Jak odkryłem tajemnice starożytnych manuskryptów

Gregory Heyworth bada starożytne teksty. Wraz z zespołem pracuje nad nowymi sposobami odczytywania starożytnych manuskryptów i map za pomocą obrazowania spektralnego. Zobacz, jak Heyworth rzuca światło na utraconą historię, odszyfrowując nieczytane od tysięcy lat rękopisy. Czy te zapomniane klasyki mogłyby zmienić nasze spojrzenie na przeszłość?

26 stycznia 2013 roku

bojownicy Al-Kaidy weszli
do starożytnego miasta Timbuktu

na południowym skraju Sahary.

Podpalili tam średniowieczną
bibliotekę z 30 tysiącami manuskryptów

napisanymi po arabsku
i w kilku językach afrykańskich,

o szerokiej tematyce: od astronomii
do geografii, od historii po medycynę,

w tym książkę, która wspominała

o prawdopodobnie pierwszym
lekarstwie na męską niedyspozycję.

Nieznana na Zachodzie biblioteka

stanowiła zbiór wiedzy całego kontynentu.

Była głosem Afryki w czasie,
kiedy zdawało się go nie być.

Burmistrz Bamako, świadek tego zdarzenia,

nazwał palenie manuskryptów

"zbrodnią przeciwko światowemu
dziedzictwu kulturalnemu".

I miał rację.

A raczej miałby,
gdyby nie fakt, że kłamał.

W rzeczywistości

afrykańscy uczeni zebrali
przypadkowe stare książki

i zostawili je terrorystom do podpalenia.

Obecnie kolekcja leży schowana w Bamako,

stolicy Mali,

i niszczeje z powodu wysokiej wilgotności.

To, co ocalono dzięki podstępowi,

znów jest w niebezpieczeństwie.

Tym razem przez klimat.

Ale Afryka i dalekie krańce świata

to nie jedyne miejsca,

gdzie manuskrypty, które mogłyby
zmienić historię światowej kultury,

są w niebezpieczeństwie.

Kilka lat temu przeprowadziłem ankietę
wśród europejskich bibliotek naukowych

i odkryłem, że jest co najmniej

60 tysięcy manuskryptów

sprzed 1500 roku,

których nie można odczytać
z powodu zalania,

blaknięcia, pleśni
i odczynników chemicznych.

Prawdziwa liczba jest
pewnie dwa razy większa

i nie wlicza

renesansowych
i współczesnych manuskryptów

oraz przedmiotów światowego
dziedzictwa jak mapy.

A gdyby istniała technologia,

która pomogłaby odzyskać
te stracone i nieznane dzieła?

Wyobraźmy sobie, że skarb,

jakim są tysiące
nieznanych wcześniej tekstów,

mógłby radykalnie zmienić
naszą wiedzę o przeszłości.

Nieznane, odnalezione przez nas klasyki

mogłyby zmienić kanony
literatury, historii,

filozofii, muzyki,

a nawet naszą tożsamość kulturową

i zbudować nowy most
między ludźmi i kulturami.

To pytania, które spowodowały,
że przestałem być

mediewistą, czytelnikiem tekstów,

a stałem się badaczem tekstów.

"Czytelnik" to takie niedoskonałe słowo.

Przywołuje obraz bierności,

kogoś siedzącego bezczynnie w fotelu,

czekającego, aż wiedza zagości

w jego schludnym mieszkanku.

Lepiej być aktywnym
uczestnikiem przeszłości,

poszukiwaczem przygód w niezbadanym kraju,

szukającym ukrytych manuskryptów.

Jako naukowiec byłem tylko czytelnikiem.

Czytałem i wykładałem te same klasyki,

które ludzie czytali
i wykładali przez setki lat.

Wergiliusz, Owidiusz, Chaucer, Petrarca.

Każdym artykułem naukowym

wzbogacałem ludzkość
o coraz mniej znaczące treści.

Chciałem być

archeologiem,

literaturoznawcą,

Indianą Jonesem bez bicza,

a właściwie z biczem.

(Śmiech)

Chciałem tego ze względu na moich uczniów.

Sześć lat temu zmieniłem kierunek kariery.

Pracowałem wtedy nad "Szachami miłości",

ostatnim ważnym wierszem
europejskiego średniowiecza,

nigdy wcześniej nieopracowywanym.

Nie opracowano go,
bo istniał tylko jeden manuskrypt,

tak bardzo zniszczony
podczas bombardowania Drezna

w czasie II wojny światowej,

że naukowcy uznali go za stracony.

Pięć lat próbowałem
za pomocą lampy ultrafioletowej

odczytać śladowe ilości pisma.

Zrobiłem tyle, na ile pozwoliła
ówczesna technologia.

Zrobiłem to, co zrobiłoby wielu ludzi.

Poszperałem w Internecie

i dowiedziałem się,

jak obrazowanie spektralne pomogło
odzyskać dwa utracone traktaty

słynnego greckiego matematyka Archimedesa

z XIII-wiecznego palimpsestu,

czyli manuskryptu,
z którego usunięto tekst i go nadpisano.

Napisałem do czołowego naukowca

zajmującego się palimpsestem Archimedesa,

profesora Rogera Eastona,

z propozycją i prośbą.

Ku mojemu zdziwieniu, odpisał.

Z jego pomocą zdobyłem grant rządowy USA

na budowę mobilnego laboratorium
obrazowania spektralnego.

Dzięki temu zmieniłem
osmolone, płowiejące resztki

w nowy średniowieczny klasyk.

Jak działa obrazowanie spektralne?

W obrazowaniu spektralnym

jest coś, co entuzjaści
podczerwonych gogli noktowizyjnych

zdecydowanie docenią.

To, co widzimy w zwykłym świetle,

to tylko mała część.

To samo tyczy się niewidzialnego pisma.

System wykorzystuje
dwanaście długości fal światła

od ultrafioletu do podczerwieni,

którymi oświetla manuskrypt z góry

z wiszącej lampy LED

i innego spektralnego źródła światła,

które przenika kartki manuskryptu.

W ramach jednej sekwencji
tworzy się do 35 ujęć kartki

z użyciem aparatu cyfrowego o dużej mocy,
wyposażonego w soczewki z kwarcu.

Na świecie jest ich może pięć.

Po zrobieniu zdjęć

przepuszczamy je przez bazę
statystycznych algorytmów

w celu dopracowania i poprawienia jakości,

używając oprogramowania
dla obrazów satelitarnych,

używanego też przez speców
od analizy geoprzestrzennej

i CIA.

Wyniki są imponujące.

Może słyszeliście, co zrobiono

z Rękopisami z Qumran,

które powoli zamieniają się w żel.

Dzięki podczerwieni mogliśmy
przeczytać najciemniejsze fragmenty

Rękopisów z Qumran.

Ale pewnie nie wiecie

o innych biblijnych tekstach
w niebezpieczeństwie.

To kartka z manuskryptu,

który zobrazowaliśmy.

To prawdopodobnie najważniejsza
chrześcijańska Biblia na świecie.

Kodeks Vercellensis to najstarsze
tłumaczenie Ewangelii na łacinę,

datowane na pierwszą połowę IV wieku.

To najlepszy sposób, żeby zbliżyć się

do Biblii z początków chrześcijaństwa,

czasów cesarza Konstantyna,

i Soboru nicejskiego,

kiedy tworzyła się wiara chrześcijańska.

Niestety, ten manuskrypt
jest bardzo zniszczony,

bo przez wieki

był przekazywany z rąk do rąk

podczas ceremonii
zaprzysiężenia w kościele.

Ta fioletowa plama, którą widzicie
w lewym górnym rogu,

to grzyb Aspergillus,

powstający na nieumytych dłoniach

osoby chorej na gruźlicę.

Obrazowanie umożliwiło
pierwszą transkrypcję

tego manuskryptu od 250 lat.

Ale mobilne laboratorium

to tylko połowa sukcesu.

Ta technologia jest droga i rzadka,

a obrazowanie i obróbka obrazów
nie są powszechnie znane.

Rekonstrukcja pozostaje więc

poza zasięgiem większości badaczy
i mniej zamożnych instytucji.

Dlatego założyłem Lazarus Project,

inicjatywę non-profit,

żeby przybliżyć projektowanie spektralne
indywidualnym badaczom

i mniejszym instytucjom
za niewielką opłatą albo za darmo.

Przez ostatnie pięć lat

zespół specjalistów,
stypendystów i studentów

był w siedmiu państwach

i odzyskał niektóre z najcenniejszych
zniszczonych manuskryptów,

jak Vercelli Book,
najstarszą księgę Anglii,

Czarną Księgę z Carmarthen,
najstarszą księgę Walii,

i kilka najcenniejszych
wczesnych Ewangelii

znalezionych w dzisiejszej Gruzji.

Obrazowanie spektralne
odzyskuje utracone teksty.

Ale może też odzyskać
ukrytą historię każdego przedmiotu,

kto, jak i kiedy stworzył tekst,

a czasami, co autor myślał, tworząc tekst.

Weźmy szkic Deklaracji Niepodległości

napisany przez Thomasa Jeffersona,

który moi koledzy
zobrazowali kilka lat temu

w Bibliotece Kongresu.

Kustosze zauważyli, że jedno słowo
powtarzające się w tekście

zostało zdrapane i nadpisane.

Nadpisane słowo to "obywatele".

Może domyślacie się, jakie słowo zdrapano.

"Poddani".

Oto amerykańska demokracja

rozwijająca się pod piórem
Thomasa Jeffersona.

A to mapa Martellusa z 1491 roku,

którą zobrazowaliśmy
w Bibliotece Beinecke w Yale.

To mapa, którą czytał Kolumb

przed podróżą do Nowego Świata

i która dała mu wyobrażenie Azji

i miejsca, w którym dziś leży Japonia.

Problem w tym, że atrament i pigment

uległy takiemu zniszczeniu,

że ta dwumetrowa mapa

pokazuje świat jako ogromną pustynię.

Dotąd mieliśmy małe pojęcie o tym,

co Kolumb wiedział o świecie

i jak ukazywano światowe kultury.

Legenda mapy w normalnym świetle
była całkowicie nieczytelna.

Ultrafiolet zdziałał niewiele.

Wszystko zmieniło obrazowanie spektralne.

Dowiedzieliśmy się
o potworach w Azji z tak długimi uszami,

że mogły zakryć nimi całe swoje ciało.

W Afryce był wąż,
przez którego dymiła ziemia.

Jak światło gwiazd może przekazywać obrazy

o wyglądzie Wszechświata
w dalekiej przeszłości,

tak światło spektralne zabiera
do pierwszych chwil

tworzenia tekstu.

Przez te soczewki
widzimy błędy, zmiany zdania,

naiwność, nieocenzurowane myśli,

niedoskonałości ludzkiej wyobraźni,

które pozwalają
tym obiektom i ich autorom

stać się bardziej rzeczywistymi.

To przybliża nam historię.

A co z przyszłością?

Jest tak wiele skarbów przeszłości

i tak niewielu, którzy mogą je uratować,

zanim znikną na zawsze.

Dlatego zacząłem nauczać
synkretycznej dyscypliny,

którą nazywam "nauką o tekście".

Nauka o tekście to połączenie

tradycyjnych umiejętności
literaturoznawcy,

znajomości starych języków
i umiejętności czytania pisma,

wiedzy o tworzeniu tekstów

umożliwiającej umiejscowienie
w czasie i przestrzeni

oraz nowoczesnych technologii,
jak obrazowanie spektralne,

chemia tuszów i pigmentów

czy wspomagane komputerowo
optyczne rozpoznawanie znaków.

W zeszłym roku mój student,

pierwszoroczniak

ze znajomością łaciny i greki,

pracował nad palimpsestem,

który sfotografowaliśmy
w słynnej bibliotece w Rzymie.

W miarę upływu czasu zaczęło
pojawiać się małe greckie pismo.

Wszyscy zebrali się wokół,

a on odczytał linijkę utraconego tekstu

greckiego dramaturga Menandera.

Po raz pierwszy od ponad tysiąca lat

wypowiedziano te słowa na głos.

To wtedy został badaczem.

Panie i panowie,
oto przyszłość przeszłości.

Dziękuję bardzo.

(Brawa)