0:00:07.689,0:00:13.007
Pierwsze imperium w historii powstało[br]w gorącym, suchym krajobrazie

0:00:13.007,0:00:18.787
bez opadów nawadniających uprawy,[br]bez drzew i kamieni do budowy.

0:00:18.787,0:00:24.140
Mimo to jego mieszkańcy[br]zbudowali pierwsze miasta świata,

0:00:24.140,0:00:28.226
z monumentalną architekturą[br]i dużą populacją.

0:00:28.226,0:00:32.542
Zrobili je całkowicie z błota.

0:00:32.542,0:00:36.052
Sumer zajmował południową[br]część współczesnego Iraku

0:00:36.052,0:00:38.752
w regionie zwanym Mezopotamia.

0:00:38.752,0:00:41.932
Słowo Mezopotamia oznacza[br]"między dwiema rzekami",

0:00:41.932,0:00:44.892
Tygrysem i Eufratem.

0:00:44.892,0:00:50.821
Około 5000 roku p.n.e. pierwsi Sumerowie[br]używali kanałów irygacyjnych, tam

0:00:50.821,0:00:54.213
i zbiorników wodnych[br]do przekierowania wód rzecznych

0:00:54.213,0:00:58.460
i upraw na uprzednio suchych obszarach.

0:00:58.460,0:01:02.976
Takie społeczności rolnicze powoli[br]pojawiały się na całym świecie,

0:01:02.976,0:01:06.766
ale to Sumerowie[br]jako pierwsi poszli dalej.

0:01:06.766,0:01:09.336
Używając glinianych cegieł[br]z mułu rzecznego,

0:01:09.336,0:01:13.336
zaczęli budować wielopiętrowe[br]domy i świątynie.

0:01:13.336,0:01:14.596
Wynaleźli koło garncarskie

0:01:14.596,0:01:19.609
do zamiany błota w narzędzia[br]i artykuły gospodarstwa domowego.

0:01:19.609,0:01:23.903
Gliniane cegły dały początek[br]pierwszym miastom świata,

0:01:23.903,0:01:27.693
prawdopodobnie około 4500 roku p.n.e.

0:01:27.693,0:01:32.112
Na szczycie drabiny społecznej miasta[br]stali kapłani i kapłanki,

0:01:32.112,0:01:34.382
uważani za szlachtę,

0:01:34.382,0:01:40.056
następnie kupcy, rzemieślnicy,[br]rolnicy i niewolnicy.

0:01:40.056,0:01:43.896
Imperium sumeryjskie składało się[br]z odrębnych miast-państw

0:01:43.896,0:01:46.506
funkcjonujących jak małe narody.

0:01:46.506,0:01:49.886
Łączyły ich luźno język i wiara,

0:01:49.886,0:01:52.526
ale brakowało scentralizowanej władzy.

0:01:52.526,0:01:56.881
Najwcześniejszymi miastami[br]były Uruk, Ur i Eridu,

0:01:56.881,0:01:59.721
a ostatecznie powstało kilkanaście miast.

0:01:59.721,0:02:04.636
Każde miało króla pełniącego rolę[br]między kapłanem a władcą.

0:02:04.636,0:02:09.033
Miasta walczyły czasami[br]ze sobą o nowe terytoria.

0:02:09.033,0:02:14.736
Każde miasto poświęcono bóstwu-patronowi[br]uważanemu za założyciela miasta.

0:02:14.736,0:02:19.898
Największym i najważniejszym budynkiem[br]w mieście był dom boga-patrona,

0:02:19.898,0:02:24.485
ziggurat, świątynia zaprojektowana[br]jako piramida schodkowa.

0:02:24.485,0:02:30.029
Około 3200 roku p.n.e.[br]Sumerowie zaczęli zwiększać zasięg.

0:02:30.029,0:02:34.295
Koło garncarskie pojawiło się[br]w rydwanach i wozach.

0:02:34.295,0:02:37.785
Powstawały łodzie z trzciny[br]i liści palmy daktylowej,

0:02:37.785,0:02:42.984
z płóciennymi żaglami, które przenosiły[br]Sumerów na duże odległości drogą morską.

0:02:42.984,0:02:46.542
Żeby uzupełnić ograniczone zasoby,[br]stworzyli sieć handlową

0:02:46.542,0:02:51.180
z powstającymi królestwami[br]Egiptu, Anatolii i Etiopii,

0:02:51.180,0:02:57.785
importując złoto, srebro,[br]lapis lazuli i drewno cedrowe.

0:02:57.785,0:03:00.235
Handel był niespodziewanym bodźcem

0:03:00.235,0:03:03.985
do wynalezienia pierwszego[br]na świecie pisma.

0:03:03.985,0:03:06.223
Zaczęło się od systemu księgowania

0:03:06.223,0:03:09.885
dla sumeryjskich kupców[br]handlujących z zagranicą.

0:03:09.885,0:03:13.735
Po kilkuset latach[br]wczesny system piktogramów

0:03:13.735,0:03:17.085
zwany pismem klinowym zmienił się w pismo.

0:03:17.085,0:03:20.025
Sumerowie stworzyli pierwsze spisane prawa

0:03:20.025,0:03:24.814
i pierwszy system szkolny,[br]mający na celu naukę pisania,

0:03:24.814,0:03:31.317
oraz wprowadzili mniej ekscytujące[br]innowacje, jak biurokracja i podatki.

0:03:31.317,0:03:34.837
W szkołach skrybowie uczyli się[br]od świtu do zmierzchu,

0:03:34.837,0:03:37.627
od dzieciństwa do dorosłości.

0:03:37.627,0:03:42.004
Uczyli się rachunkowości, matematyki[br]i kopiowali dzieła literackie:

0:03:42.004,0:03:47.415
hymny, mity, przysłowia, bajki[br]o zwierzętach, zaklęcia magiczne

0:03:47.415,0:03:50.845
i pierwsze eposy[br]na glinianych tabliczkach.

0:03:50.845,0:03:54.145
Niektóre z tych tabliczek[br]opowiadały historię Gilgamesza,

0:03:54.145,0:03:59.770
króla miasta Uruk i bohatera mitów.

0:03:59.770,0:04:05.887
Ale w trzecim tysiącleciu p.n.e. Sumer[br]nie był już jedynym imperium na świecie

0:04:05.887,0:04:08.117
czy nawet w Mezopotamii.

0:04:08.117,0:04:13.661
Fale plemion koczowniczych napływały[br]do regionu z północy i wschodu.

0:04:13.661,0:04:16.161
Niektórzy nowoprzybyli podziwiali Sumerów,

0:04:16.161,0:04:17.661
przyjmowali ich styl życia

0:04:17.661,0:04:21.661
i używali pism klinowych[br]do wyrażania własnych języków.

0:04:21.661,0:04:29.026
W 2300 roku p.n.e. król akadyjski Sargon[br]podbił sumeryjskie państwa-miasta.

0:04:29.026,0:04:31.696
Ale Sargon szanował sumeryjską kulturę,

0:04:31.696,0:04:37.262
a Akadyjczycy i Sumerowie[br]żyli obok siebie przez wieki.

0:04:37.262,0:04:41.382
Inni najeźdźcy skupiali się[br]tylko na grabieży i niszczeniu.

0:04:41.382,0:04:43.842
Mimo rozprzestrzenienia[br]kultury sumeryjskiej

0:04:43.842,0:04:51.738
nieustanne inwazje wybiły[br]do 1750 roku p.n.e. ludność sumeryjską.

0:04:51.738,0:04:55.944
Później Sumer zniknął w piachach pustyni,

0:04:55.944,0:05:00.037
odkryty na nowo dopiero w XIX wieku.

0:05:00.037,0:05:04.037
Sama kultura sumeryjska[br]przetrwała tysiące lat

0:05:04.037,0:05:09.155
najpierw za sprawą Akadyjczyków,[br]potem Asyryjczyków, a potem Babilończyków.

0:05:09.155,0:05:13.045
Babilończycy przekazali[br]sumeryjskie wynalazki i tradycje

0:05:13.045,0:05:16.798
kulturze hebrajskiej,[br]greckiej i rzymskiej.

0:05:16.798,0:05:19.208
Niektóre trwają po dziś dzień.