1
00:00:00,000 --> 00:00:03,000
Мен бүгүн бул жерде Лакота жергесинде тартылган сүрөттөрүмдү көрсөтмөкчүмүн.

2
00:00:04,000 --> 00:00:06,000
Көбүңүздөр Лакота тууралуу мурда уккансыздар,

3
00:00:06,000 --> 00:00:08,000
же жок дегенде андан чоңураак уруулар топтору жөнүндө

4
00:00:08,000 --> 00:00:10,000
мисалга, Сиу аттуу.

5
00:00:10,000 --> 00:00:13,000
Лакота уруусу башка бир топ уруулардай эле өз жерлеринен көчүрүлүп

6
00:00:13,000 --> 00:00:15,000
согуш абактарынын туткуну болуп калган

7
00:00:15,000 --> 00:00:17,000
андай жерлер азыркы мезгилде резервация-корук деп аталат.

8
00:00:17,000 --> 00:00:19,000
Pine Ridge (Пайн Ридж) аттуу резервациясы

9
00:00:19,000 --> 00:00:21,000
бүгүнкү алып баруумдун темасы болот.

10
00:00:21,000 --> 00:00:23,000
Бул резервация Түштүк Дакотанын Black Hills (Блэк Хилз) деген

11
00:00:23,000 --> 00:00:25,000
жеринен болжол менен 120 км чакырым алыстыгында жайгашкан.

12
00:00:25,000 --> 00:00:27,000
Ал жерди кээ бирде дагы

13
00:00:27,000 --> 00:00:30,000
334 номериндеги Согуш Абагынын Туткуну деп аташат,

14
00:00:30,000 --> 00:00:33,000
жана ушул жерде азыркы убакта Лакота уруусу жашайт.

15
00:00:33,000 --> 00:00:35,000
Кана эмесе айткылачы, араңыздарда канчооңор AIM, башкача айтканда

16
00:00:35,000 --> 00:00:37,000
Америкалык Түпкүлүктүү Калктын Кыймылы тууралуу уктуңуздар эле

17
00:00:37,000 --> 00:00:39,000
же болбосо Russell Means (Рассел Минз) тууралуу,

18
00:00:39,000 --> 00:00:41,000
же Leonard Peltier (Леонард Пелтиер) жөнүндө,

19
00:00:41,000 --> 00:00:43,000
же Огалала уругунун бийликтегилер менен болгон тирешүүсүн

20
00:00:43,000 --> 00:00:46,000
билсеңиздер анда сиздер Пайн Ридж бул

21
00:00:46,000 --> 00:00:49,000
Америкадагы түпкүлүктүү элдин көйгөйлөрүн чечүү боюнча даана ортосу экендигин билесиздер.

22
00:00:49,000 --> 00:00:51,000
Ошентип биздин бүгүнкү жолугушуубузда менден менин

23
00:00:51,000 --> 00:00:53,000
Лакота калкы менен болгон карым-катнашым тууралуу сүйлөп берүүнү суранышкан,

24
00:00:53,000 --> 00:00:55,000
а бирок чындыгында ушул жөнүндө сүйлөшүү мен үчүн абдан оор.

25
00:00:55,000 --> 00:00:57,000
Анткени, эгер сиздер менин денемдин түсүн байкабай калсаңыздар,

26
00:00:57,000 --> 00:00:59,000
анда караңыздар, мен ак кишимин,

27
00:00:59,000 --> 00:01:02,000
анан бул жагдай Түпкүлүктүү калк резервациясында абдан чоң тоскоолдук болуп эсептелет.

28
00:01:04,000 --> 00:01:06,000
Бүгүнкү менин сүрөттөрүмдө сиздер көп адамдарды көрөсүздөр,

29
00:01:06,000 --> 00:01:09,000
ал кишилер менен мен аябай жакын мамилелерди түздүм жана алар мени бир туугандай кылып эле тозуп алышты.

30
00:01:09,000 --> 00:01:11,000
Алар мени ага жана тайаке деп аташып

31
00:01:11,000 --> 00:01:13,000
беш жыл бою кайра кайра үйлөрүнө чыкырып жатышты.

32
00:01:13,000 --> 00:01:15,000
Бирок Пайн Риджде

33
00:01:15,000 --> 00:01:18,000
мен ар дайым "Уасишу" деген ысым менен кала берем,

34
00:01:18,000 --> 00:01:21,000
Уасишу Лакота тилиндеги сөз

35
00:01:21,000 --> 00:01:23,000
жана ал түпкүлүктүү калк эмес дегенди билдирет,

36
00:01:23,000 --> 00:01:25,000
Васишу деген сөздүн дагы бир котормосу

37
00:01:25,000 --> 00:01:29,000
"өзүнө эттин эң сонун бөлүгүн алган адамды" билгизет.

38
00:01:29,000 --> 00:01:31,000
Менин сөзүмдүн маңызы мына ушунда -

39
00:01:31,000 --> 00:01:33,000
эттин эң сонун бөлүгүн алган адамда болмокчу.

40
00:01:33,000 --> 00:01:35,000
Бул ач көздүктү билдирет.

41
00:01:36,000 --> 00:01:38,000
Мына ушул аудиторияда олтургандарды карагылачы.

42
00:01:38,000 --> 00:01:41,000
Биз мына Батыш Америкадагы жеке университеттеринде окуйбуз,

43
00:01:41,000 --> 00:01:44,000
азыр олтурганыбыз болсо кызыл тукабадан жабылган олтургучтар

44
00:01:44,000 --> 00:01:46,000
чөнтөктөрүбүздө тыйыныбыз жетиштүү.

45
00:01:46,000 --> 00:01:48,000
Биздин жашоолорубузду карасаңыздар,

46
00:01:48,000 --> 00:01:50,000
биз чындыгында эле

47
00:01:50,000 --> 00:01:52,000
эттин эң сонун бөлүктөрүн алганбыз.

48
00:01:52,000 --> 00:01:55,000
Келгилечи бүгүн бул сүрөттөргө көңүл буралы

49
00:01:55,000 --> 00:01:57,000
көп нерселерге жетишсиз болгон адамдардын

50
00:01:57,000 --> 00:01:59,000
өмүрлөрүн көрөлү,

51
00:01:59,000 --> 00:02:02,000
аларды билели жана ал адамдардын беттерин көргөн сайын

52
00:02:02,000 --> 00:02:05,000
бул жалаң гана Лакота калкынын элестери эмес,

53
00:02:05,000 --> 00:02:08,000
бул баардык түпкүлүктүү калктын мүдөөсүн үчүн турган эл экендигин түшүнөлү.

54
00:02:10,000 --> 00:02:12,000
Бул жөнөкөй кагаздын бетинде

55
00:02:12,000 --> 00:02:14,000
мен көргөн тарых барактары

56
00:02:14,000 --> 00:02:17,000
жана мен аны Лакота досторуман жана үй-бүлөмөн үйрөндүм.

57
00:02:17,000 --> 00:02:19,000
Бул тарых барактары

58
00:02:19,000 --> 00:02:22,000
сүйлөшүлгөн жана бузулган келишимдерге

59
00:02:22,000 --> 00:02:24,000
согуш деп көз боемочулук болгон кыргын болгон окуялар менен белгилүү.

60
00:02:24,000 --> 00:02:26,000
Мен 1824 жыл менен баштаймын.

61
00:02:26,000 --> 00:02:28,000
Түпкүлүктүү калк менен иштөө деп белгилүү болгон бөлүм

62
00:02:28,000 --> 00:02:30,000
Согуш Департаментинин карамагында ачылып,

63
00:02:30,000 --> 00:02:32,000
баскынчылыктын баштапкы деңгээлин

64
00:02:32,000 --> 00:02:34,000
Түпкүлүктүү калк менен боло турган кызматташтыкта белгилеп койгон.

65
00:02:34,000 --> 00:02:36,000
1851 жыл:

66
00:02:36,000 --> 00:02:38,000
Форд Ларами биринчи келишимине кол коюлган,

67
00:02:38,000 --> 00:02:41,000
ал болсо Лакота Улутунун чек аралырын так белгилешкен.

68
00:02:41,000 --> 00:02:43,000
Келишимге ылайык,

69
00:02:43,000 --> 00:02:45,000
ошол жерлер эгемендүү улуттун жерлери деп эсептелет.

70
00:02:45,000 --> 00:02:47,000
Эгер келишимдеги чек аралар ошол бойдон калганда -

71
00:02:47,000 --> 00:02:50,000
жана ошол мыйзам негиздерине ылайык ошондой эле болушу абзел -

72
00:02:50,000 --> 00:02:53,000
анда бүгүнкү күндөрү Кошмо Штаттары мындай болмок.

73
00:02:55,000 --> 00:02:57,000
10 жылдан кийин,

74
00:02:57,000 --> 00:03:00,000
Линкольн Президенти Homestead Act (Хоумстед Экт) аттуу мыйзамды чыгарат,

75
00:03:00,000 --> 00:03:03,000
ага ылайык Түпкүлүктүү калктын жерлерине көптөгөн ак кишилер отурукташат.

76
00:03:03,000 --> 00:03:05,000
1863:

77
00:03:05,000 --> 00:03:07,000
Минесота жерлеринде Санти Сиу калкынын көтөрүлүшү

78
00:03:07,000 --> 00:03:10,000
38 Сиу адамдарын асып өлтүрүү менен аяктап,

79
00:03:10,000 --> 00:03:13,000
Ошол мезгилдеги Кошмо Штаттарынын эң чоң жазалоолорунан болот.

80
00:03:14,000 --> 00:03:16,000
Бул жазалоо Линкольн Президентинин буйругу болгон да

81
00:03:16,000 --> 00:03:18,000
ал эми ага чейин эки күн мурун

82
00:03:18,000 --> 00:03:21,000
Линкольн укуктарды теңдетүүгө багытталган Emancipation Proclamation (Имансипейшн прокламейшн) аттуу мыйзамга кол койгон болчу.

83
00:03:22,000 --> 00:03:25,000
1866 жылы трансматериктик темир жолун куруу -

84
00:03:25,000 --> 00:03:27,000
жаңы заманы башталат.

85
00:03:27,000 --> 00:03:29,000
Биз бул темир поездер үчүн жана ал жолдорду кыскартыш үчүн

86
00:03:29,000 --> 00:03:32,000
жергиликтүү Лакота калкынын жерлерин тартып алдык.

87
00:03:32,000 --> 00:03:34,000
Келишимдердин дээрлик баардыгы ыргытылган болчу.

88
00:03:34,000 --> 00:03:37,000
Ошондуктан Лакота калкынын үч уруулары чогулуп Кызыл Булут аттуу башчынын астында

89
00:03:37,000 --> 00:03:40,000
Кошмо Штаттардын аскер күчтөрүнө бир топ ирет чабуул жасап аларды утушат.

90
00:03:40,000 --> 00:03:42,000
Мен ушул жерди кайталагым келет.

91
00:03:42,000 --> 00:03:45,000
Лакота Кошмо Штат аскерлерин утат.

92
00:03:45,000 --> 00:03:48,000
1868: Экинчи Форд Ларами келишими

93
00:03:48,000 --> 00:03:51,000
Улуу Сиу Улутунун эгемендүүлүгүнө даана кепилдик берет

94
00:03:51,000 --> 00:03:54,000
жана Лакота элинин Black Hills (Блэк Хилз) аттуу сыйык жерлерине ээ экендигин көрсөтөт.

95
00:03:54,000 --> 00:03:56,000
Жана ошондой эле Кошмо Штат өкмөтү Лакота элине алардын жанында жайгашкан

96
00:03:56,000 --> 00:03:58,000
штаттарындагы башка жерлер боюнча жана уучулук боюнча укуктарын берүүгө сөз берет.

97
00:03:58,000 --> 00:04:00,000
Биз мындан ары Powder River (Паудер Ривер) аймагы

98
00:04:00,000 --> 00:04:03,000
ак адамдардын баардыгына жабылат деген убада бердик.

99
00:04:03,000 --> 00:04:05,000
Ошентип бул келишим

100
00:04:05,000 --> 00:04:07,000
Кызыл Булут менен Сиу үчүн чоң утуш болду.

101
00:04:07,000 --> 00:04:10,000
Чындыгында, Американын тарыхына таянсак жергиликтүү Америка

102
00:04:10,000 --> 00:04:13,000
өкмөтү тарыхта бир гана жолу ушул согушта тынчтык сүйлөшүүлөрун жүргүзүп

103
00:04:13,000 --> 00:04:16,000
душмандын баардык талаптарына баш ийген.

104
00:04:18,000 --> 00:04:20,000
1869:

105
00:04:20,000 --> 00:04:22,000
Трансматериктик темир жолунун салыныша аяктады.

106
00:04:22,000 --> 00:04:25,000
Бул жол менен ары бери көп нерселер ташылып, алар менен кошо көптөгөн аңчылар да

107
00:04:25,000 --> 00:04:28,000
жүргүнчү болушуп буфало, жапайы букаларга, аңчылык кылышып, букалар менен дүн сатуулук боюнча ишкердүүлүктү башташты,

108
00:04:28,000 --> 00:04:31,000
жана аны менен бирдикте Сиу элинин азык-түлүк жана кийим-кечелер булактарын жойушту.

109
00:04:31,000 --> 00:04:33,000
1871:

110
00:04:33,000 --> 00:04:35,000
Түпкүлүктүү калк боюнча бөлүштүрүү актысы

111
00:04:35,000 --> 00:04:38,000
бүтүн түпкүлүктүү калкты федералдык өкмөткө көз карандуу болгон чөлкөмдөргө айландырды.

112
00:04:38,000 --> 00:04:41,000
Буга кошумча атайын аскердик буйрук чыгарылып

113
00:04:41,000 --> 00:04:44,000
батыштык түпкүлүктүү калк резервациялардан тышка чыкпоого тыйуу салынат.

114
00:04:44,000 --> 00:04:46,000
Бүтүндөй батыштык түпкүлүктүү калк ошол убакыттан баштап

115
00:04:46,000 --> 00:04:48,000
азыркы заманга чейин согуштун абактарында калуудо.

116
00:04:48,000 --> 00:04:50,000
1871 жылы биз ошондой эле

117
00:04:50,000 --> 00:04:52,000
келишимдерди түзүү адатын токтоттук.

118
00:04:52,000 --> 00:04:55,000
Анткени келишимдер боюнча уруулар эгемендүү улут катары жашашмак,

119
00:04:55,000 --> 00:04:57,000
бирок биз болсо андайды каалабайт элек;

120
00:04:57,000 --> 00:04:59,000
бизде башкача көз караштар бар болчу.

121
00:04:59,000 --> 00:05:01,000
1874:

122
00:05:01,000 --> 00:05:04,000
George Custer (Жорж Кастер) генералы Лакота жергесинде алтын кендери табылгандыгы тууралуу жарыя салып чыкты,

123
00:05:04,000 --> 00:05:06,000
ал кендер өзгөчө Black Hills (Блэк Хилз) жергесинде болгону айтылды.

124
00:05:06,000 --> 00:05:08,000
Алтындын бар экендиги Лакота улутунун айланасына ак адамдардын көптөгөн санда

125
00:05:08,000 --> 00:05:10,000
көчүп келүүсүнө алып келди.

126
00:05:10,000 --> 00:05:12,000
Кастер Конгресске атайын сунуш киргизет

127
00:05:12,000 --> 00:05:14,000
ага ылайык Лакота менен болгон келишим

128
00:05:14,000 --> 00:05:16,000
тез аранын ичинде токтотулуш кажети белгиленет.

129
00:05:16,000 --> 00:05:19,000
1875: Лакота согушу башталат

130
00:05:19,000 --> 00:05:22,000
анын негизги себеби болуп Форт Ларами келишиминин бузулушу болот.

131
00:05:22,000 --> 00:05:24,000
1876:

132
00:05:24,000 --> 00:05:26,000
Июль айынын 26сы

133
00:05:26,000 --> 00:05:28,000
Лакота кыштагын чалгындоо аракетинде

134
00:05:28,000 --> 00:05:30,000
Кастердин 7чи кавалерия бөлүгү талкаланат да

135
00:05:30,000 --> 00:05:32,000
бул кармаш Little Big Horn (литл биг хорн) - Кичинекей Чоң Мүйүз атына конот.

136
00:05:32,000 --> 00:05:34,000
1877:

137
00:05:34,000 --> 00:05:37,000
Crazy Horse (крейзи хорз) аттуу Лакота элинин мыкты берени жана башчысы

138
00:05:37,000 --> 00:05:39,000
Форт Робинзон жергесинде курчалат.

139
00:05:39,000 --> 00:05:42,000
Кийинчерек ал түрмөдөн өлтүрүлөт.

140
00:05:45,000 --> 00:05:48,000
Ошол эле 1877 жылы биз дагы бир амал таап

141
00:05:48,000 --> 00:05:50,000
Форт Ларами келишдерин одоно буздук.

142
00:05:50,000 --> 00:05:53,000
Биз Сиу башчыларына жана аттуу-баштууларына жаңы келишим тартууладык

143
00:05:53,000 --> 00:05:56,000
ал келишим "сат же ачкалыкта кал" деген маанайда болгон.

144
00:05:56,000 --> 00:05:59,000
Келишимге кол коюуу же болбосо урууң азык-түлүксүз калат деген шарттар коюлат.

145
00:05:59,000 --> 00:06:02,000
Ал келишимдерге калктагы улуулардын 10 пайызы гана кол коет.

146
00:06:02,000 --> 00:06:04,000
Форт Ларами келишимине ылайык

147
00:06:04,000 --> 00:06:06,000
уруунун жок дегенде үчтөн же төрттөн бир бөлүгү

148
00:06:06,000 --> 00:06:08,000
жерлерди берүү үкугуна ээ болгон.

149
00:06:08,000 --> 00:06:10,000
Албетте келишимдеги бул берене жокко салынган.

150
00:06:10,000 --> 00:06:13,000
1887: Dawes (Доуз) актысы.

151
00:06:13,000 --> 00:06:16,000
Резервациядагы жерлерге болгон коомдук менчиктик аяктайт.

152
00:06:16,000 --> 00:06:19,000
Резервациялар 160 акр өлчөмдөгү бөлүкчө жерлерине бөлүнүп

153
00:06:19,000 --> 00:06:21,000
түпкүлүктүү калкка бөлүштүрүлөт жана

154
00:06:21,000 --> 00:06:23,000
калган үлүш жерлердин баары жоюлат.

155
00:06:23,000 --> 00:06:26,000
Ошентип, уруулар миллиондогон акр өлчөмдөгү жерлерден ажырайт.

156
00:06:26,000 --> 00:06:28,000
Америкалык жерге болгон жеке менчик кыялдануу

157
00:06:28,000 --> 00:06:30,000
ушундай амал жолу аркылуу келип

158
00:06:30,000 --> 00:06:33,000
резервация жерлеринен эч нерсе калмайынча бөлүштүрүлө берген.

159
00:06:33,000 --> 00:06:35,000
Биринчиден, көчүп келүү резервацияларды талкалаган,

160
00:06:35,000 --> 00:06:38,000
жана аны андан ары бөлүштүрүп, майдалап сатуу

161
00:06:38,000 --> 00:06:41,000
муундан муунга улана берген.

162
00:06:41,000 --> 00:06:43,000
Көпчүлүк үлүш жерлер

163
00:06:43,000 --> 00:06:45,000
жана резервациялардын чегинде жайгашкан көптөгөн жеке жерлер

164
00:06:45,000 --> 00:06:48,000
азыркы убакта ак фермерлердин колунда.

165
00:06:48,000 --> 00:06:51,000
Кайрадан жакшы жерлерге Уасишу ээ болду.

166
00:06:52,000 --> 00:06:54,000
1890 жыл менин оюмча

167
00:06:54,000 --> 00:06:57,000
бул слайттардын арасында эң маанилүү күн.

168
00:06:57,000 --> 00:06:59,000
Бул жылы Wounded Knee (Вундид Нии) аттуу кандуу коогалаңы болгон.

169
00:06:59,000 --> 00:07:01,000
Декабрдын 29нда

170
00:07:01,000 --> 00:07:04,000
Америкалык аскерлер Вундид Нии булуңунда Сиу эли жайгашкан айылды курчоого алат

171
00:07:04,000 --> 00:07:06,000
жана Big Foot (Биг Фуд) аттуу эл башчысы менен бирдикте

172
00:07:06,000 --> 00:07:08,000
300дөй жергиликтүү калкты аёсуз өлтүрүшөт,

173
00:07:08,000 --> 00:07:10,000
бул кандуу окуяда аскерлер жаңы куралды колдонушат

174
00:07:10,000 --> 00:07:12,000
ал автоматтык октор менен атылган

175
00:07:12,000 --> 00:07:14,000
Hotchkiss (Хотчкис) аттуу мылтыгы болгон.

176
00:07:14,000 --> 00:07:16,000
Бул салгылашуу деп аталган өлтүрүүлөр үчүн

177
00:07:16,000 --> 00:07:19,000
20 Конгресстик эрдик үчүн медалдар

178
00:07:19,000 --> 00:07:22,000
7чи кавалериянын жоокерлерине берилген.

179
00:07:22,000 --> 00:07:24,000
Бүгүнкү күндө,

180
00:07:24,000 --> 00:07:27,000
салгылашуулардын арасындагы эң жогорку дэңгээлде ыйгарылган

181
00:07:27,000 --> 00:07:30,000
бул медал чоң сыйлыктуу медал болуп эсептелет.

182
00:07:30,000 --> 00:07:32,000
Мына ушул медалдардын көпчүлүгү

183
00:07:32,000 --> 00:07:34,000
аялдар менен жаш балдарды ырайымсыз жок кылуу үчүн берилген

184
00:07:34,000 --> 00:07:36,000
мындай сыймыка жетүү Биринчи Дүйнөлүк согушта да,

185
00:07:36,000 --> 00:07:38,000
Экинчи Дүйнөлүк согушта да,

186
00:07:38,000 --> 00:07:40,000
Корея, Вьетнам,

187
00:07:40,000 --> 00:07:43,000
Ирак жана Афганистан согуштарында да болгон эмес.

188
00:07:44,000 --> 00:07:46,000
Вундид Нии кандуу коогалаңы

189
00:07:46,000 --> 00:07:49,000
түпкүлүктүү калктын согушунун аяктоосу деп эсептелет.

190
00:07:49,000 --> 00:07:51,000
Мен кайсыл гана жактагы

191
00:07:51,000 --> 00:07:53,000
Вундид Нииде каза тапкандардын жайларына барбайын,

192
00:07:53,000 --> 00:07:55,000
мен ал жайларды

193
00:07:55,000 --> 00:07:57,000
жалаң гана Лакота же Сиу элдердики эмес

194
00:07:57,000 --> 00:08:00,000
бирок баардык түпкүлүктүү элдердин жайларындай көрөм.

195
00:08:03,000 --> 00:08:05,000
Black Elk (Блэк Илк) аттуу ыйык киши айткан бир сөз бар,

196
00:08:05,000 --> 00:08:07,000
"Ошондо эмне жок болуп, түгөнгөндүгүн

197
00:08:07,000 --> 00:08:09,000
мен билбей калдым.

198
00:08:09,000 --> 00:08:11,000
Азыркы карыган жашымда

199
00:08:11,000 --> 00:08:13,000
артымды кылчайып караганымда

200
00:08:13,000 --> 00:08:15,000
Баягы өтүп кеткен аялдар менен жаш балдардын

201
00:08:15,000 --> 00:08:17,000
ар тарапта үйүлүп жаткан денелери

202
00:08:17,000 --> 00:08:20,000
кадимки эле ийилген капчыгайды бойлоп

203
00:08:23,000 --> 00:08:25,000
мен аларды көргөндө сайды көргөндөй болуп

204
00:08:25,000 --> 00:08:28,000
алардын жаш көздөрү элесимде.

205
00:08:31,000 --> 00:08:34,000
Ошол кандуу жерде дагы башка нерсе түбөлүко жок болгондугун көрөм

206
00:08:35,000 --> 00:08:38,000
ал ажал октору менен кошо жерге көмүлгөн.

207
00:08:39,000 --> 00:08:42,000
Ал адамдардын келечеке болгон тилектери жок болгон,

208
00:08:42,000 --> 00:08:45,000
жана ал тилектер аябай сонун болгон."

209
00:08:46,000 --> 00:08:48,000
Бүгүнкү күн менен

210
00:08:48,000 --> 00:08:51,000
Түпкүлүктүү Америка Элинин тарыхында жаңы доор пайда болду.

211
00:08:52,000 --> 00:08:54,000
Баардык нерселерди ченесе болот

212
00:08:54,000 --> 00:08:57,000
Вундид Нии окуясына чейин жана андан кийин.

213
00:08:57,000 --> 00:08:59,000
Анткени накта ошол учурда

214
00:08:59,000 --> 00:09:02,000
Хотчкисс мылтыктарын мээлеп туруп

215
00:09:02,000 --> 00:09:06,000
Америка өкмөтү түпкүлүктүү калктын укуктарына болгон көз карашын ачык көрсөткөн.

216
00:09:06,000 --> 00:09:08,000
Анткени алар келишимдерден чарчаган.

217
00:09:08,000 --> 00:09:10,000
Алар ыйык дөбөлөрдөн чарчаган.

218
00:09:10,000 --> 00:09:13,000
Алар арбак бийлеринен чарчаган.

219
00:09:13,000 --> 00:09:16,000
Иши кылса алар Сиу элинин келип чыккан баардык ыңгайсыздыктарга чарчаган.

220
00:09:16,000 --> 00:09:19,000
Ошондуктан алар түпкүлүктүү калкка өзүлөрүнүн эрежелерин алып келишкен.

221
00:09:20,000 --> 00:09:23,000
"Мындан ары силер Түпкүлүктүү калк - Indian (Индиан)" болосуңар деп,

222
00:09:23,000 --> 00:09:25,000
мылтыктары менен жергиликтүү калкты мээлеп маселени чечишкен.

223
00:09:30,000 --> 00:09:32,000
1900:

224
00:09:32,000 --> 00:09:35,000
Америкадагы Түпкүлүктүү калктын саны эң төмөнкү дэңгээлге жетти -

225
00:09:36,000 --> 00:09:38,000
250,000 ден аз болду,

226
00:09:38,000 --> 00:09:40,000
салыштырып келгенде бул калк

227
00:09:40,000 --> 00:09:42,000
1492 жылы 8 миллиондогон санды түзгөн.

228
00:09:44,000 --> 00:09:46,000
Шумдук ылдамдыктагы көрсөткүч.

229
00:09:46,000 --> 00:09:48,000
1980:

230
00:09:48,000 --> 00:09:50,000
Америка тарыхындагы эң чоң убакытка созулган сот

231
00:09:50,000 --> 00:09:53,000
Сиу улуту менен Америка Кошмо Штаттарынын ортосундагы мамилени

232
00:09:53,000 --> 00:09:56,000
териштирип Американын Жогорку Соту тарабынан каралган.

233
00:09:57,000 --> 00:10:00,000
Соттун чечими боюнча, Сиу элин резервация жерлерине көчүрүү

234
00:10:00,000 --> 00:10:03,000
жана алардын жети миллион акр чакырымдагы жерлери

235
00:10:03,000 --> 00:10:06,000
жер изилдөөчүлөр жана отурукташа турган көчмөндөр үчүн берилгени

236
00:10:06,000 --> 00:10:08,000
Форд Ларами экинчи келишиминин шарттарынын одоно

237
00:10:08,000 --> 00:10:10,000
бузулгандыгы тууралуу тыянак чыгарган.

238
00:10:10,000 --> 00:10:12,000
Сотко ылайык

239
00:10:12,000 --> 00:10:14,000
Блэк Хилз жерлери мыйзамсыз түрдө тартылып алынган

240
00:10:14,000 --> 00:10:16,000
жана ал жерлердин алгачкы баасына пайыз кошулуп

241
00:10:16,000 --> 00:10:18,000
Сиу улутуна толук бойдон төлөнүшү керек деген тыянак чыгарылат.

242
00:10:18,000 --> 00:10:20,000
Блэк Хилз үчүн төлөнө турган акы катары

243
00:10:20,000 --> 00:10:23,000
Сот 106 миллион гана долларды

244
00:10:23,000 --> 00:10:25,000
Сиу улутуна берилсин деп чечим чыгарат.

245
00:10:25,000 --> 00:10:28,000
Сиу эли ал акчадан баш тартат жана

246
00:10:28,000 --> 00:10:31,000
"Блэк Хилз жерлери сатылбайт" деген ураан менен кала берет.

247
00:10:31,000 --> 00:10:33,000
2010:

248
00:10:33,000 --> 00:10:36,000
Бүгүнкү күндөгү Түпкүлүктүү калктын статистикасы,

249
00:10:36,000 --> 00:10:39,000
Вундид Нии коогалаңынан бир кылым убакыттан кийин,

250
00:10:39,000 --> 00:10:41,000
колониялык мурастын ачыка чыгышы,

251
00:10:41,000 --> 00:10:43,000
зомбулуктап элди көчүрүү

252
00:10:43,000 --> 00:10:45,000
жана келишимдердин одоно бузулган окуяларга бай болду.

253
00:10:45,000 --> 00:10:48,000
Пайн Ридж Түпкүлүктүү калктын резервациясындагы жумушсуздук

254
00:10:48,000 --> 00:10:51,000
85 жана 90 пайыз ортосунда белгиленет.

255
00:10:51,000 --> 00:10:54,000
Америкадагы үй-жай менен камсыз кылуу кызматы жаңы үйлөрдү сала албайт,

256
00:10:54,000 --> 00:10:56,000
ал эми азыркы турган турак жайлар акырындан кыйрап жатышат.

257
00:10:56,000 --> 00:10:58,000
Көпчүлүк эл үй-жайсыз,

258
00:10:58,000 --> 00:11:00,000
ал эми үйлөрү барлар чирип бара жаткан имараттарда

259
00:11:00,000 --> 00:11:02,000
беш үй-бүлөөгө чейин жашашат.

260
00:11:02,000 --> 00:11:04,000
Пайн Ридждеги 39 пайыз үйлөрүндө

261
00:11:04,000 --> 00:11:06,000
свет жок.

262
00:11:06,000 --> 00:11:09,000
Резервациядагы дээрлик 60 пайыз үйлөр

263
00:11:09,000 --> 00:11:11,000
көк дат менен капталган.

264
00:11:11,000 --> 00:11:13,000
Калктын 90 пайыздан көбү

265
00:11:13,000 --> 00:11:16,000
федералдык дэңгээлдеги жакырчылыктан төмөн жашашат.

266
00:11:16,000 --> 00:11:19,000
Пайн Ридждеги туберкулез оорусунун дэңгээли

267
00:11:19,000 --> 00:11:22,000
болжол менен алганда Америкадагы орточу эсептен сегиз эсе көп.

268
00:11:22,000 --> 00:11:24,000
Жаш балдардын өлүм дэңгээли

269
00:11:24,000 --> 00:11:26,000
дүйнө жүзү боюнча эң жогору

270
00:11:26,000 --> 00:11:29,000
жана Америкадагы орто эсептен үч эсе жогору турат.

271
00:11:29,000 --> 00:11:31,000
Жыныстык органдардын шишик оорулары

272
00:11:31,000 --> 00:11:33,000
Америкадагы орто эсептен беш эсе чоң.

273
00:11:33,000 --> 00:11:36,000
Мектептердеги окууларды таштоо дэңгээли 70 пайызга чейин көтөрүлдү.

274
00:11:36,000 --> 00:11:38,000
Мугалимдердин жумуштарынан кетиши дэңгээли

275
00:11:38,000 --> 00:11:41,000
Америкадагы орто эсептен сегиз эсе чоң.

276
00:11:41,000 --> 00:11:44,000
Көпчүлүк учурларда балдар чоң-ата жана чоң-энелердин колунда чоңоюшат

277
00:11:44,000 --> 00:11:47,000
анткени ата-энелер, аракчылыктын айынан,

278
00:11:47,000 --> 00:11:49,000
зордук зомбулук жана негизинен көңүлдөрү жоктугунан

279
00:11:49,000 --> 00:11:51,000
балдарына тарбия берип чоңойта алышпайт.

280
00:11:52,000 --> 00:11:55,000
40 жаштан жогору калктын 50 пайызы

281
00:11:55,000 --> 00:11:57,000
диабет оорусуна чалдыгышкан.

282
00:11:57,000 --> 00:11:59,000
Эркектердин жашоо узактыгы

283
00:11:59,000 --> 00:12:01,000
46 жаш менен

284
00:12:01,000 --> 00:12:04,000
48 жаштардын ортосу -

285
00:12:04,000 --> 00:12:06,000
жана бул көрсөткүч

286
00:12:06,000 --> 00:12:09,000
Афганистан жана Сомалия өлкөлөрүндөй.

287
00:12:10,000 --> 00:12:13,000
Тукум курут кылуудагы акыркы кадамдын бири

288
00:12:13,000 --> 00:12:15,000
баскын тарабынан

289
00:12:15,000 --> 00:12:18,000
мындайча сүрөттөлөт,

290
00:12:18,000 --> 00:12:21,000
"Жараткан, бул адамдар өзүлөрүнө эмне кылып жатышат?

291
00:12:21,000 --> 00:12:23,000
Алар бири бирин өлтүрүп жатышат.

292
00:12:23,000 --> 00:12:25,000
Алар өзүлөрүн өлтүрүп жатышат

293
00:12:25,000 --> 00:12:28,000
биз болсо ошонун баарын карап турабыз."

294
00:12:28,000 --> 00:12:31,000
Бул биздин Америка Кошмо Штаттарын кандайча ээлеп алганыбызды сүрөттөйт.

295
00:12:31,000 --> 00:12:33,000
Маңдайга жазылган

296
00:12:33,000 --> 00:12:35,000
тагдырдын түйшүгү.

297
00:12:35,000 --> 00:12:37,000
Абактагы адамдар дагы эле

298
00:12:37,000 --> 00:12:39,000
бул согуш абагында төрөлүшөт

299
00:12:39,000 --> 00:12:42,000
ал эми сакчылар болсо эчак кетишкен.

300
00:12:44,000 --> 00:12:46,000
Шилинген сөөктөрдүн калдыгы калган бул жерде

301
00:12:46,000 --> 00:12:49,000
жиликтин ырас жактары желгенден кийин.

302
00:12:51,000 --> 00:12:53,000
Көп замандар мурун,

303
00:12:53,000 --> 00:12:55,000
бир топ окуялардын себеби

304
00:12:55,000 --> 00:12:58,000
мага окшогон адамдардан, уасишу тарабынан келип чыккан,

305
00:12:58,000 --> 00:13:00,000
алардын кызыкканы жергиликтүү калктын жериндеги жер менен суу

306
00:13:00,000 --> 00:13:03,000
жана алтын болгон.

307
00:13:03,000 --> 00:13:05,000
Ошол окуялардын уландысы

308
00:13:05,000 --> 00:13:07,000
бүгүнкү күнгө чейин бүтө элек.

309
00:13:07,000 --> 00:13:11,000
Ал окуяларга тиешебиз жок болгонубуз менен азыркы басымдуулук кылып турган коомчулук катары

310
00:13:12,000 --> 00:13:15,000
1890 жылкы коогалаңы,

311
00:13:15,000 --> 00:13:18,000
же болбосо 150 жыл мурунку келишимдердин бир нече ирет бузулганы,

312
00:13:19,000 --> 00:13:21,000
сиздер үчүн төмөнкү суроолорду туудурбай койбойт,

313
00:13:21,000 --> 00:13:24,000
жогоруда айтылган статистикалар боюнча кандай оюңар бар?

314
00:13:25,000 --> 00:13:27,000
Бүгүнкү күндөрдү чагылдырган бул сүрөттөрдөгү

315
00:13:27,000 --> 00:13:29,000
элдин эзилгендиги менен

316
00:13:29,000 --> 00:13:31,000
азыркы айтылган тарыхтын кандай байланышы бар?

317
00:13:31,000 --> 00:13:33,000
Бул тарыхтын канчалык өлчөмүн

318
00:13:33,000 --> 00:13:35,000
бул биздин тарых деп моюнуңуздарга алаласыздар?

319
00:13:35,000 --> 00:13:38,000
Бул айтылган тарыхта сиздин канчалык жоопкерчилигиңиз бар?

320
00:13:39,000 --> 00:13:42,000
Бир нерсе кылса болот, абалды оңдосо болот деген ойлор мага бир нече жолу айтылган.

321
00:13:42,000 --> 00:13:45,000
Мен да ойлойм абалды оңдош заман келди деп.

322
00:13:45,000 --> 00:13:48,000
Анткени мен көп убакыт бою

323
00:13:48,000 --> 00:13:50,000
көргөнүмө күбө болуп эле,

324
00:13:50,000 --> 00:13:53,000
көргөнүмдү сүрөттөргө тартып эле жүрдүм.

325
00:13:53,000 --> 00:13:56,000
Анткени бир чечимге келүү өткөн заманда калып калгандай сезилет.

326
00:13:56,000 --> 00:13:58,000
Мага ал заманга барууга замандан заманга көчүп жүрүү

327
00:13:58,000 --> 00:14:00,000
машинасы эле керек болуп калды.

328
00:14:00,000 --> 00:14:02,000
Түпкүлүктүү калктын кыйналганын

329
00:14:02,000 --> 00:14:05,000
чечүү оңой иштерден эмес.

330
00:14:06,000 --> 00:14:08,000
Андай иш кадимки эле

331
00:14:08,000 --> 00:14:10,000
Хаити элине жардам берүү же,

332
00:14:10,000 --> 00:14:13,000
СПИД оорусунун бүтүшүнө, же ачкачылык менен күрөшүү сыяктуу гана эмес.

333
00:14:13,000 --> 00:14:15,000
Ал маселени чечүү,

334
00:14:15,000 --> 00:14:18,000
басымдуулук кылып турган коомчулук үчүн жөнөкөй эле

335
00:14:18,000 --> 00:14:20,000
50 доллардык чекти берип коюуу эмес

336
00:14:20,000 --> 00:14:22,000
же чиркөө жардамы аркылуу барып

337
00:14:22,000 --> 00:14:24,000
үйлөрдү графити краскасы менен боёп кетүү эмес,

338
00:14:24,000 --> 00:14:26,000
же кембагал үй-бүлөөдөн келип берилген

339
00:14:26,000 --> 00:14:29,000
андан ары кийилбей кала турган кийимдерди берип коюуу эмес.

340
00:14:29,000 --> 00:14:31,000
Биз эми кайсы жака бара жатабыз?

341
00:14:31,000 --> 00:14:34,000
Караңгыда айла таппай калгандай олтура береликби?

342
00:14:34,000 --> 00:14:36,000
Америка Кошмо Штаттары

343
00:14:36,000 --> 00:14:38,000
күн сайын

344
00:14:38,000 --> 00:14:40,000
одоно түрдө

345
00:14:40,000 --> 00:14:42,000
1851 жана 1868 жылдардагы

346
00:14:42,000 --> 00:14:45,000
Лакота менен болгон Форд Ларами келишимдерин бузуп келүүдө.

347
00:14:45,000 --> 00:14:47,000
Бүгүнкү чакырыгым -

348
00:14:47,000 --> 00:14:50,000
менин TED деги тилегим аркылуу айтылат:

349
00:14:51,000 --> 00:14:53,000
Келишимди сыйлагыла.

350
00:14:53,000 --> 00:14:55,000
Блэк Хилз жерлерин кайра кайтып бергиле.

351
00:14:55,000 --> 00:14:58,000
Ал жерлерди эмне кыла тургандыгы Түпкүлүктүү калктын өзүнүн иши.

352
00:15:00,000 --> 00:15:06,000
(Кол чабуулар)