0:00:00.901,0:00:04.832
Masoko ya Afrika yasiyo rasmi huwekewa kasumba kwa kuonekana

0:00:04.856,0:00:06.703
vile yana kasheshe na goigoi.

0:00:07.234,0:00:09.887
Ubaya wa kusikia neno "yasiyo rasmi"

0:00:09.911,0:00:12.580
hutokana na jumuiya inayojiendesha ya misaada tuliyonayo,

0:00:12.604,0:00:14.230
ambayo ina mitazamo hasi sana,

0:00:14.254,0:00:18.763
na ilikuwa na madhara makubwa katika kuanguka kwa uchumi,

0:00:18.787,0:00:24.273
kuongeza kirahisi -- au kupunguza -- asilimia 40 hadi 60 ya ukomo wa faida

0:00:24.297,0:00:27.133
kwa masoko yasiyo rasmi pekee.

0:00:27.157,0:00:31.459
Ikiwa moja ya jukumu la kuweka ramani ya mzunguko wa biashara zisizo rasmi,

0:00:31.483,0:00:34.016
tumetengeneza machapisho kwa kina

0:00:34.040,0:00:38.991
ya ripoti zote na tafiti kwenye biashara za mipakani katika ukanda wa Afrika Mashariki,

0:00:39.015,0:00:40.826
tukirudi nyuma hadi miaka 20.

0:00:40.850,0:00:45.184
Hii ilikuwa ni kwa ajili ya kutuandaa kwa ajili ya kazi ya kwenda kutathmini tatizo ni nini,

0:00:45.208,0:00:49.370
kipi kilichokuwa kinarudisha nyuma biashara isiyo rasmi katika sekta isiyo rasmi.

0:00:49.990,0:00:53.494
Tulichogundua katika miaka 20 iliyopita ni kwamba,

0:00:53.518,0:00:57.271
hakuna aliyeweza kutofautisha kati ya magendo --

0:00:57.295,0:01:01.740
ambayo ni sawa na upenyeshaji mali isiyo halali au iliyopigwa marufuku katika sekta isiyo rasmi --

0:01:01.764,0:01:04.104
na mali halali ambayo haikuwekwa katika kumbukumbu

0:01:04.128,0:01:07.133
kama nyanya, machungwa, matunda.

0:01:07.697,0:01:10.017
Uhalifu huu --

0:01:10.041,0:01:15.239
ambao kwa kiswahili unafahamika kama "biashara," ambao ni biashara,

0:01:15.263,0:01:18.697
ukilinganisha na "magendo", ambayo upenyeshaji bidhaa usio halali --

0:01:18.721,0:01:22.242
uhalifu katika sekta isiyo rasmi,

0:01:22.266,0:01:26.135
kwa Kiingereza, bila kutofautisha nyanja hizi,

0:01:26.159,0:01:31.752
kwa urahisi inaweza kugharimu kila uchumi wa Afrika kati ya asilimia 60 hadi 80 ukiongezea

0:01:31.776,0:01:34.544
katika ukuaji wa pato la taifa kwa mwaka,

0:01:34.568,0:01:38.302
kwa sababu hatujambua injini

0:01:38.326,0:01:40.900
inayofanya uchumi kuendelea.

0:01:40.924,0:01:44.401
Sekta isiyo rasmi inaongeza ajira mara nne katika kiasi

0:01:44.425,0:01:46.367
cha uchumi ulio rasmi,

0:01:46.391,0:01:48.948
au uchumi wa "kisasa", kama wengi wauitavyo.

0:01:48.972,0:01:52.438
Hutoa nafasi za ajira na kuweza kujipatia kipato

0:01:52.462,0:01:56.159
kwa wale wengi ambao hawana "ujuzi wa darasani" katika nyanja mbalimbali za taaluma.

0:01:56.183,0:01:59.819
Lakini, je unaweza kutengeneza mashine ya kukaanga chipsi kutokana na gari bovu?

0:02:00.403,0:02:03.864
Kwa hiyo, hili, mabibi na mabwana,

0:02:03.888,0:02:07.104
ni jambo ambalo linatakiwa kutambuliwa kwa shauku kubwa.

0:02:07.128,0:02:11.386
Ambapo mtazamo wa sasa uliopo kuhusu sekta hii ni uhalifu,

0:02:11.410,0:02:12.637
hiki ni kivuli,

0:02:12.661,0:02:14.279
hii si halali,

0:02:14.303,0:02:18.763
hakutakiwa na madhumuni ya kuunganisha mzunguko wa uchumi usio rasmi

0:02:18.787,0:02:21.735
na ule ulio rasmi au hata ule wa kiulimwengu.

0:02:22.968,0:02:25.772
Nitawaeleza hadithi inayomuhusu Teresia,

0:02:25.796,0:02:29.872
mfanyabiashara ambaye anapindua mitazamo yetu yote,

0:02:29.896,0:02:33.246
anatufanya kuhoji kasumba zetu zote tulizokuwa nazo,

0:02:33.270,0:02:36.176
ukihusisha na ripoti ya miaka 20 nyuma.

0:02:37.675,0:02:43.164
Teresia anauza nguo chini ya mti katika mji unaoitwa Malaba,

0:02:43.188,0:02:45.284
katika mpaka wa Uganda na Kenya.

0:02:45.876,0:02:48.045
Unadhani ni rahisi sana, au sivyo?

0:02:48.810,0:02:51.467
Tutakwenda ning'iniza nguo mpya kwenye matawi,

0:02:51.491,0:02:54.423
tutatandika turubai, kisha kuketi chini, kusubiri wateja,

0:02:54.447,0:02:55.792
na hivyo ndivyo inakuwa.

0:02:55.816,0:02:59.201
Alikuwa ni mtu ambaye tuliona anarandana na yale yaliyomo katika ripoti,

0:02:59.225,0:03:00.493
katika tafiti,

0:03:00.517,0:03:04.294
alikuwa ni mama mjane anayefanya biashara,

0:03:04.318,0:03:05.806
akilea watoto wake.

0:03:07.092,0:03:09.702
Ni kipi kilibadili udhanifu wetu?

0:03:09.726,0:03:11.245
Kipi kilitushangaza?

0:03:11.269,0:03:14.991
Kwanza, Teresia analipia kodi ya serikali ya soko la mkoa

0:03:15.015,0:03:16.846
kila siku anayofanya biashara

0:03:16.870,0:03:20.123
kutokana na kuweka biashara chini ya mti wake.

0:03:20.147,0:03:22.198
Amekuwa akifanya hivi kwa miaka saba,

0:03:22.222,0:03:24.144
na amekuwa akipewa risiti.

0:03:24.560,0:03:26.037
Anatunza kumbumkumbu.

0:03:26.061,0:03:29.228
Tunamuona asiye hafifu,

0:03:29.252,0:03:30.599
masikini,

0:03:30.623,0:03:36.439
mwanamke asiye na uwezo anayefanya biashara pembezoni mwa barabara -- hapana.

0:03:36.463,0:03:40.562
Tunamuona mfanyabiashara ambaye anatunza kumbukumbu za mauzo kwa miaka;

0:03:40.586,0:03:46.907
mtu ambaye amekuwa na mzunguko wote wa biashara za rejareja zitokazo Uganda

0:03:46.931,0:03:49.246
hadi orodha ya uchukuaji;

0:03:49.270,0:03:53.132
aliye na mkokoteni unaoleta bidhaa,

0:03:53.156,0:03:56.072
au wakala wa mfumo wa fedha wa simu anayekuja kuchukua pesa taslimu

0:03:56.096,0:03:57.524
kila mwisho wa jioni.

0:03:57.548,0:04:01.956
Unaweza kisia ni kiasi gani Teresia hutumia, kwa wastani,

0:04:01.980,0:04:04.577
kila mwezi katika uorodheshaji bidhaa --

0:04:04.601,0:04:07.274
shehena ya nguo mpya ambazo anapata kutoka Nairobi?

0:04:07.819,0:04:10.009
Dola za Kimarekani elfu moja na mia tano.

0:04:10.525,0:04:15.965
Ambayo ni takribani dola za Kimarekani 20,000 zilizowekezwa kwenye katika bidhaa za biashara na huduma

0:04:15.989,0:04:17.544
kila mwaka.

0:04:17.568,0:04:19.018
Huyu ni Teresia,

0:04:19.042,0:04:20.439
asiyeonekana,

0:04:20.463,0:04:21.743
aliyefichwa katikati.

0:04:22.442,0:04:26.535
Na huyu ni mtu wa ngazi ya kwanza ya wajasiriamali wadogo,

0:04:26.559,0:04:30.650
biashara ndogo ndogo zinazopatikana katika masoko ya ya miji hii.

0:04:30.674,0:04:35.558
Angalau katika mpaka mkubwa wa Malaba, yupo katika ngazi ya kwanza.

0:04:36.523,0:04:39.159
Watu wa mbele zaidi wanathamini mlolongo huu

0:04:39.183,0:04:42.228
na kwa rahisi wanafanya biashara tatu,

0:04:42.252,0:04:47.343
wakiwekeza dola za Kimarekani kati ya 2500 hadi 3000 kila mwezi.

0:04:47.772,0:04:51.752
Kwa hiyo tatizo lilikuja gundulika kwamba halikuwa uhalifu;

0:04:51.776,0:04:56.421
huwezi kumtuhumu mtu ambaye unamtoza na kumpa risiti.

0:04:56.957,0:05:02.347
Ni ukosefu wa kutambua ujuzi wa kazi zao.

0:05:03.048,0:05:07.044
Mifumo ya kibenki haina njia ya kuwatambua

0:05:07.068,0:05:08.556
kama wafanyabiashara ndogo ndogo.

0:05:08.580,0:05:11.158
pasipo kukataa ukweli, unajua,

0:05:11.182,0:05:13.390
mti wake hauna anuani.

0:05:13.912,0:05:16.238
Kwa hiyo amebanwa katikati.

0:05:16.262,0:05:18.693
Anaangukia katika mpasuko wa dhana zetu.

0:05:18.717,0:05:22.256
Unaijua ile mikopo midogo midogo ya kusaidia wanawake wa Kiafrika ambao ni wafanyabiashara?

0:05:22.646,0:05:25.476
Watampa mkopo wa dola za Kimarekani 50 au 100.

0:05:25.500,0:05:27.106
Atafanyia nini kiasi hiki?

0:05:27.130,0:05:29.472
Anatumia mara 10 ya kiasi hicho kila mwezi

0:05:29.496,0:05:31.098
katika uorodheshaji tu.

0:05:31.122,0:05:33.409
hatuongelei huduma nyingine za ziada

0:05:33.433,0:05:35.267
au mzunguko wote.

0:05:35.864,0:05:39.452
Hawa ni wale ambao hawastahili kuwepo katika kasumba ya sera

0:05:39.476,0:05:41.880
ya walio na ujuzi mdogo au wale duni,

0:05:41.904,0:05:44.775
wala si mwajiriwa, ofisa anayelipwa mshahara

0:05:44.799,0:05:46.660
au mtumishi aliye na pensheni

0:05:46.684,0:05:50.056
ambapo ndipo watu wa kipato cha kati walipo.

0:05:50.080,0:05:54.632
Badala yake, tulichonacho hapa ni mifano ya viwanda vidogo na vya kati

0:05:54.656,0:05:58.451
hizi ni mbegu zilizo na rutuba za biashara na viwanda

0:05:58.475,0:06:00.418
ambazo zinafanya injini iendelee kutembea.

0:06:00.442,0:06:02.177
Vinaleta chakula mezani.

0:06:02.201,0:06:05.274
Hata hapa katika hotel hii, wasioonekana --

0:06:05.298,0:06:08.750
wachinjaji nyama, watengeneza mikate na watengeneza mishumaa --

0:06:08.774,0:06:11.167
wanatengeneza mashine ambazo zinatengeneza chipsi

0:06:11.191,0:06:12.417
na wanatengeneza vitanda vyako,

0:06:12.441,0:06:15.846
Hawa ni wanawake ambao hawaonekani wanaofanya biashara mipakani,

0:06:17.037,0:06:19.406
pembezoni mwa barabara,

0:06:19.430,0:06:22.348
hawaonekani kwa watu wanaokusanya taarifa.

0:06:22.704,0:06:26.360
Na wanawekwa pamoja katika sekta kubwa isiyo rasmi

0:06:26.384,0:06:31.457
ambayo haihangaiki kutofautisha watu wanaopenyesha bidhaa na wakwepa kodi

0:06:31.481,0:06:34.089
na wale wanaofanya biashara za magendo,

0:06:34.113,0:06:36.144
na wanawake wanaofanya bashara,

0:06:36.168,0:06:40.313
na wale wanaoleta chakula mezani na kuwasomesha watoto zao hadi chuo kikuu

0:06:40.337,0:06:43.562
Kwa hiyo hili ndilo ninalouliza hapa.

0:06:43.586,0:06:46.421
Hayo ndiyo tunatakiwa kuanza kufanya.

0:06:46.868,0:06:51.477
Je tunaweza kuanza kwa kutambua ujuzi, kazi?

0:06:51.501,0:06:56.125
Tunaweza kubadili uchumi wa sekta isiyo rasmi kwa kuanza na utambuzi huu

0:06:56.149,0:07:00.830
na kisha kutengeneza milango ya wao kupita

0:07:00.854,0:07:03.063
na kushirikiana na sekta iliyo rasmi,

0:07:03.087,0:07:04.391
na ulimwengu,

0:07:04.415,0:07:06.126
na mfumo mzima.

0:07:06.150,0:07:07.714
Asante, mabibi na mabwana.

0:07:07.738,0:07:11.459
(Makofi)