Πώς ανακαλύπτω τα μυστικά των αρχαίων κειμένων

Ο Γκρέγκορι Χέιγουορθ είναι ειδικός στην ανάλυση κειμένων: ο ίδιος μαζί με την ομάδα του ψάχνουν καινούριους τρόπους μελέτης των αρχαίων χειρογράφων και χαρτών χρησιμοποιώντας την τεχνολογία του φωτογραφικού φάσματος. Σε αυτήν την εντυπωσιακή ομιλία παρακολουθήστε τον Χέιγουορθ να ρίχνει φως πάνω στη χαμένη ιστορία αποκωδικοποιώντας κείμενα τα οποία δεν έχουν διαβαστεί εδώ και χιλιάδες χρόνια. Πώς μπορούν αυτά τα κλασικά γραπτά να ξαναγράψουν ό,τι ξέρουμε για το παρελθόν;

Στις 26 Ιανουαρίου του 2013

μια στρατιωτική ομάδα της Αλ Κάιντα
μπήκε στην αρχαία πόλη του Τιμπουκτού

στο νοτιότερο άκρο της Ερήμου Σαχάρα.

Εκεί βάζουν φωτιά σε μια βιβλιοθήκη
του Μεσαίωνα με 30.000 χειρόγραφα

γραμμένα στα αραβικά και σε αρκετές
άλλες αφρικανικές γλώσσες

με μια ποικιλία θεμάτων, από αστρονομία,
γεωγραφία, ιστορία και ιατρική,

μέχρι κι ένα βιβλίο που καταγράφει

ίσως την πρώτη θεραπευτική αγωγή
για την ανδρική δυσλειτουργία.

Άγνωστη στη Δύση,

επρόκειτο για τη συλλογική
σοφία μιας ολόκληρης ηπείρου,

η φωνή της Αφρικής σε μια εποχή
που η Αφρική εθεωρείτο ότι δεν έχει φωνή.

Ο δήμαρχος του Μπάμακο,
που παρακολούθησε το γεγονός,

αποκάλεσε τον εμπρησμό των χειρογράφων

«έγκλημα ενάντια στην παγκόσμια
πολιτιστική κληρονομιά».

Και είχε δίκιο -

ή θα είχε δίκιο,
εάν δεν έλεγε ψέμματα κι ο ίδιος.

Στην πραγματικότητα, λίγο πριν,

αφρικανοί φοιτητές είχαν συγκεντρώσει
μια συλλογή από παλιά βιβλία

και τα άφησαν έξω
για να τα κάψουν οι τρομοκράτες.

Σήμερα η συλλογή βρίσκεται
κρυμμένη στο Μπάμακο,

την πρωτεύουσα του Μαλί,

σαπίζοντας από την υψηλή υγρασία.

Ό,τι περισώθηκε με κάποιο τέχνασμα

βρίσκεται και πάλι σε κίνδυνο,

αυτή τη φορά λόγω του κλίματος.

Όμως η Αφρική κι άλλες
μακρινές γωνιές του κόσμου

δεν είναι τα μόνα μέρη ή τα βασικά μέρη

όπου χειρόγραφα, που θα μπορούσαν
να αλλάξουν την ιστορία

του παγκόσμιου πολιτισμού,
βρίσκονται σε κίνδυνο.

Μερικά χρόνια πριν έκανα μια επισκόπηση
στις ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες έρευνας

και ανακάλυψα ότι υπάρχουν τουλάχιστον

60.000 χειρόγραφα

πριν το 1500 π.Χ.

που είναι δυσανάγνωστα
λόγω ζημιάς από νερό,

λόγω ξεθωριάσματος, μούχλας
και χημικών αντιδράσεων.

Ο πραγματικός αριθμός
είναι περίπου ο διπλός,

χωρίς μάλιστα να υπολογίζουμε

χειρόγραφα της Αναγέννησης,
μοντέρνα χειρόγραφα,

και αντικείμενα πολιτιστικής κληρονομιάς,
όπως οι χάρτες.

Τι θα γινόταν αν υπήρχε η τεχνολογία

που θα μπορούσε να ανακτήσει
όλα αυτά τα χαμένα κι άγνωστα έργα;

Φανταστείτε παγκοσμίως, πώς ένας
θησαυρός από εκατοντάδες χιλιάδες

άγνωστων μέχρι στιγμής γραπτών

θα μπορούσε να αλλάξει δραματικά
τη γνώση μας για το παρελθόν.

Φανταστείτε πόσα άγνωστα κλασικά
κείμενα θα μπορούσαμε να ανακαλύψουμε

που θα αναθεωρούσαν τους κανόνες
στη λογοτεχνία, την ιστορία,

τη φιλοσοφία, τη μουσική -

ή ακόμη πιο προκλητικά, θα αναθεωρούσαν
τις πολιτιστικές μας ταυτότητες,

χτίζοντας καινούριες γέφυρες
μεταξύ ανθρώπων και πολιτισμών.

Αυτές οι ερωτήσεις είναι
που με μεταμόρφωσαν

από σπουδαστή του Μεσαίωνα,
από αναγνώστη κειμένων,

σε επιστήμονα των κειμένων.

Πόσο ανεπαρκής είναι η λέξη «αναγνώστης».

Στο δικό μου το μυαλό
φέρνει εικόνες αδράνειας,

κάποιου που κάθεται οκνηρά
σε μια πολυθρόνα

περιμένοντας τη γνώση να του έρθει

μέσα σε ένα μικρό περιποιημένο δέμα.

Πόσο καλύτερο είναι
να παίρνεις μέρος στο παρελθόν,

να είσαι εξερευνητής σε μια άγνωστη χώρα,

ψάχνοντας για κρυμμένα κείμενα.

Ως ακαδημαϊκός ήμουν
απλώς ένας αναγνώστης.

Διάβασα και δίδαξα
τα γνωστά κλασικά κείμενα

που οι άνθρωποι διαβάζουν και διδάσκουν
εδώ κι εκατοντάδες χρόνια

-Βιργίλιο, Οβίδιο, Σώσερ, Πετράρχη-

και με κάθε ακαδημαϊκό
άρθρο που δημοσίευσα,

πρόσθεσα στην ανθρώπινη γνώση
όλο και λιγότερα κομμάτια διορατικότητας.

Αυτό που ήθελα να γίνω

ήταν ενας αρχαιολόγος του παρελθόντος,

ένας εξερευνητής της λογοτεχνίας,

ένας Ιντιάνα Τζόουνς χωρίς το μαστίγιο -

ή βασικά με το το μαστίγιο.

(Γέλια)

Αυτό το ήθελα όχι μόνο για μένα
αλλά και για τους μαθητές μου επίσης.

Έτσι, πριν από 6 χρόνια
άλλαξα πορεία στην καριέρα μου.

Εκείνο τον καιρό δούλευα
πάνω στο «Σκάκι της Αγάπης»

το τελευταίο σημαντικό εκτενές
ποιήμα του Ευρωπαϊκού Μεσαίωνα

χωρίς επεξεργασία.

Δεν είχε επεξεργαστεί
διότι υπήρχε μόνο ένα χειρόγραφο

που είχε καταστραφεί τόσο πολύ κατά
τη διάρκεια της επιδρομής της Δρέσδης

στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο,

ώστε πολλές γενιές ερευνητών
το θεωρούσαν χαμένο.

Επί 5 χρόνια δούλευα με μια υπεριώδη λάμπα

προσπαθώντας να ανακτήσω ίχνη του γραπτού

κι είχα φτάσει τόσο μακριά
όσο η τεχνολογία της εποχής

μου επέτρεπε να φτάσω.

Έκανα λοιπόν ό,τι κάνουν οι περισσότεροι.

Πήγα στο Διαδίκτυο

κι εκεί έμαθα πως είχε χρησιμοποιηθεί
η πολυφασματική απεικόνιση

για να ανακτηθούν δύο χαμένες διατριβές

του διάσημου Έλληνα μαθηματικού Αρχιμήδη,

ενός παλιμψήστου του 13ου αιώνα.

Το παλίμψηστο είναι ένα χειρόγραφο
που έχει σβηστεί κι έχει ξαναγραφτεί.

Έτσι, από το πουθενά,

αποφάσισα να γράψω
στον επικεφαλής επιστήμονα

του προγράμματος
του παλίμψηστου του Αρχιμήδη,

τον καθηγητή Ρότζερ Ίστον,

με ένα πλάνο και μια έκκληση.

Προς μεγάλη μου έκπληξη, μου απάντησε.

Με τη βοήθειά του, κατάφερα να κερδίσω
μια επιχορήγηση από την κυβέρνηση των ΗΠΑ

για να δημιουργήσω ένα κινητό εργαστήριο
πολυφασματικής απεικόνισης.

Με αυτό το εργαστήριο μεταμόρφωσα εκείνο
το καρβουνιασμένο και ξεθωριασμένο χάος

σε καινούρια κλασικά κείμενα του Μεσαίωνα.

Πώς λειτουργεί λοιπόν
η πολυφασματική απεικόνιση;

Η ιδέα πίσω από αυτήν

είναι κάτι που όποιος είναι γνώστης
της υπέρυθρης νυχτερινής όρασης με γυαλιά

θα καταλάβει αμέσως:

αυτό που μπορούμε να δούμε
στο ορατό φάσμα φωτός

είναι μόνο ένα μικρό κομμάτι
αυτού που πραγματικά υπάρχει.

Το ίδιο ισχύει και με την αόρατη γραφή.

Το σύστημά μας χρησιμοποιεί
12 μήκη κύματος φωτός,

μεταξύ του υπεριώδους και του υπέρυθρου,

τα οποία πέφτουν πάνω στα χειρόγραφα

από μια σειρά LED

κι άλλη μια πηγή πολυφασματικού φωτός

που διαπερνά κάθε φύλο του χειρογράφου.

Έτσι απεικονίζονται μέχρι και 35 εικόνες
σε κάθε ακολουθία σε κάθε φύλλο

χρησιμοποιώντας μια ισχυρή ψηφιακή κάμερα

εξοπλισμένη με φακό από χαλαζία.

Υπάρχουν περίπου πέντε
τέτοιες κάμερες παγκοσμίως.

Αφού τραβήξουμε τις εικόνες,

τις τροφοδοτούμε
μέσω στατιστικών αλγορίθμων

ώστε να βελτιωθούν και
να αποσαφηνιστούν παραπάνω

χρησιμοποιώντας λογισμικό που αρχικά
σχεδιάστηκε για δορυφορικές εικόνες

και που χρησιμοποιείται
από επιστήμονες Γεωδιαστημικής

και την CIA.

Τα αποτελέσματα
μπορεί να είναι εκπληκτικά.

Μπορεί να ξέρετε τι έχει γίνει με τα
Χειρόγραφα της Νεκρής Θάλασσας

που σταδιακά μπαίνουν σε ζελατίνη.

Με το υπέρυθρο φως μπορούμε να διαβάσουμε
μέχρι και τις πιο σκοτεινές γωνίες

των Χειρογράφων της Νεκρής Θάλασσας.

Μπορεί να μην ξέρετε βέβαια

για άλλα Βιβλικά κείμενα
που είναι σε κίνδυνο.

Εδώ είναι, για παράδειγμα,
ένα φύλλο από κάποιο χειρόγραφο

που απεικονίσαμε,

που είναι ίσως η πιο πολύτιμη
Χριστιανική Βίβλος του κόσμου.

Ο Κώδικας Vercellensis είναι η πιο παλιά
μετάφραση των Ευαγγελίων στα Λατινικά

και χρονολογείται
στο πρώτο μισό του 4ου αιώνα.

Αυτό είναι το πλησιέστερο
που μπορούμε να φτάσουμε στη Βίβλο

την εποχή της ίδρυσης του Χριστιανισμού

υπό τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο,

καθώς και την εποχή
της Συνόδου της Νίκαιας,

όπου θεμελιωνόταν το σύστημα
ηθικών αξιών της Χριστιανοσύνης.

Αυτό το χειρόγραφο δυστυχώς
είναι πολύ άσχημα φθαρμένο

κι αυτό επειδή επί αιώνες

χρησιμοποιήθηκε και κρατήθηκε

για τις τελετές ορκομωσίας στην εκκλησία.

Μάλιστα, η μωβ κηλίδα που βλέπετε
στην πάνω αριστερή γωνία

είναι Ασπέργιλλος, ένας μύκητας

που γεννιέται στα άπλυτα χέρια

κάποιου ατόμου με φυματίωση.

Η απεικόνισή μας μου επέτρεψε
να κάνω την πρώτη μεταγραφή

αυτού του χειρογράφου μετά από 250 χρόνια.

Η ύπαρξη ενός εργαστηρίου που μπορεί
να ταξιδεύει σε συλλογές όποτε χρειαστεί

είναι μόνο ένα μέρος της λύσης.

Η τεχνολογία είναι πολύ ακριβή
και πολύ σπάνια,

η απεικόνιση κι οι ικανότητες
επεξεργασίας της εικόνας είναι απόκρυφες.

Έτσι οι μεγάλες αποκαταστάσεις

δεν είναι εφικτές
για την πλειοψηφία των ερευνητών

αλλά μόνο για τα πλουσιότερα ιδρύματα.

Γι' αυτό και ίδρυσα το Πρόγραμμα Λάζαρος,

μια μη κερδοσκοπική πρωτοβουλία,

για να παράσχουμε την πολυφασματική
απεικόνιση σε ανεξάρτητους ερευνητές

και μικρότερα ινστιτούτα
με μικρό ή και καθόλου κόστος.

Τα τελευταία πέντε χρόνια

η ομάδα μας από ειδικούς απεικόνισης,
ερευνητές και φοιτητές,

ταξίδεψαν σε επτά διαφορετικές χώρες

και αποκατέστησαν μερικά
από τα πιο πολύτιμα φθαρμένα χειρόγραφα,

ανάμεσα τους και το Βιβλίο Vercelli,
το αρχαιότερο βιβλίο Αγγλικών,

το Μαύρο Βιβλίο του Καρμάρθεν,
το αρχαιότερο των Ουαλικών,

και μερικά από τα πολυτιμότερα
και πρωιμότερα Ευαγγέλια

που βρίσκονται
στην πρώην Σοβιετική Γεωργία.

Έτσι η φασματική φωτογράφιση
αποκαθιστά χαμένα κείμενα.

Βαθύτερα όμως, μπορεί να αποκαλύψει μια
δεύτερη ιστορία πίσω από κάθε αντικείμενο,

την ιστορία του πώς, πότε και
από ποιον φτιάχτηκε το κείμενο

και μερικές φορές, τι ακριβώς σκεφτόταν
ο συγγραφέας τη στιγμή που το έγραφε.

Πάρτε, για παράδειγμα, ένα προσχέδιο
της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας

γραμμένη από το χέρι
του ίδιου του Τόμας Τζέφερσον,

που απεικόνισαν κάποιοι συνάδελφοί
μου μερικά χρόνια πριν

στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου.

Οι έφοροι πρόσεξαν
ότι σε όλο το κείμενο μια λέξη

είχε διαγραφεί και αντικατασταθεί.

Η λέξη που αντικατέστησε
την προηγούμενη ήταν «πολίτες».

Ίσως μπορείτε να μαντέψετε
ποια ήταν η διαγραμμένη λέξη.

«Υπήκοοι».

Εδώ, κυρίες και κύριοι,
είναι η Αμερικανική δημοκρατία

η οποία εξελίσσεται
δια χειρός του Τόμας Τζέφερσον.

Ή σκεφτείτε το Χάρτη του Μαρτέλου το 1491,

τον οποίο απεικονίσαμε
στη Βιβλιοθήκη Μπάινικ του Γέιλ.

Ήταν ο χάρτης
που μάλλον συμβουλεύτηκε ο Κολόμβος

πριν το ταξίδι του στον Νέο Κόσμο

και που του έδωσε μια ιδέα
για το πώς έμοιαζε η Ασία

και πού βρισκόταν η Ιαπωνία.

Το πρόβλημα με αυτόν τον χάρτη
είναι ότι το μελάνι κι η μπογιά του

αλλοιώθηκαν τόσο πολύ με τα χρόνια

ώστε αυτός ο μεγάλος χάρτης,
σχεδόν δύο μέτρα,

έκανε τον κόσμο να μοιάζει
σαν μια τεράστια έρημος.

Μέχρι τώρα είχαμε πολύ μικρή ιδέα

σχετικά με το τι ήξερε
ο Κολόμβος για τον κόσμο

και το πώς παρουσιάζονταν οι πολιτισμοί.

Το βασικό υπόμνημα του χάρτη δεν μπορούσε
να διαβαστεί καθόλου υπό κανονικό φως.

Το υπεριώδες έκανε μικρή διαφορά.

Το πολυφασματικό μας έδειξε τα πάντα.

Στην Ασία μάθαμε
για τέρατα με αυτιά τόσο μεγάλα

που μπορούσαν να καλύψουν
ολόκληρο το σώμα τους.

Στην Αφρική, για ένα φίδι που μπορούσε
να κάνει το έδαφος να βγάλει καπνούς.

Όπως ακριβώς το φως των αστεριών
μεταφέρει εικόνες του σύμπαντος

όπως φαινόταν στο μακρινό παρελθόν,

έτσι και το πολυφασματικό φως
μας πάει πίσω στις πρώτες στιγμές

της δημιουργίας ενός αντικειμένου.

Μέσα από το φακό, γινόμαστε μάρτυρες
των λαθών, των αλλαγών της σκέψης,

των αφελειών, των μη λογοκριμένων ιδεών,

των ατελειών της ανθρώπινης φαντασίας,

που επιτρέπουν σε αυτά τα ιερά
γραπτά και τους συγγραφείς τους

να γίνουν πιο αληθινά,

που φέρνουν την ιστορία πιο κοντά μας.

Όσο για το μέλλον;

Υπάρχει τόσο πολύ παρελθόν

και τόσο λίγοι άνθρωποι
ικανοί να το διασώσουν

προτού αυτά τα αντικείμενα
εξαφανιστούν για πάντα.

Γι' αυτό κι άρχισα να διδάσκω
αυτή την υβριδική επιστήμη

που ονομάζω «επιστήμη των κειμένων».

Η επιστήμη αυτή είναι ένα πάντρεμα

των κλασικών ικανοτήτων
ενός σπουδαστή φιλολογίας -

η ικανότητα ανάγνωσης
παλαιών γλωσσών και γραφών,

η γνώση του πώς έχουν φτιαχτεί τα κείμενα

ώστε να τοποθετηθούν
στο χώρο και το χρόνο -

με καινούριες τεχνολογίες όπως,
η επιστήμη της απεικόνισης,

η χημεία των μελανιών
και των χρωστικών ουσιών,

η οπτική αναγνώριση χαρακτήρων
με τη βοήθεια υπολογιστών.

Πέρυσι, ένας φοιτητής στο τμήμα μου,

πρωτοετής, με γνώσεις
Λατινικών και Ελληνικών,

επεξεργαζόταν ένα παλίμψηστο

που είχαμε φωτογραφίσει
σε μια μεγάλη βιβλιοθήκη της Ρώμης.

Καθώς δούλευε, μικροσκοπικά ελληνικά
γράμματα άρχισαν να εμφανίζονται

πίσω από το κείμενο.

Συγκεντρώθηκαν όλοι γύρω του

και διάβασε μια σειρά από ένα χαμένο έργο

του Έλληνα κωμικού δραματοποιού Μενάνδρου.

Εκείνη ήταν η πρώτη φορά
ύστερα από χίλια χρόνια

που αυτές οι λέξεις διαβάστηκαν δυνατά.

Εκείνη τη στιγμή έγινε λόγιος.

Κυρίες και κύριοι,
αυτό είναι το μέλλον του παρελθόντος.

Ευχαριστώ πολύ.

(Χειροκρότημα)