1
00:00:07,689 --> 00:00:13,007
مێژووی ئەو ئیمپڕاتۆریەتەی لە 
خاکێکی گەرم و وشک سەریهەڵدا،

2
00:00:13,007 --> 00:00:18,787
بەبێ باران بۆ گەشەسەندنی بەرووبوومەکان و 
بەبێ بوونی دار و بەرد بۆ کاری بنیاتنان.

3
00:00:18,787 --> 00:00:24,140
سەرەڕای هەموو ئەمانە، نیشتەجێبووەکانی
یەکەم شاری جیهانیان بیانتنا،

4
00:00:24,140 --> 00:00:28,226
لەگەڵ بوونی ئەندازیاری ناوازە و
دانیشتوانێکی زۆر—

5
00:00:28,226 --> 00:00:32,542
بەتەواوەتی لە قوڕەوە بیاتیان نا.

6
00:00:32,542 --> 00:00:36,052
سۆمەڕیەکان بەشی باشووری عێڕاقی 
سەردەمیانەیەن داگیر کرد

7
00:00:36,052 --> 00:00:38,752
لەم ناوچەیەی کە بە میزۆپۆتامیا ناسرا بوو.

8
00:00:38,752 --> 00:00:41,932
میزۆپۆتامیا واتا "لەنێوان دوو ڕووبار"—

9
00:00:41,932 --> 00:00:44,892
ئەوانیش ڕووبارەکانی دیجلە و فوڕاتن.

10
00:00:44,892 --> 00:00:52,033
نزیکەی ساڵی ٥٠٠٠ـی پێش زایینی، سۆمەڕییە 
کۆنەکان جۆگەکانی ئاو، بەنداوەکان و کۆگەکان

11
00:00:52,033 --> 00:00:58,460
بۆ دووبارە ڕێنوێنیکردنی ئاو و کێڵگە و
ڕووبەرە زەویە وشکەکانی پێشتر بەکارهێنا.

12
00:00:58,460 --> 00:01:02,976
کۆمەڵگە کشتوکاڵیە هاوشێوەکای ئەمە بە
هێواشی لە سەرتاسەری جیهان بڵاودەبوونەوە .

13
00:01:02,976 --> 00:01:06,506
بەڵام سۆمەڕیەکان دەستپێشخەربوون بۆ
ئەنجامدانی هەنگاوی داهاتوو.

14
00:01:06,506 --> 00:01:09,806
ئەویش بە بەکارهێنانی خشتی قوڕین کە لە 
قوڕی ڕووبارەوە دروستکرابوون،

15
00:01:09,806 --> 00:01:13,336
دەستیانکرد بە بنیاتنانی خانووی
چەندین قاتی و پەرستگاکان،

16
00:01:13,336 --> 00:01:14,596
تایەیان بنیاتنا__

17
00:01:14,596 --> 00:01:19,609
تایەی گڵێنەیی، بۆ گۆڕینی قوڕ بۆ 
کەلوپەڵی ناو ماڵ و ئامێر بەکارھێنا.

18
00:01:19,609 --> 00:01:23,903
ئەو خشتە قوڕینانە بوونە هۆی 
بەدەرکەوتنی یەکەم شاری جیهان،

19
00:01:23,903 --> 00:01:27,693
بە نزیکیەیی لە ساڵەکانی ٤٥٠٠ پێش زایینی.

20
00:01:27,693 --> 00:01:32,249
بەرزترین ئاستی کۆمەڵایەتی شارەکە 
قەشەکان و ژنە قەشەکان بوون،

21
00:01:32,249 --> 00:01:34,382
کە بە خانەدان هەژمار دەکران،

22
00:01:34,382 --> 00:01:40,056
دواتر بازرگانەکان، خەڵکە پیشەوەرەکە و
جوتیارەکان و کۆیلەکان دەهاتن

23
00:01:40,056 --> 00:01:43,896
ئیمپڕاتۆریەتی سۆمەڕی لە شاری
ناوازە پێکهاتبوو

24
00:01:43,896 --> 00:01:46,506
کە بەشێوەی نەتەوەی بچووک بڵاوببوونەوە.

25
00:01:46,506 --> 00:01:49,886
لە ڕێگای زمان و بیروبڕاوی گیانی 
بەیەکەوە بەسترابوونەوە

26
00:01:49,886 --> 00:01:52,526
بەڵام کێشەی دەستەمۆیی ناوەندیان هەبوو.

27
00:01:52,526 --> 00:01:56,881
کۆنترین شارەکان ئورک، ئوور و ئیردوو بوون،

28
00:01:56,881 --> 00:01:59,721
لەکۆتاییدا دەیان شاری تریش هەبوون.

29
00:01:59,721 --> 00:02:04,636
هەریەک لەم شارانە پادشایەکی هەبوو کە
یان خزمەتی فەرمانڕەوای دەکرد یان قەشە.

30
00:02:04,636 --> 00:02:09,033
هەندێک کاتیش لەگەڵ یەکتری شەڕیانکرد 
بۆ داگیرکردنی ناوچەی نوێ.

31
00:02:09,033 --> 00:02:14,736
هەر شارێک تایبەتکرابوو بە خوداوەندێکی 
پارێزەر و وەک دامەزرێنەری شارەکە دادەنرا.

32
00:02:14,736 --> 00:02:19,898
گەورەترین و گرنگترین باڵەخانەی شارەکە هی 
خوداوەندی پارێزەری ماڵ کە بە خوداوەند:

33
00:02:19,898 --> 00:02:24,485
زگورەت ناودەبرا، پەرستگاکەی وەک هەڕەمێکی 
پلیکانەدار نەخشێندرابوو.

34
00:02:24,485 --> 00:02:30,029
لە ساڵانی ٣٢٠٠ پێش زاینی، سۆمەڕیەکان 
دەستیانکرد بە فرانکردنی ناوچەکانیان،

35
00:02:30,029 --> 00:02:34,295
تایە گڵێنەییەکان ماڵێکی نوێیان دۆزیەوە
ئەویش لەسەر گالیسکە و دووچەرخەکان بوو.

36
00:02:34,295 --> 00:02:37,785
بەلەمەکانیان لە قامیش و چڵی 
دارخورما دروستکرد،

37
00:02:37,785 --> 00:02:42,984
لەگەڵ هەبوونی چارۆگەی کەتان کە ناوچە دوور 
فراوانەکانی ڕووبار و دەریاکانیان پێدەبڕی.

38
00:02:42,984 --> 00:02:46,542
بۆ تەواوکردنی سامانە دەگمەنەکەیان
تۆڕی بازرگانییان

39
00:02:46,542 --> 00:02:51,180
لەگەڵ شانشینە گەشەسەندووەکانی وەک
میسڕ، ئەنادۆڵ و ئەسیوپیا دامەزراند،

40
00:02:51,180 --> 00:02:57,785
کاری هەناردەکردنی زێڕ، زیو
ڵازورد و دارئەرزیان دەکرد.

41
00:02:57,785 --> 00:03:00,235
بازرگانیکردن و هەناردەکردنە 
چاوەڕوانەکراوەکە بووە هۆی

42
00:03:00,235 --> 00:03:03,985
داهێنانی یەکەم سیستەمی جیهانی نووسین.

43
00:03:03,985 --> 00:03:07,185
ئەوەش سیستەمی ژمێریاری بوو 
بۆ بازرگانە سۆمەڕیەکان

44
00:03:07,185 --> 00:03:10,365
لەگەڵ ئەوەش ئەنجامدانی کاری بازرگانی 
لەگەڵ دەرەوە سەریهەڵدا.

45
00:03:10,365 --> 00:03:13,735
دوای چەند سەد ساڵێک، سیستەمی 
نووسینی وێنەیی

46
00:03:13,735 --> 00:03:17,085
کە بە نووسینی بزماری ناسراوە 
گۆڕا بۆ دەقی نووسین.

47
00:03:17,085 --> 00:03:20,025
سۆمەڕیەکان یاسا سەرەتاییەکانی 
نووسینیان دروستکرد

48
00:03:20,025 --> 00:03:24,814
و یەکەم سیستەمی خوێندنگەیان داهێنا ئەویش 
دروستکرابوو بۆ فێرکردنی پیتەکانی نووسین—

49
00:03:24,814 --> 00:03:31,317
پێشەوایی هەندێک نوێخوازی کەمتر 
سەرنجڕاکێشییان کرد، وەک بیۆکراسی و باجدان.

50
00:03:31,317 --> 00:03:34,837
لە قوتانخانەکان، دانەرەکانیان لەگەڵ 
خۆرهەڵاتن تا خۆرئاوابوون دەیانخوێند،

51
00:03:34,837 --> 00:03:37,627
لە منداڵیەوە تا تەمەنی پێگەیشتن.

52
00:03:37,627 --> 00:03:42,004
خۆیان فێری ژمێریاری و بیرکاری و 
کارە لەبەرگیراوەکانی ئەدەبی دەکرد—

53
00:03:42,004 --> 00:03:47,415
سروودە ئایینیەکان، ئەفسانە، پەندەکان
چیرۆکی ئاژەڵان، نووسینی تەلیسمەکان،

54
00:03:47,415 --> 00:03:50,845
هەروەها یەکەم داستانی نووسراوە 
لەسەر پارچە قوڕەکان پەیدابوو.

55
00:03:50,845 --> 00:03:54,145
هەندێک لەم پارچە قوڕانە باسی 
چیرۆکی گڵگامشیان کردووە،

56
00:03:54,145 --> 00:03:59,770
پادشای شاری ئورک کە پاڵەوانی 
چیرۆکە ئەفسانەییەکان بووە.

57
00:03:59,770 --> 00:04:05,887
بەڵام لە ساڵی سێ هەزاری پێش زایینی، سۆمەڕ 
تاکە ئیمپڕاتۆریەتی ناوچەکە نەما،

58
00:04:05,887 --> 00:04:08,117
تەنانەت تاکە ئمپڕاتۆریەتی 
میزۆپۆتامیاش نەبوو.

59
00:04:08,117 --> 00:04:13,661
شەپۆڵێک لە هۆزە دەشتەکییەکان 
ڕژانە ناوچەکانی باکوور و خۆرهەڵات،

60
00:04:13,661 --> 00:04:17,661
هەندێک لەخەڵکە نوێیەکان لاساییان کردنەوە،
و شێوازی ژیانی ئەوانیان پەیڕەودەکرد

61
00:04:17,661 --> 00:04:21,661
هەروەها شێوازی نووسینی بزماریان 
بەکاردەهێنا بۆ دەربڕینی زمانی خۆیان.

62
00:04:21,661 --> 00:04:29,026
لە ساڵی ٢٣٠٠ پێش زایینی، پادشا سەرجۆنی 
ئەکەدی شار و ناوچەکانی سۆمەڕی داگیرکرد.

63
00:04:29,026 --> 00:04:31,696
بەڵام سەرجۆن ڕێزی کلتوری سۆمەریەکانی گرت،

64
00:04:31,696 --> 00:04:37,262
هەربۆیە ئەکەدیەکان و سۆمەریەکان بۆماوەی
چەندین سەدە لەگەڵ یەکتری بوون.

65
00:04:37,262 --> 00:04:41,382
گروپە داگیرکەرەکانی تر تەنیا چاویان 
لە تاڵانکردن و تێکدان بوو.

66
00:04:41,382 --> 00:04:43,842
تەنانەت لەگەڵ بڵاوبوونەوەی کلتوری سۆمەڕی،

67
00:04:43,842 --> 00:04:51,738
کۆمەڵە هێرشی بەردەوامی داگیرکەرەکان بووە 
هۆی کوشتنی سۆمەڕیەکان لە ١٧٥٠ پێشزاین.

68
00:04:51,738 --> 00:04:55,944
دوای ئەوە، گەڕانەوە سەر بیابانە وشکەکان

69
00:04:55,944 --> 00:05:00,037
تاوەکو سەدەی ١٩ـەمەوە سەریانهەڵنەدایەوە.

70
00:05:00,037 --> 00:05:04,037
بەڵام کلتوری سۆمەڕی بۆ هەزاران ساڵ 
بە زیندوویی مایەوە—

71
00:05:04,037 --> 00:05:09,155
سەرەتا لەلای ئەکەدیەکان پارێزرا، دواتر
ئاشووریەکان و، ئیمپڕاتۆریەتی بابلیەکان.

72
00:05:09,155 --> 00:05:13,045
بابلیەکان داهێنانەکان و نەریتەکانی 
سۆمەڕیەکانیان گواستەوە بۆ

73
00:05:13,045 --> 00:05:16,798
کەلتوری جوولەکەکان، یۆناینەکان، ڕۆمانیەکان

74
00:05:16,798 --> 00:05:19,208
هەندێک لەو کەلتورانە تا ئەمرۆش 
هەر پەیڕەو دەکرێن.