşlıyor
ve yön değiştiriyor. -
14:46 - 14:48Bu yüzden bu sıralar
biyofizikçiler ile birlikte -
14:48 - 14:52gördüğünüz karmaşık sistemi parçalara
ayırıp incelemeye çalışıyoruz. -
14:52 - 14:56Bilgiyi paylaşıp işlemek
ve ticari kararlar almak için -
14:56 - 15:00mantarlar bu karmaşık akış
modellerini nasıl kullanıyorlar? -
15:02 - 15:07Mantarlar ticari hesaplamalarda
bizden daha mı iyiler? -
15:08 - 15:12Tam da bu noktada olanaklarımız dahilinde
doğadan modeller ödünç almalıyız. -
15:12 - 15:16Saniyelik zaman diliminde
kârlı bir ticaret yapabilmemiz için -
15:16 - 15:20bilgisayar algoritmalarına giderek
daha fazla güveniyoruz. -
15:20 - 15:24Fakat bilgisayar algoritmaları
ve mantarların her ikisi de -
15:24 - 15:28benzer şekilde bilişsel olmayan
yollarla çalışırlar. -
15:29 - 15:32Mantarlar yaşayan birer makina.
-
15:32 - 15:38Bu iki ticari stratejiyi karşılaştırır
ve rekabet ettirirsek ne olur? -
15:39 - 15:40Kim kazanır?
-
15:40 - 15:43Dinozorlar öncesinden beri
yeryüzünde olan -
15:44 - 15:49bu ufacık kapitalistler mi kazanır?
-
15:49 - 15:51Ben paramı mantarlara yatırıyorum.
-
15:51 - 15:53Teşekkür ederim.
-
15:53 - 15:56(Alkış)
- Title:
- Küf mantarından piyasa ve ekonomi dersleri
- Speaker:
- Toby Kiers
- Description:
-
Kaynak yetersizliği en büyük zorluklarımızdan biri. Fakat sadece insanlara özgü bir sorun değil. Bitkilerin ve ağaçların kökünde yaşayan küf mantarları da tıpkı bizim gibi stratejik bir şekilde ticaret yapıyor, çalıyor ve kaynaklara el koyuyor. Bilinçten yoksun olmalarına rağmen fırsatçılıkları hatta bazen acımasızlıklarıyla insanlara dikkat çekici paralellikler gösteriyorlar. Akıllara durgunluk veren bu konuşmada evrimsel biyolog Toby Kiers, mantar ağı ve ilişkilerinin, insan ekonomileri hakkında neyi meydana çıkardığını ve eşitsizlik hakkında bize neler söyleyebildiklerini anlatıyor.
- Video Language:
- English
- Team:
- closed TED
- Project:
- TEDTalks
- Duration:
- 16:09
Cihan Ekmekçi approved Turkish subtitles for Lessons from fungi on markets and economics | ||
Sara Ozturk accepted Turkish subtitles for Lessons from fungi on markets and economics | ||
Sara Ozturk edited Turkish subtitles for Lessons from fungi on markets and economics | ||
Sara Ozturk edited Turkish subtitles for Lessons from fungi on markets and economics | ||
Sara Ozturk edited Turkish subtitles for Lessons from fungi on markets and economics | ||
Ahsen Çelebi edited Turkish subtitles for Lessons from fungi on markets and economics | ||
Sara Ozturk declined Turkish subtitles for Lessons from fungi on markets and economics | ||
Sara Ozturk edited Turkish subtitles for Lessons from fungi on markets and economics |