Hoe ik de geheimen van teksten uit de oudheid ontdek

Gregory Heyworth is tekstuele wetenschapper; samen met zijn collega's werkt hij in zijn laboratorium aan nieuwe manieren om manuscripten en kaarten uit de oudheid te lezen met behulp van spectrale beeldvorming-technologie. In deze fascinerende talk zien we hoe Heyworth zijn licht laat schijnen over stukken geschiedenis die verloren waren en hoe hij teksten ontcijfert die we duizenden jaren lang niet konden lezen. Hoe kunnen deze verloren klassiekers de geschiedenis herschrijven?

Op 26 januari 2013

bestormde een troep Al Qaida strijders
de oude stad Timboektoe,

aan de zuidelijke rand van de Sahara.

Ze stichtten brand in een middeleeuwse
bibliotheek met 30.000 manuscripten,

geschreven in het Arabisch
en een aantal Afrikaanse talen,

variërend in onderwerp van astronomie tot
geografie, geschiedenis en geneeskunde.

Zo was er een boek
dat mogelijk de eerste behandeling

van erectiestoornissen
bij mannen beschrijft.

Onbekend in het Westen

was dit de verzamelde kennis
van een heel continent,

de stem van Afrika in een tijd waarin
men dacht dat Afrika geen stem had.

De burgemeester van Bamako,
die het zag gebeuren,

noemde de verbranding
van de manuscripten

een misdaad tegenover
het culturele werelderfgoed.

En hij had gelijk --

of zou gelijk gehad hebben;
hij vertelde namelijk een leugen.

Want kort tevoren

hadden Afrikaanse geleerden een aantal
willekeurige oude boeken verzameld

en daar voor de terroristen achtergelaten.

De collectie ligt tegenwoordig
verstopt in Bamako,

de hoofdstad van Mali,

wegrottend in de hoge vochtigheid.

Wat gered werd door een list

wordt opnieuw bedreigd,

dit keer door het klimaat.

Afrika en de verafgelegen
uithoeken van de wereld

zijn niet de enige of voornaamste plaatsen

waar manuscripten die de geschiedenis
van de wereldcultuur kunnen veranderen,

in gevaar zijn.

Een paar jaar terug
heb ik onderzoek gedaan

onder Europese onderzoeksbibliotheken

en ik ontdekte dat er ten minste

60.000 manuscripten zijn,

daterend van voor 1500,

die onleesbaar zijn door waterschade,

vervaging, schimmel
en chemische verbindingen.

Het werkelijke aantal is
waarschijnlijk tweemaal zo groot

en dat is exclusief

renaissancemanuscripten,
moderne manuscripten

en objecten die tot het culturele
erfgoed behoren, zoals kaarten.

Wat als er een technologie bestond

die deze verloren en onbekende
werken kon herstellen?

Stel je voor hoe wereldwijd
honderdduizenden

voorheen onbekende teksten

onze kennis van het verleden
radicaal zouden kunnen veranderen.

Stel je voor welke onbekende klassiekers
we zouden kunnen ontdekken,

die de canons van literatuur,
geschiedenis, filosofie en muziek

zouden herschrijven --

of die zelfs onze culturele identiteiten
zouden kunnen herschrijven

en zo nieuwe bruggen bouwen
tussen mensen en culturen.

Door deze vragen veranderde ik

van een middeleeuwen-kenner,
iemand die teksten leest,

in een tekstuele wetenschapper.

'Lezer' is zo'n vervelend woord.

Het wekt bij mij
beelden van passiviteit op,

iemand die lui in een
gemakkelijke stoel zit te wachten

tot de kennis hem bereikt
in een mooi klein pakketje.

Het is toch veel beter om actief
deel te nemen aan het verleden,

een avonturier
in een onontdekt land te zijn,

op zoek naar een verborgen tekst.

Als academicus was ik
niet meer dan een lezer.

Ik las en onderwees
dezelfde klassieke teksten

die mensen al honderd jaar
lezen en onderwijzen --

Vergilius, Ovidius, Chaucer, Petrarca --

en met ieder artikel dat ik publiceerde,

droeg ik bij aan de menselijke kennis,
in steeds kleinere mate.

Wat ik wou zijn,

was een archeoloog van het verleden,

een ontdekker van literatuur,

een Indiana Jones zonder de zweep --

of, eigenlijk, met de zweep.

(Gelach)

Ik wou dat niet alleen voor mijzelf,
maar ook voor mijn studenten.

Dus ben ik zes jaar geleden
een andere richting ingegaan.

Ik werkte op dat moment
aan 'The Chess of Love',

een belangrijk dichtwerk
uit de Europese middeleeuwen

dat nog nooit was bewerkt.

Het was nog nooit bewerkt
omdat er maar één manuscript was

en dat was zo ernstig beschadigd
tijdens de bombardementen in Dresden

in de Tweede Wereldoorlog,

dat generaties geleerden
het als verloren hadden beschouwd.

Vijf jaar lang werkte ik met een uv-lamp

om restanten van het handschrift te vinden

en ik kwam zo ver als ik kon
met de technologie van dat moment.

Toen deed ik wat veel mensen doen.

Ik ging online

en las daar

hoe met behulp van multispectrale
beeldvorming twee verborgen verhandelingen

van de beroemde Griekse wiskundige
Archimedes werden ontdekt

in een 13-eeuwse palimpsest.

Een palimpsest is een manuscript
dat is uitgewist en overgeschreven.

Ik besloot spontaan

om te schrijven naar het hoofd
van de groep wetenschappers

die aan het Archimedespalimpsest werkte,

Professor Roger Easton,

met een plan en een pleidooi.

En hij schreef nog terug ook.

Met zijn hulp kon ik een subsidie
krijgen van de Amerikaanse overheid

voor het bouwen van een verplaatsbaar lab
voor multispectrale beeldvorming.

En in dat lab transformeerde ik
een verkoolde en verbleekte zooi

in een nieuwe middeleeuwse klassieker.

Hoe werkt multispectrale
beeldvorming eigenlijk?

Het idee achter
multispectrale beeldvorming

is iets wat iedereen
die bekend is met infraroodbrillen

onmiddellijk zal herkennen:

wat we zien in het zichtbare lichtspectrum

is maar een fractie
van wat er daadwerkelijk is.

Dat geldt ook voor onzichtbaar schrift.

Ons systeem maakt gebruik
van licht op 12 golflengtes,

tussen het ultraviolet en het infrarood.

Dat wordt van bovenaf
op het manuscript gericht

met behulp van ledlampen

en een andere multispectrale lichtbron

schijnt van onderen door de
bladzijden van het manuscript.

Zo maken we van elke bladzijde
ongeveer 35 opnames

met een krachtige digitale camera
voorzien van een lens

die gemaakt is van kwarts.

Daar zijn er ongeveer
vijf van in de wereld.

Als we die beelden hebben gemaakt,

laten we er statistische
algoritmes op los,

om ze te verbeteren en te verhelderen,

met software die oorspronkelijk
was ontworpen voor satellietbeelden

en gebruikt werd door bijvoorbeeld
geospatiale wetenschappers

en de CIA.

De resultaten zijn soms spectaculair.

Misschien ben je al wel
bekend met het werk

aan de Dode Zee-rollen,

die langzaam vergelen.

Met behulp van infrarood kunnen
we zelfs de donkerste hoeken

van de Dode Zee-rollen lezen.

Maar je weet misschien niet

dat meer Bijbelse teksten gevaar lopen.

Dit is bijvoorbeeld een bladzijde
van een manuscript

waar we opnames van hebben gemaakt,

misschien wel de meest waardevolle
christelijke bijbel van de wereld.

De Codex Vercellensis is de oudste
vertaling van de evangeliën in het Latijn,

daterend uit de eerste helft
van de vierde eeuw.

Dit is het beste voorbeeld

van een bijbel uit de tijd
van het ontstaan van het christendom

onder keizer Constantijn

en uit de tijd van het concilie van Nicea,

toen het algemene credo
van het christendom werd vastgelegd.

Dit manuscript is helaas
ernstig beschadigd,

omdat het eeuwenlang

werd gebruikt en aangeraakt

tijdens inwijdingsceremonies in de kerk.

Die paarse vlek die je daar
in de linkerbovenhoek ziet

is Aspergillus, een schimmel,

afkomstig van de ongewassen handen

van iemand met tuberculose.

Door middel van ons beeldvormen,
heb ik de eerste transcriptie

van dit manuscript
kunnen maken in 250 jaar.

Maar een lab dat je mee kunt nemen
naar de betreffende collecties,

is slechts een gedeeltelijke oplossing.

De technologie is duur en zeer zeldzaam

en de beeldvormings- en
verwerkingsvaardigheden zijn esoterisch.

Dus de herstelwerkzaamheden

kunnen maar door een paar onderzoekers
en de rijkste instituten worden gebruikt.

Daarom heb ik het Lazarus Project
opgericht, een non-profit initiatief

om multispectrale beeldvorming
aan individuele onderzoekers te geven,

en aan kleinere instituten,
tegen weinig of geen kosten.

De afgelopen vijf jaar

is ons team van wetenschappers,
geleerden en studenten

naar zeven verschillende landen gereisd

en ze hebben een paar van de waardevolste,
beschadigde manuscripten gered,

waaronder het Vercelli Book,
oudste boek met Engelse teksten,

het zwarte boek van Carmarthen,
oudste boek in het Welsh,

en een paar van de waardevolste,
vroegste evangelies,

in wat nu voormalig Sovjet Georgië is.

Dus spectrale beeldvorming
kan verloren geschriften herwinnen.

En het kan zelfs nog een tweede verhaal
achter elk object onthullen,

het verhaal van hoe, wanneer en door wie
een geschrift werd gecreëerd

en soms zelfs wat de auteur dacht
toen hij aan het schrijven was.

Neem dit concept van de
Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring,

in Thomas Jefferson's eigen handschrift,

dat een aantal collega's
een tijdje terug heeft opgenomen

in de Library of Congress.

Curatoren hadden gezien
dat een bepaald woord telkens

was doorgestreept en vervangen.

Het was vervangen door 'burgers'.

Misschien kan je wel raden
wat het woord eronder was.

'Onderdanen'.

Dat, dames en heren,
is de Amerikaanse democratie

die zich daar onder de hand van
Thomas Jefferson ontwikkelt.

Of neem de kaart van Martellus uit 1491,

gescand in de Beinecke Library van Yale.

Dit was de kaart die Columbus
waarschijnlijk zag

voor zijn vertrek naar de Nieuwe Wereld

en die hem een idee gaf
van hoe Azië eruit zag

en waar Japan lag.

Het probleem met deze kaart was
dat de inkt en kleurpigmenten

zo waren afgebroken over de jaren

dat op deze grote kaart van twee meter

de wereld eruitzag
als een enorme woestijn.

Tot nog toe hadden we geen idee,
niet in detail in ieder geval,

wat Columbus wist over de wereld

en hoe culturen werden weergegeven.

De hoofdlegenda was onleesbaar
onder normale lichtomstandigheden.

Ultravioletlicht hielp weinig.

Multispectraal gaf ons alles.

In Azië zagen we monsters met oren zo lang

dat ze het hele lichaam van
het beest konden bedekken.

In Afrika een slang
die de grond kon laten roken.

Zoals sterlicht een beeld kan geven

van hoe het universum er
lang geleden uitzag,

zo kan multispectraal licht ons
meevoeren naar de allereerste momenten

van de creatie van een object.

Door deze lens zien we de fouten,
de gedachteveranderingen,

de naïviteiten,
de ongecensureerde gedachtes,

de imperfecties van de menselijke fantasie

waardoor deze sacrale objecten
en hun auteurs échter worden

en de geschiedenis dichterbij brengen.

En de toekomst?

Er is zo veel van het verleden

en er zijn zo weinig getrainde mensen
die de objecten kunnen redden,

voordat ze voor altijd verdwenen zijn.

Daarom geef ik nu les
in deze nieuwe, hybride discipline,

die ik 'tekstuele wetenschappen' noem.

Tekstuele wetenschappen is een mix

van traditionele literaire wetenschappen,

het lezen van oude talen
en oude handschriften,

weten hoe teksten zijn gemaakt,

zodat je ze kunt plaatsen en dateren,

en nieuwe technieken zoals
beeldvormingwetenschappen,

de scheikunde van inkt en pigmenten,

computerondersteunde
optische tekenherkenning.

Vorig jaar was een van mijn studenten,

een eerstejaars,

die Grieks en Latijn studeerde,

de beelden aan het verwerken
van een palimpset,

gefotografeerd in een beroemde
bibliotheek in Rome.

Langzaam werden heel klein geschreven
Griekse woorden zichtbaar.

Iedereen kwam om hem heen staan

en hij las een zin uit het verloren werk

van de Griekse komedieschrijver Menander.

Het was de eerste keer
in ruim duizend jaar

dat die woorden hardop
werden uitgesproken.

Op dat moment werd hij een geleerde.

Dames en heren,
dat is de toekomst van het verleden.

Hartelijk bedankt.

(Applaus)