1
00:00:01,567 --> 00:00:03,460
De semèn de sa a,

2
00:00:03,460 --> 00:00:05,567
m te chita bò tab ki nan sal a manje

3
00:00:05,567 --> 00:00:08,567
lakay mwen, avèk madanm mwen Katya,

4
00:00:08,567 --> 00:00:13,433
epi, nou t ap pale de sa m pral diskite jodi a.

5
00:00:13,433 --> 00:00:18,460
Nou gen yon pitit gason ki gen 11 an, ki rele Lincoln (Lenkenn). Li te chita bò menm tab la,

6
00:00:18,460 --> 00:00:21,153
li t ap fè devwa matematik li.

7
00:00:21,153 --> 00:00:22,570
Epi, pandan yon pòz nan konvèsasyon m nan

8
00:00:23,754 --> 00:00:26,267
avèk Katya, m te gade Lincoln

9
00:00:26,267 --> 00:00:28,133
epi, m te toudenkou sezi

10
00:00:30,167 --> 00:00:33,633
lè lide m te vin tonbe sou youn nan kliyan m yo.

11
00:00:33,633 --> 00:00:36,525
Kliyan m nan, se te yon nèg ki te rele Will (Wil),

12
00:00:36,525 --> 00:00:38,443
ki te soti nan nò Texas (Tèkzas).

13
00:00:38,443 --> 00:00:43,539
Li pa t janm fin konnen papa l trè byen, paske papa l te kite l

14
00:00:43,539 --> 00:00:47,233
poukò l ak manman l, lè l te nan vant.

15
00:00:47,233 --> 00:00:51,600
Alò, akoz de sa, misye te arive vin grandi ak yon manman ki san mari.

16
00:00:51,600 --> 00:00:53,167
Sikonstans sa a, li pa t ap petèt yon pwoblèm

17
00:00:53,167 --> 00:00:55,333
si manman sa a

18
00:00:55,333 --> 00:00:58,654
pa t yon moun ki gen yon pwoblèm mantal ke yo rele eskitsofreni,

19
00:00:58,654 --> 00:01:03,267
epi lè Wil te gen 5 an, manmzèl te eseye touye l avèk yon gwo kouto file.

20
00:01:03,267 --> 00:01:05,200
Ofisye leta te pran l

21
00:01:05,200 --> 00:01:09,335
epi yo te mete l nan yon lopital ki fèt pou moun ki gen pwoblèm mantal,

22
00:01:09,335 --> 00:01:13,067
akoz de sa a, pandan plizyè ane aprè, Will t ap viv avèk yon gran frè l

23
00:01:13,067 --> 00:01:15,952
avan ke frè sa a te touye tèt li, lè li te pèse pwòp kè l avèk yon bal ki sot nan zam.

24
00:01:15,952 --> 00:01:19,033
Epi apre sa a

25
00:01:19,033 --> 00:01:22,067
Will te fè va e vyen kay moun fanmi l yo,

26
00:01:22,067 --> 00:01:27,400
jiskaske lè l te vin gen 9 an, li te prèske ap viv poukò l.

27
00:01:27,400 --> 00:01:31,788
Maten sa a, pandan ke m te chita prè Katya ak Lincoln, m te gade pitit gason m nan,

28
00:01:31,788 --> 00:01:35,833
epi, m te reyalize ke: lè Will, kliyan m nan,

29
00:01:35,833 --> 00:01:37,900
te gen menm laj avè l,

30
00:01:37,900 --> 00:01:41,933
li te gentan ap viv poukò l pandan de zan.

31
00:01:41,933 --> 00:01:44,513
Will te arive rantre nan yon gang

32
00:01:44,513 --> 00:01:45,860
epi li te arive komèt

33
00:01:45,860 --> 00:01:48,800
plizyè krim ki trè serye,

34
00:01:48,800 --> 00:01:51,633
pami lekèl ki te krim ki pi grav la,

35
00:01:51,633 --> 00:01:53,929
yon asasinasyon ki te tèrib e tris.

36
00:01:53,929 --> 00:01:59,500
Epi, lajistis te finalman egzekite Will

37
00:01:59,500 --> 00:02:01,433
kòm pinisyon pou krim sa a.

38
00:02:01,433 --> 00:02:04,436
Men, jodi a, m pa vle

39
00:02:04,436 --> 00:02:06,108
pale sou moralite

40
00:02:06,108 --> 00:02:10,357
bagay ki rele pèn lanmò a. Sètènman, m panse ke lajistis

41
00:02:10,357 --> 00:02:15,367
pa t dwe egzekite kliyan m nan, men sa m vle fè jodi a pito,

42
00:02:15,367 --> 00:02:18,252
se pale de bagay ki rele pèn lanmò a

43
00:02:18,252 --> 00:02:20,800
nan yon fason ke m pa t janm fè sa deja,

44
00:02:21,008 --> 00:02:22,100
nan yon fason

45
00:02:22,100 --> 00:02:24,633
ki pa p fè okenn moun fache.

46
00:02:24,633 --> 00:02:27,516
Mwen panse ke sa posib,

47
00:02:27,516 --> 00:02:30,233
paske gen yon kwen

48
00:02:30,233 --> 00:02:32,114
nan deba ki konn fèt sou bagay pèn lanmò a,

49
00:02:32,114 --> 00:02:33,900
petèt se kwen sa a ki pi enpòtan,

50
00:02:33,900 --> 00:02:37,083
kote ke tout moun dakò,

51
00:02:37,083 --> 00:02:41,033
kote moun ki plis sipòte koze pèn lanmò a

52
00:02:41,069 --> 00:02:45,047
ak moun ki vrèman kont sa,

53
00:02:45,047 --> 00:02:47,950
byen dakò.

54
00:02:47,950 --> 00:02:51,665
Se kwen sa a ke m vle analize.

55
00:02:51,665 --> 00:02:55,752
Men, avan ke m fè sa a, mwen vle pran kèlke minit pou m eksplike w kijan dosye jiridik

56
00:02:55,752 --> 00:02:57,767
pèn lanmò yo dewoule,

57
00:02:57,767 --> 00:03:03,205
epi mwen vle pale w de 2 leson ke m te aprann pandan 20 an ki sot pase yo

58
00:03:03,205 --> 00:03:05,567
kòm yon avoka ki konn defann moun ke lajistis kondane a mò,

59
00:03:05,567 --> 00:03:10,467
lè m te gade plis ke 100 dosye dewoule nan fason ke m pra l eksplike la a.

60
00:03:10,467 --> 00:03:14,300
Ou ka panse de yon ka pèn lanmò tankou yon istwa

61
00:03:14,300 --> 00:03:16,467
ki gen 4 chapit.

62
00:03:16,467 --> 00:03:19,733
Premye chapit chak dosye yo menm jan,

63
00:03:19,733 --> 00:03:21,619
epi sa tris.

64
00:03:21,619 --> 00:03:22,725
Chapit sa a kòmanse lè yon moun

65
00:03:22,725 --> 00:03:25,589
touye yon lòt ki inosan,

66
00:03:25,589 --> 00:03:27,233
epi apre sa a, yon pwosè tribinal komanse

67
00:03:27,233 --> 00:03:29,633
kote lajistis kondane epi voye moun ki touye lòt la, al tan lè l pou yo egzekite l.

68
00:03:29,633 --> 00:03:31,534
Finalman, pèn lanmò ke yo bay kriminèl sa a arive

69
00:03:31,534 --> 00:03:33,667
jwenn konfimasyon kay yon Kou Dapèl nan leta kote pwosè ya te komanse.

70
00:03:33,667 --> 00:03:38,593
Dezyèm chapit la gen yon etap legal ki konplike ke yo rele

71
00:03:38,593 --> 00:03:41,286
«apèl habeas corpus leta».

72
00:03:41,286 --> 00:03:44,767
Twazyèm chapit lan se yon etap legal ki pi konplike ke yo rele

73
00:03:44,767 --> 00:03:46,933
«etap habeas corpus federal».

74
00:03:46,933 --> 00:03:48,700
Epi, katriyèm chapit lan

75
00:03:48,700 --> 00:03:52,850
se youn kote ke yon pakèt bagay ka pase. Avoka yo ka petèt ranpli yon fòmilè pou yo mande padon pou kilyan yo,

76
00:03:52,850 --> 00:03:55,984
yo ka komanse yon lòt etap ankò ki pi konplike,

77
00:03:55,984 --> 00:03:58,333
oubyen, yo gen dwa pa fè anyen ankò.

78
00:03:58,333 --> 00:03:59,967
Men, katriyèm chapit sa a toujou pran fen

79
00:03:59,967 --> 00:04:02,267
lè yo egzekite moun sa a ki te touye lòt moun ki inosan an.

80
00:04:02,267 --> 00:04:07,130
20 an de sa a, lè m te kòmanse defann prizonye ke yo mete nan koulwa lanmò

81
00:04:07,130 --> 00:04:11,067
prizonye sa yo pat gen dwa jwenn èd avoka pandan dezyèm

82
00:04:11,067 --> 00:04:13,767
oubyen katriyèm chapit nan istwa ki antoure ka tribinal yo a.

83
00:04:13,767 --> 00:04:15,280
Yo te poukont yo.

84
00:04:15,280 --> 00:04:18,717
Anfèt, se pandan fen ane 1980 yo ke yo te arive jwenn

85
00:04:18,717 --> 00:04:20,923
dwa ki te pemèt yo jwenn yon avoka ki pou defann yo pandan twazyèm chapit

86
00:04:20,923 --> 00:04:22,757
istwa tribinal yo.

87
00:04:22,757 --> 00:04:25,433
Akoz de sa a, sa ke prizonye nan koulwa lanmò yo te arive fè

88
00:04:25,433 --> 00:04:28,433
sè ke yo te arive al konte sou avoka ki konn travay gratis, ke yo rele «avoka pro bono»,

89
00:04:28,433 --> 00:04:30,629
pou yo te regle zafè tribinal yo.

90
00:04:30,629 --> 00:04:33,717
Pwoblèm ki te vinn genyen, te vinn gen pi plis prizonye nan koulwa lanmò ki te bezwen èd

91
00:04:33,717 --> 00:04:39,233
ke avoka ki te gen enterè avèk konpetans espesyal pou yo travay sou ka tribinal yo.

92
00:04:39,233 --> 00:04:40,733
Akoz de sa a,

93
00:04:40,733 --> 00:04:44,433
avoka yo te kouri al pran ka ki te gentan nan katriyèm chapit yo.

94
00:04:44,433 --> 00:04:47,667
Sètènman, sa fè sans paske ka sa yo, se yo ki te pi ijan.

95
00:04:47,667 --> 00:04:50,333
Se prizonye ki te nan etap sa a ki te pi pre egzekisyon yo.

96
00:04:50,333 --> 00:04:54,522
Gen kèk nan avoka sa yo ki te reyisi; yo te arive rekòmanse ka kliyan yo.

97
00:04:54,522 --> 00:04:58,467
Kèk lòt pami yo te arive pwolonje vi kliyan yo. Kèk fwa

98
00:04:58,467 --> 00:05:00,467
yo te pèmèt yo viv plizyè ane oubyen plizyè mwa an plis.

99
00:05:00,467 --> 00:05:02,567
Men yon bagay ki pa t fèt,

100
00:05:02,567 --> 00:05:07,400
kantite moun ke yo te konn egzekite chak ane nan eta Texas la pat janm vrèman diminye;

101
00:05:07,400 --> 00:05:09,800
epi lè kantite sa a te diminye, li pa t dire lontan.

102
00:05:09,800 --> 00:05:13,567
Okontrè, si w gade graf sa a, w ap konstate ke depi lè Texas te amelyore

103
00:05:13,567 --> 00:05:16,900
prosesis ke l konn itilize pou l egzekite prizonye l yo, pandan mitan a fen ane 1990 yo,

104
00:05:16,900 --> 00:05:21,233
gen sèlman kèk grenn ane pandanke valè moun ke yo te egzekite yo desann

105
00:05:21,233 --> 00:05:23,400
pi ba ke 20.

106
00:05:23,400 --> 00:05:24,940
Dabitid, chak ane nan eta Texas la

107
00:05:24,940 --> 00:05:27,192
nou egzekite a pe prè

108
00:05:27,192 --> 00:05:28,864
2 moun chak mwa.

109
00:05:28,864 --> 00:05:33,500
Gen kèk ane nou egzekite anviwon 40 moun, epi nimewo sa a

110
00:05:33,500 --> 00:05:38,222
pa janm diminye anpil padan 15 ane ki sot pase yo.

111
00:05:38,222 --> 00:05:41,867
Men, pandan ke n kontinye ap egzekite

112
00:05:41,867 --> 00:05:43,967
menm kantite moun chak ane,

113
00:05:43,967 --> 00:05:46,535
valè moun ke n ap kondane a mò

114
00:05:46,535 --> 00:05:47,696
chak ane

115
00:05:47,696 --> 00:05:50,180
arive vinn desann anpil.

116
00:05:50,180 --> 00:05:51,567
Akoz de sa a, nou vinn trouve yon paradòks.

117
00:05:51,567 --> 00:05:56,287
Pandan kantite moun ke n egzekite chak ane rete wo

118
00:05:56,287 --> 00:06:00,722
valè moun ke n kondane a mò ap desann.

119
00:06:00,722 --> 00:06:02,000
Poukisa sa rive?

120
00:06:02,000 --> 00:06:04,767
Sa pa t fèt paske kantite moun ke yo asasine chak ane desann.

121
00:06:04,767 --> 00:06:06,600
Paske pousantaj moun ke yo touye pa bese

122
00:06:06,600 --> 00:06:10,867
anpil tankòm liy rouj nan graf sa a desann.

123
00:06:10,867 --> 00:06:13,733
Sa k vinn rive pito

124
00:06:13,733 --> 00:06:17,567
moun ki fè pati jiri tribinal yo kòmanse voye plis moun nan prizon

125
00:06:17,567 --> 00:06:21,067
pou rès vi yo, san yo pa ba yo posibilite pou yo soti,

126
00:06:21,067 --> 00:06:24,383
olye ke yo voye yo al nan chanm egzekisyon.

127
00:06:24,383 --> 00:06:26,733
Poukisa sa vin rive?

128
00:06:26,733 --> 00:06:31,140
Li pa rive fèt paske koze pèn lanmò a ap pèdi sipò popilè l.

129
00:06:31,140 --> 00:06:34,700
Moun ki kont bagay pèn lanmò a kontan anpil paske

130
00:06:34,700 --> 00:06:39,360
kantite moun ki sipòte sa a nan eta Texas la vin rive nan yon nivo ki se nivo ki pi ba a travè listwa eta a.

131
00:06:39,360 --> 00:06:41,367
Ou konn sa nivo ba sa ye?

132
00:06:41,367 --> 00:06:43,933
Li yon ti jan pi plis ke 60 pousan konsa.

133
00:06:43,933 --> 00:06:47,667
Nivo sa a pi bon ke nivo ki te egziste pandan ane 1980 yo, lè sa

134
00:06:47,667 --> 00:06:49,391
te pi plis ke 80 pousan.

135
00:06:49,391 --> 00:06:53,800
Menm si sa, nou pa ka di se paske koze pèn lanmò a te pèdi sipò popilè l ki fè ke

136
00:06:53,800 --> 00:06:57,667
kantite fwa yo kondane moun a mò vin bese, avèk preferans moun vin genyen pou kondanasyon pèmanant nan prizon ogmante.

137
00:06:57,667 --> 00:07:00,133
Plen moun jodi a ki toujou sipòte koze pèn lanmò a.

138
00:07:00,133 --> 00:07:03,207
Kisa ki koze fenomèn sa a?

139
00:07:03,207 --> 00:07:04,833
Sa k rive

140
00:07:04,833 --> 00:07:05,738
sè ke avoka

141
00:07:05,738 --> 00:07:09,433
ki konn defann prizonye ki nan koulwa lanmò yo te kòmanse konsantre

142
00:07:09,433 --> 00:07:13,935
sou chapit ki o kòmansman istwa bagay pèn lanmò a.

143
00:07:13,935 --> 00:07:17,200
Alò, 25 an de sa, yo te konsantre sou chapit 4.

144
00:07:17,200 --> 00:07:21,063
Epi, 25 an de sa, yo retire fokis yo sou chapit 4 pou yo al nan chapit 3

145
00:07:21,063 --> 00:07:22,767
pandan fen ane 1980 yo.

146
00:07:22,767 --> 00:07:26,167
Epi, yo te chanje fokis yo sou chapit 3 en 1980 pou yo vire l sou chapit 2

147
00:07:26,167 --> 00:07:29,367
pandan ane ki nan mitan syèk 1990 yo. Epi, apati de mitan a fen ane 1990 yo,

148
00:07:29,367 --> 00:07:32,557
yo te kòmanse fokis sou chapit 1 de istwa a.

149
00:07:32,557 --> 00:07:36,567
Ou ka panse dèske kantite de moun ke yo kondane a mò, epi ogmantasyon nan

150
00:07:36,567 --> 00:07:39,033
nimewo pèn a vi yo, se yon bagay ki bon ou mal.

151
00:07:39,033 --> 00:07:41,589
Mwen pa vle pale de sa jodi a.

152
00:07:41,589 --> 00:07:44,747
Sa ke m vle di w sèlman sè ke rezon ki fèt ke sa rive

153
00:07:44,747 --> 00:07:47,859
sè ke avoka prizonye kòz pèn lanmò sa yo, yo arive konprann

154
00:07:47,859 --> 00:07:50,633
ke pi bonè ke w entèvni nan yon ka,

155
00:07:50,633 --> 00:07:55,133
pi bon chans ke w genyen pou w sove vi kliyan w lan.

156
00:07:55,133 --> 00:07:57,000
Se premye bagay ke m te arive aprann.

157
00:07:57,000 --> 00:07:58,935
Men dezyèm bagay ke m te aprann:

158
00:07:58,935 --> 00:08:00,100
Kliyanm nan ki rele Will la

159
00:08:00,100 --> 00:08:03,556
se pa yon ka eksepsyonèl ke ka li a te ye;

160
00:08:03,556 --> 00:08:06,633
pito, ka li a te trè nòmal.

161
00:08:06,633 --> 00:08:10,167
Gen dè fwa, mwen di ke si w di m non yon prizonye ki te nan koulwa lanmò

162
00:08:10,167 --> 00:08:13,215
mwen pa bezwen konn nan ki eta ke l ye, sa pa fè okenn diferans si m te rankontre l deja

163
00:08:13,215 --> 00:08:15,833
Mwen ka ekri istwa vil pou ou.

164
00:08:15,833 --> 00:08:19,033
Epi, 8 nan 10 fwa sa yo,

165
00:08:19,033 --> 00:08:20,667
detay ke m te ka bay sou istwa vi l,

166
00:08:20,667 --> 00:08:23,130
yo a p jeneralman vrè.

167
00:08:23,130 --> 00:08:27,133
Epi, rezon ki fè sa a, sè ke 80 pousan moun ke yo plase nan koulwa lanmò

168
00:08:27,133 --> 00:08:31,100
se moun ki te soti nan menm tip de fanmiy disfonksyonèl ke Will te soti ladan l lan.

169
00:08:31,100 --> 00:08:33,068
80 pou san de moun ki nan koulwa lanmò

170
00:08:33,068 --> 00:08:35,200
se moun ki te nan prizon

171
00:08:35,200 --> 00:08:37,833
ke yo fè pou jèn ki gen mwen ke 18 an.

172
00:08:37,833 --> 00:08:39,964
Se dezwèm leson sa a

173
00:08:39,964 --> 00:08:41,767
ke m te arive aprann

174
00:08:41,767 --> 00:08:45,167
Kounya, nou trouve tèt nou prè kònè kote ke

175
00:08:45,167 --> 00:08:48,313
tout moun pral dakò.

176
00:08:48,313 --> 00:08:50,506
Kèk moun isi a gen dwa pa dakò

177
00:08:50,506 --> 00:08:52,619
avèk desizyon ke leta te pran pou l egzekite Will,

178
00:08:52,619 --> 00:08:55,133
men mwen panse ke tout moun ta dakò

179
00:08:55,133 --> 00:08:58,833
ke vèsyon istwa Will la ki ta pi bon an

180
00:08:58,833 --> 00:09:00,167
se ta yon istwa

181
00:09:00,167 --> 00:09:04,949
nan lekèl yon asasinasyon pa t ap janm rive.

182
00:09:04,949 --> 00:09:06,933
Kijan ke n ka fè sa rive?

183
00:09:06,933 --> 00:09:10,963
Lè pitit nou an, Lincoln, t ap travay sou pwoblèm matematik sa a

184
00:09:10,963 --> 00:09:14,005
2 semèn de sa a, se te yon pwoblèm ki te jeyan epi efreyan

185
00:09:14,005 --> 00:09:17,488
Epi li t ap aprann kòman ke lè w gen yon gwo problèm

186
00:09:17,488 --> 00:09:21,400
Gen dè fwa, solisyon an se separe gwo problèm sa a an pati ki pi piti;

187
00:09:21,400 --> 00:09:24,967
Se sa ke n fè pou majorite gwo pwoblèm --nan matematik epi fizik, menm nan domèn politik sosyal --

188
00:09:24,967 --> 00:09:28,733
nou separe yo epi nou fè yo vin tounen pwoblèm ke moun ka pi byen jere.

189
00:09:28,733 --> 00:09:30,468
Men, gen kèt fwa konsa,

190
00:09:30,468 --> 00:09:32,500
tankòm Dwight Eisenhower te di,

191
00:09:32,500 --> 00:09:34,020
«Fason ke moun dwe rezoud yon pwoblèm,

192
00:09:34,020 --> 00:09:36,100
se fè sa a vin pi gwo.»

193
00:09:36,100 --> 00:09:40,033
Fason ke n ka rezoud pwoblèm sa a

194
00:09:40,033 --> 00:09:43,889
se si n ta bay zafè pèn lanmò sa a plis enpòtans.

195
00:09:43,889 --> 00:09:46,133
Fòk nou deklare ke:

196
00:09:46,133 --> 00:09:48,394
oke, nou gen 4 chapit

197
00:09:48,394 --> 00:09:51,233
nan istwa pèn lanmò a,

198
00:09:51,233 --> 00:09:53,000
men, sa k rive avan

199
00:09:53,000 --> 00:09:55,127
istwa sa kòmanse?

200
00:09:55,127 --> 00:09:59,933
Kijan èske n ka entèvni nan vi yon asasen

201
00:09:59,933 --> 00:10:02,600
avan ke l devni yon asasen?

202
00:10:02,600 --> 00:10:04,949
Ki chwa ke n genyen

203
00:10:04,949 --> 00:10:06,333
ki ka pèmèt nou jantiyman retire moun sa a

204
00:10:06,333 --> 00:10:07,567
sou chemen

205
00:10:07,567 --> 00:10:11,730
ki pral bay yon rezilta ke tout moun --

206
00:10:11,730 --> 00:10:14,586
sipòtè pèn lanmò yo, ak moun ki kont sa a --

207
00:10:14,586 --> 00:10:15,333
toujou panse

208
00:10:15,333 --> 00:10:17,767
ki se yon rezilta ki mal:

209
00:10:17,767 --> 00:10:20,333
asasinasyon yon èt imen ki inosan?

210
00:10:22,248 --> 00:10:24,933
Ou konnen, gen dè fwa moun di

211
00:10:24,933 --> 00:10:26,173
ke kèk bagay

212
00:10:26,173 --> 00:10:28,300
pa konplike anpil tankòm syans fize (jeni ayewospasyal).

213
00:10:28,300 --> 00:10:31,633
Lè yo di sa a, sa yo vle di, sè ke syans fize a se yon bagay ki trè konplike.

214
00:10:31,633 --> 00:10:35,135
Men, pwoblèm sa ke n a p diskite la a, li trè senp.

215
00:10:35,135 --> 00:10:36,567
Imaj sa a montre w sa syans fize ye;

216
00:10:36,567 --> 00:10:38,367
sa se ekspresyon matematik

217
00:10:38,367 --> 00:10:42,233
pou fòs ke yon fize bay lè l a p fè mouvman.

218
00:10:42,233 --> 00:10:44,600
Bagay ke n a p egzamine jodi a

219
00:10:44,600 --> 00:10:47,001
se menm nivo konplikasyon an ke l genyen.

220
00:10:47,001 --> 00:10:49,625
Sa ke n a p analize la a jodia, se

221
00:10:49,625 --> 00:10:52,272
syans fize ke l ye tou.

222
00:10:52,272 --> 00:10:54,083
Kliyanm nan ki rele Will la

223
00:10:54,083 --> 00:10:56,753
ak 80 pou san moun ki nan koulwa lanmò

224
00:10:56,753 --> 00:11:00,200
te gen 5 chapit nan vi yo

225
00:11:00,200 --> 00:11:01,733
ki te vini avan

226
00:11:01,733 --> 00:11:03,533
4 chapit istwa pèn lanmò a.

227
00:11:03,533 --> 00:11:08,300
Mwen panse a 5 chapit sa yo tankòm pwen entèvansyon;

228
00:11:08,300 --> 00:11:11,167
pati nan vi yo kote ke sosyete nou an

229
00:11:11,167 --> 00:11:16,100
te ka entèveni nan vi yo pou l te ka retire yo sou chemen ke yo te ye ya;

230
00:11:16,100 --> 00:11:20,368
Ki te kreye yon kosekans ke nou tout, ni moun ki sipòte pèn lanmò ni moun ki kont li,

231
00:11:20,368 --> 00:11:22,086
di ki pa yon bon rezilta.

232
00:11:22,086 --> 00:11:24,106
Pandan chak nan

233
00:11:24,106 --> 00:11:26,733
5 chapit sa yo:

234
00:11:26,733 --> 00:11:28,367
lè manman l te ansent,

235
00:11:28,367 --> 00:11:30,633
pandan ane ke l te pase tankòm yon anfan,

236
00:11:30,633 --> 00:11:32,500
lè l te nan lekòl primè,

237
00:11:32,500 --> 00:11:34,667
lè l te nan lekòl segondè,

238
00:11:34,667 --> 00:11:38,167
epi lè l te nan sistèm jistis ki fèt pou ti moun yo,

239
00:11:38,167 --> 00:11:41,382
pandan chak nan 5 chapit sa yo, te gen anpil bagay sosyete ya te ka fè.

240
00:11:41,382 --> 00:11:43,500
Anfèt, si nou imajine:

241
00:11:43,500 --> 00:11:48,600
gen 5 diferan sòt de entèvansyon, fason sosyete a te ka entèveni.

242
00:11:48,600 --> 00:11:50,484
Nan chak 5 chapit sa yo

243
00:11:50,484 --> 00:11:52,700
nou ka melange yo fason nou vle

244
00:11:52,700 --> 00:11:56,870
gen plis ke 3000 strateji

245
00:11:56,870 --> 00:12:00,733
ke nou ka anbrase pou nou te ka retire timoun tankou Will

246
00:12:00,733 --> 00:12:03,567
sou chemen ke yo ye.

247
00:12:03,567 --> 00:12:05,322
Mwen pa kanpe la jodi a

248
00:12:05,322 --> 00:12:07,400
pou m di tke mwen posede solisyon an.

249
00:12:07,400 --> 00:12:11,933
Men, le fèt ke nou gen anpil bagay pou nou aprann toujou,

250
00:12:11,933 --> 00:12:15,306
pa vle di ke nou pa konn anpil lòt bagay deja.

251
00:12:15,306 --> 00:12:18,200
Daprè eksperyans lòt eta peyi a,

252
00:12:18,200 --> 00:12:21,867
nou konnen ke gen anpil tip de entèvansyon

253
00:12:21,867 --> 00:12:25,755
ke nou ka itilizé an Texas epi nan nenpot lòt eta ki pa pitilize yo aktyèlman,

254
00:12:25,755 --> 00:12:30,748
pou nou prevante yon konsekans ke nou tout dakò ki pa bon.

255
00:12:30,748 --> 00:12:33,371
Ban mwen mansyone kèk ladan yo.

256
00:12:33,371 --> 00:12:37,296
Mwen pa p pale jodi a de refòmasyon sistèm lalwa nou an.

257
00:12:37,296 --> 00:12:42,067
Sa se yon sijè ke nou ka rezève pou yon sal ki plen avoka ak jij.

258
00:12:42,067 --> 00:12:45,887
Mwen pito vle pale de 2 tip entèvansyon

259
00:12:45,887 --> 00:12:48,255
ke nou tout ka ede peyi a reyalize.

260
00:12:48,255 --> 00:12:50,740
Paske se sòt de entèvansyon k ap vin yon reyalite

261
00:12:50,740 --> 00:12:54,700
lè lejislatè yo, avèk moun ki kreye règ politik peyo nou an, debousè enpo yo, ak sitwayen,

262
00:12:54,700 --> 00:12:56,933
dakò ke se konsa

263
00:12:56,933 --> 00:12:59,267
ke nou ta dwe ap depanse lajan nou.

264
00:12:59,267 --> 00:13:01,653
Nou te kapab founi swen

265
00:13:01,653 --> 00:13:07,467
pou ti moun ki gen kontraryete ekonomik, ak lòt tip de pwoblèm ankò, ki ap soufri,

266
00:13:07,467 --> 00:13:09,850
epi nou te ka fè sa a gratis.

267
00:13:09,850 --> 00:13:13,960
Epi ankò, nou te ka retire timoun tankou Will sou chemen ke yo ye a.

268
00:13:13,960 --> 00:13:17,800
Gen lòt eta ki fè sa, men, nan Texas, nou pa fè l.

269
00:13:17,800 --> 00:13:21,901
Nou te kapab founi lekòl spesyal --ni nan primè, ni nan segondè--

270
00:13:21,901 --> 00:13:25,268
epi menm pandan kintègaden jiska senkyèm

271
00:13:25,268 --> 00:13:29,657
pwogram ki gen objektif pou yo ede timoun ki gen pwoblèm ekonomik, epi nan lòt fason tou

272
00:13:29,657 --> 00:13:30,833
espesyalman pou timoun ki gentan fè pati

273
00:13:30,833 --> 00:13:32,933
sistèm jistis tribinal ki rezève pou timoun.

274
00:13:32,933 --> 00:13:34,800
Gen kèk grenn eta ki fè sa

275
00:13:34,800 --> 00:13:37,482
Texas pa fè l.

276
00:13:37,482 --> 00:13:39,300
Gen yon lòt bagay ankò ke nou te kapab fè;

277
00:13:39,300 --> 00:13:41,638
franchman, gen anpil lòt bagay ankò ke nou te kapab fè.

278
00:13:41,638 --> 00:13:44,200
Gen yon lòt bagay ke nou te kapab fè ke m pra l pale de li.

279
00:13:44,200 --> 00:13:46,833
Sa se sè l bagay kontwovèsyal ke m ap di jodi a:

280
00:13:46,833 --> 00:13:48,133
nou ka entèvni

281
00:13:48,133 --> 00:13:50,233
pi agresiveman

282
00:13:50,233 --> 00:13:53,457
nan fwaye fanmiy ki pa fonksyone byen.

283
00:13:53,457 --> 00:13:55,300
Nou ka retire timoun yo nan jan de kay sa yo,

284
00:13:55,300 --> 00:14:00,771
avan ke manman yo pran couto pou yo menase yo.

285
00:14:00,771 --> 00:14:02,791
Si poun n fè sa a,

286
00:14:02,791 --> 00:14:04,867
nou ap bezwen yon kote pou nou mete yo.

287
00:14:04,867 --> 00:14:08,271
Menm lè nou fe tout jan de bagay sa yo, gen timoun ke sistèm nan an ap arive neglije

288
00:14:08,271 --> 00:14:11,867
yo pral arive nan dènye chapit avan istwa asasinasyon yo a kòmanse.

289
00:14:11,867 --> 00:14:13,900
Yo pral rantre nan sistèm jistis ki fèt pou ti moun yo.

290
00:14:13,900 --> 00:14:17,002
Menm si sa ta rive,

291
00:14:17,002 --> 00:14:18,906
li t ap toujou pako twò ta.

292
00:14:18,906 --> 00:14:21,700
T ap gen tan toujou pou n ta epanye yo.

293
00:14:21,700 --> 00:14:23,457
Si nou panse a epanye yo

294
00:14:23,457 --> 00:14:25,826
olye ke nou pini yo.

295
00:14:25,826 --> 00:14:28,566
Gen 2 profesè nan pati nòdès peyi a, yonn nan Yale, lòt la nan Maryland.

296
00:14:28,566 --> 00:14:30,333
Yo mete yon lekòl sou pye

297
00:14:30,333 --> 00:14:34,233
ki konekte avèk prizon ki fèt pou timoun yo.

298
00:14:34,233 --> 00:14:37,482
Timoun yo nan prizon, men yo a l lekòl

299
00:14:37,482 --> 00:14:39,167
de 8 è di maten jiska 4 aprè midi.

300
00:14:39,167 --> 00:14:40,803
Se pa t yon plan ki te fasil pou yo te reyalize.

301
00:14:40,803 --> 00:14:41,967
Yo te oblije chache profesè

302
00:14:41,967 --> 00:14:45,333
ki te vle ansenye anndan prizon.

303
00:14:45,333 --> 00:14:48,535
Yo te oblije etabli yon separasyon di, ant moun ki travay nan lekól la avèk moun ki gen otorite nan prizon an.

304
00:14:48,535 --> 00:14:51,967
E sa ki te pi difisil la a,

305
00:14:51,967 --> 00:14:52,967
yo te oblije envante yon nouvo pwogram skolè.

306
00:14:52,967 --> 00:14:58,467
Paske moun pa antre soti nan prizon regilyèman chak semès.

307
00:14:58,467 --> 00:15:01,584
Men, yo te kanmèm arive reyalize tout bagay sa yo.

308
00:15:01,584 --> 00:15:04,333
Kisa trè tout bagay sa yo genyen ki menm?

309
00:15:04,333 --> 00:15:10,700
Sa bagay sa yo genyen en komen, sè ke yo tout koute lajan.

310
00:15:10,700 --> 00:15:13,728
Kèk nan moun ki nan sal la gen ase laj pou yo sonje

311
00:15:13,728 --> 00:15:17,490
mesye sou ansyen reklam filt lwil ki fèt pou machin yo;

312
00:15:17,490 --> 00:15:21,300
li te kon, di,

313
00:15:21,300 --> 00:15:24,367
«Ou ka peye m kounya oubyen ou ka peye m pita.»

314
00:15:24,367 --> 00:15:26,500
Sa ke n ap fè la,

315
00:15:26,500 --> 00:15:28,520
nan sistèm ki pèmèt nou kondane moun a pèn lanmó,

316
00:15:28,520 --> 00:15:32,119
sè ke n ap peye pita.

317
00:15:32,119 --> 00:15:33,967
Men, yon sèl bagay

318
00:15:33,967 --> 00:15:37,833
pou chak 15.000 dola ke nou depanse

319
00:15:37,833 --> 00:15:42,200
pou nou entèveni nan vi timoun

320
00:15:42,200 --> 00:15:43,520
ki gen pwoblèm ekonomik

321
00:15:43,520 --> 00:15:47,933
nou evite yon depans de 80.000 dola

322
00:15:47,933 --> 00:15:49,696
nan bidjé ke nou kreye pou n konbat krim.

323
00:15:49,696 --> 00:15:52,092
Menm si ou pa dakò pou n ta aji akoz de yon rezon moral,

324
00:15:53,435 --> 00:15:56,012
li fè sans nan domèn ekonomik.

325
00:15:58,589 --> 00:16:02,612
Mwen vle pale w de yon mòso nan dènye konvèsasyon ke mwen te fè ak Will.

326
00:16:02,612 --> 00:16:06,700
Se te jou yo te pral egzekite l la.

327
00:16:06,700 --> 00:16:11,012
Nou t ap pale,

328
00:16:11,012 --> 00:16:12,067
pa t gen anyen ankó pou nou te fè

329
00:16:12,067 --> 00:16:13,682
pou n te sove ka l la.

330
00:16:13,682 --> 00:16:16,033
Nou t ap pale de vi l. Premyéman li te pale de papa l,

331
00:16:16,033 --> 00:16:18,900
ke l pa t menm byen konnen,

332
00:16:18,900 --> 00:16:19,733
ki te mouri.

333
00:16:19,733 --> 00:16:22,367
Nou t ap pale de manman l,

334
00:16:22,367 --> 00:16:24,131
ke l te konnen,

335
00:16:24,131 --> 00:16:26,300
ki toujou vivan.

336
00:16:26,300 --> 00:16:29,000
Mwen te di li:

337
00:16:29,000 --> 00:16:31,051
mwen konnen istwa l la.

338
00:16:31,051 --> 00:16:32,867
Mwen te li achiv yo;

339
00:16:32,867 --> 00:16:35,509
mwen konnen ke l te eseye touye w.

340
00:16:35,509 --> 00:16:37,947
Men, mwen toujou ap poze tèt mwen yon kesyon:

341
00:16:37,947 --> 00:16:40,067
mwen mande èske w sonje tout bon vre.

342
00:16:40,067 --> 00:16:41,570
Paske mwen menm, mwen pa sonje anyen

343
00:16:41,570 --> 00:16:43,729
de lè m te gen 5 an.

344
00:16:43,729 --> 00:16:46,667
Petèt ou ka sonje sa yon moun te di w.

345
00:16:46,667 --> 00:16:49,167
Li te gade m, epi li te kage devan,

346
00:16:49,167 --> 00:16:52,767
li te rele m «Pwofesè» malgre ke l te gen 12 an depi ke l te konnen m,

347
00:16:52,767 --> 00:16:56,082
Li te deklare: «Pwofesè, mwen p ap di sa m pral di la a pou m derespekte w,

348
00:16:56,082 --> 00:16:57,733
men lè manman w pran yon kouto

349
00:16:57,733 --> 00:17:00,833
ki parèt pi gwo pase w,

350
00:17:00,833 --> 00:17:04,633
epi l kouri dèyè w nan tout kay la, epi l ap deklare ke li pra l touye w.

351
00:17:04,633 --> 00:17:06,829
Ou oblije al kache nan twalèt la,

352
00:17:06,829 --> 00:17:09,025
apiye sou pót la,

353
00:17:09,025 --> 00:17:11,221
rele amwey pou jis kaske polisye yo vini.»

354
00:17:11,221 --> 00:17:14,300
Li te gade m epi l te di:

355
00:17:14,300 --> 00:17:17,800
«Sa se yon bagay ke w pap janm bliye.»

356
00:17:17,800 --> 00:17:20,300
Mwen swete ke gen yon bagay ke nou tout p ap bliyé

357
00:17:20,300 --> 00:17:23,156
ant lè ke nou rive la ek lè ke nou pral kanpe, pou na l manje dejene,

358
00:17:23,156 --> 00:17:26,567
pra l gen 4 asasinasyon atravè Ozetazini.

359
00:17:26,567 --> 00:17:28,000
Nou pra l konsakre anpil resous sosyal

360
00:17:28,000 --> 00:17:32,167
pou n pini moun ki fè krim sa yo.

361
00:17:32,167 --> 00:17:34,467
Pinisyon nou yo konvenab

362
00:17:34,467 --> 00:17:36,533
paske nou dwe pini moun ki fè sa k pa sa.

363
00:17:36,533 --> 00:17:40,100
Men gen 3 nan krim sa yo, nou te ka epanye.

364
00:17:40,100 --> 00:17:43,010
Si nou pa gade pi byen

365
00:17:43,172 --> 00:17:47,816
pou nou konsantre sou chapit ki o kòmansman yo,

366
00:17:47,816 --> 00:17:51,200
nou p ap janm ka ekri premye fraz

367
00:17:51,200 --> 00:17:52,994
ki kòmanse wout pèn lanmó a.

368
00:17:52,994 --> 00:17:54,700
Mèsi!

369
00:17:54,700 --> 00:17:56,031
(Aplodisman...)