WEBVTT

00:00:06.837 --> 00:00:09.747
لە ١٩٨٠، مەیمونی بۆنۆنبۆ بە ناوی کانزی

00:00:09.747 --> 00:00:13.637
فێربوو گفتوگۆ بکات لەگەڵ مرۆڤ
بە شێوەیەکی بێوێنە—

00:00:13.637 --> 00:00:15.587
نەک تەنها بە قسەکردن و ئاماژە،

00:00:15.587 --> 00:00:20.798
بەڵکو بە بەکارهێنانی کلیل بەندێک کە
ئاماژەی تیا بوو بۆ شمەک و کردارەکان.

00:00:20.798 --> 00:00:25.821
بە دەست خستنە سەر ئەمانە بە ڕیز، ئەو
زنجیرەک وشەی پێکەوە دەنا بۆ کردنی داوایەک

00:00:25.821 --> 00:00:28.971
و داواکارییەکەی دەکرایە سەر شێوەی قسە کردن
لەلایەن توێژەرەوەکانەوە،

00:00:28.971 --> 00:00:32.101
کە دەبووە داواکردنی شتێک کە لەو شوێنە
بوونی نەبوو {تا بۆی بێنن}.

NOTE Paragraph

00:00:32.101 --> 00:00:37.041
ئەم تاقیکردنەوەیە بووە هۆی وروژاندنی
پرسیارێکی گرنگ:

00:00:37.041 --> 00:00:40.151
ئایا کانزی فێری زمان بووە؟

NOTE Paragraph

00:00:40.151 --> 00:00:43.851
ئەوەی ئێمە پێی دەڵێین زمان زۆر وردترە
لە ئاخاوتن.

00:00:43.851 --> 00:00:46.511
زمان بریتییە لە دەربڕینی ئەوەی
لە مێشکماندایە:

00:00:46.511 --> 00:00:49.871
چیرۆک، بیروڕا، پرسیارکردن،
ڕابردوو یان داهاتوو،

00:00:49.871 --> 00:00:52.801
کات و شوێنی خەیاڵکراو.

00:00:52.801 --> 00:00:54.811
بە سادەیی بوارەکانی زمان کۆتایی نایەن

00:00:54.811 --> 00:00:59.005
و دەشتوانرێت بەکار بهێنرێت بۆ دەربڕینی
شتگەلێکی بێشوومار.

NOTE Paragraph

00:00:59.005 --> 00:01:03.121
زۆر لە توێژەرەوەکان کۆکن لەسەر ئەوەی
تەنها مرۆڤ خاوەنی زمانە،

00:01:03.121 --> 00:01:07.741
و ئەو دەنگ و ئاماژانەی بوونەوەرانی تر
بەکاری دێنن بۆ ئاخاوتن زمان نین.

00:01:07.741 --> 00:01:12.290
هەریەک لەو دەنگ و ئاماژانە کاردانەوەن
بۆ پەیامێکی دیاریکراو،

00:01:12.290 --> 00:01:14.510
بۆ پەیامانێکی کەمی سنووردار

00:01:14.510 --> 00:01:17.830
کە یەکانگیر نین لەگەڵ
بیرۆکەی ئاڵۆز.

00:01:17.830 --> 00:01:21.440
بۆ نموونە، ڕەگەزی مەیموون لەوانەیە
دەنگێکی دیاریکراوی ئاگادارکردنەوەی

00:01:21.440 --> 00:01:24.550
مەترسی هەبێت بۆ هەماهەنگی کردن لەگەڵ یەک،
لە کاتی بینینی مارێک—

00:01:24.550 --> 00:01:29.459
بەڵام لەگەڵ زمان، بێشومار ڕێگا هەن بۆ وتنی
"ئاگادار بە ئەوە مارێکە".

00:01:29.459 --> 00:01:33.404
تا ئێستا ئاخاوتنی هیچ ئاژەڵێک بەرفراوان

00:01:33.404 --> 00:01:34.724
نەبووە وەک ئاخاوتنی مرۆڤ.

00:01:34.724 --> 00:01:37.574
ئێمە بەدڵنیاییەوە نازانین چی هەیە
لە مێشکی ئاژەڵاندا

00:01:37.574 --> 00:01:40.053
و ئەگەر هەیە ئەم پێناسەیەی ئێمە بۆ زمان،

00:01:40.053 --> 00:01:43.103
یان پێوەرەکانمان بۆی،
بەجێ نەبن بۆ ئاژەڵان.

00:01:43.103 --> 00:01:46.593
بەڵام ئەوەندەی ئێمە دەیزانین تەنها مرۆڤ
خاوەنی زمانە.

00:01:46.593 --> 00:01:50.593
و لە کاتێکدا مرۆڤ قسە دەکەن بە ٧ هەزار
زمانی جیاواز،

00:01:50.593 --> 00:01:53.323
هەر منداڵێک دەتوانێت هەر زمانێک فێر ببێت،

00:01:53.323 --> 00:01:56.813
بەهۆی ئەو مەکینە بایۆلۆجیەی لە پشت
زمانەوەیە

00:01:56.813 --> 00:01:59.003
کە شتێکە هەموو مرۆڤێک هەیەتی.

NOTE Paragraph

00:01:59.003 --> 00:02:01.663
کەواتە زمان چی واتایەکی هەیە بۆ مرۆڤایەتی؟

00:02:01.663 --> 00:02:05.931
ڕێمان پێدەدات چی بکەین،
و چۆن بووینە خاوەنی؟

NOTE Paragraph

00:02:05.931 --> 00:02:10.210
لە ڕاستیدا پرسیاری ئەوەی کەی بوینە خاوەنی
ئەم توانستە هێشتا کراوەیە.

00:02:10.210 --> 00:02:13.720
چیمس و بۆنۆبۆسەکان نزیکترین
خزمانی ئێمەن کە لە ژیاندا بن،

00:02:13.720 --> 00:02:17.870
بەڵام ڕەچەڵەکی مرۆڤ جیا بۆتەوە لە
مەیمونە گەورەکانی دی

00:02:17.870 --> 00:02:20.580
زیاتر لە چوار ملیۆن ساڵ لەمەوبەر.

NOTE Paragraph

00:02:20.580 --> 00:02:24.350
لەو بەینەدا، کۆمەڵێک ڕەگەزی تر هەبوون—
هەموویان ئێستا لەناوچوون،

00:02:24.350 --> 00:02:29.167
کە زۆر قورسە بزانین ئایا زمانیان هەبووە
یان هەر شتێکی لەو بابەتە.

00:02:29.167 --> 00:02:33.277
مەیمونە مەزنەکان یەک نیشانەمان دەدەنێ
لەسەر سەرچاوەی زمان:

00:02:33.277 --> 00:02:37.277
کە لەوانەیە سەرەتای زمان بە ئاماژە بوبێت
نەوەک بە قسە کردن.

00:02:37.277 --> 00:02:40.662
مەیمونە مەزنەکان زۆر ئازادانەتر ئاماژە
بۆ یەک دەکەن لە سروشتدا

00:02:40.662 --> 00:02:42.622
زیاتر لەوەی قسە بکەن.

NOTE Paragraph

00:02:42.622 --> 00:02:46.072
زمان لەوانەیە شێوەی وەرگرتبێت
لە چاخی نوێی {Pleistocene} دا،

00:02:46.072 --> 00:02:50.314
٢ بۆ ٣ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر،
لەگەڵ دەرکەوتنی جینی هۆمۆ

00:02:50.314 --> 00:02:54.509
کە لە کۆتاییدا ڕەگەزەکەی ئێمەیان پێگەیاند
هۆمۆ سەیپیانس.

00:02:54.509 --> 00:02:59.347
قەبارەی مێشک سێ هێندە بوو، و دووپێداریی
بوە هۆی ئازادکردنی دەستەکان بۆ گفتوگۆکردن.

00:02:59.347 --> 00:03:02.497
لەوانەیە گواستنەوەیەک ڕووی دابێت
لە گفتوگۆکردنی ئاماژەوە بۆ

00:03:02.497 --> 00:03:04.060
زمانی ئاماژە—

00:03:04.060 --> 00:03:07.060
لە ئاماژەکردن بە شمەکەکان
و بە نواندنکردنی کردارەکان—

00:03:07.060 --> 00:03:10.353
بۆ ئاماژەی نادیاری تەواوتر.

NOTE Paragraph

00:03:10.353 --> 00:03:15.384
گفتوگۆیی ئاماژەیی بۆ شتە نادیارەکان 
دەیتوانی پیویستیمان بە بینایی نەیەڵێت،

00:03:15.384 --> 00:03:18.394
ڕێی خۆش دەکرد بۆ گواستنەوە بۆ
زمانی قسەکردن.

00:03:18.394 --> 00:03:21.484
ئەم گواستنەوەیەیان لەوە دەچێت
دواتر هاتبێت.

00:03:21.484 --> 00:03:25.956
جومگەی قسە کردن بەندە لەسەر
کۆئەندامێکی دەنگی دیاریکراو.

00:03:25.956 --> 00:03:30.356
تەنانەت نزیکترین باوانەکانمان،
نیاندەرتاڵەکان و دێنیسۆڤانسەکان،

00:03:30.356 --> 00:03:32.716
کۆئەندامیی دەنگییان زۆر باش نەبووە،

00:03:32.716 --> 00:03:35.396
لەبەرئەوە وادەردەکەوێت کە
هەندێک توانای دەنگییان هەبوبێت،

00:03:35.396 --> 00:03:36.976
تەنانەت زمانیشیان هەبوبێت.

00:03:36.976 --> 00:03:40.156
تەنها لە مرۆڤدا کۆئەندامی دەنگ باشترینە.

00:03:40.156 --> 00:03:45.544
وشەی قسەکردن دەستەکان سەربەست دەکات بۆ
چالاکی کردن و بەکارهێنانی ئامێر و شمەک.

00:03:45.544 --> 00:03:48.074
کەوایە لەوانەیە دەرکەوتنی قسەکردن بوبێت

00:03:48.074 --> 00:03:52.394
نەک خودی زمان، کە بووەتە هۆی
زاڵ بوونی ڕەگەزەکەمان بەسەر ئەوانی تردا.

NOTE Paragraph

00:03:52.394 --> 00:03:57.894
زمان بە قووڵی بەستراوەتەوە بە بیرۆکە، 
هەست، و کرداری ئاڵۆزەوە

00:03:57.894 --> 00:04:01.998
کە قورسە لێکدانەوەی و
بایەلۆجیکی زمان

00:04:01.998 --> 00:04:04.448
هەندێک لە گەورەترین نهێنییەکان ئاشکرا نابن

00:04:04.448 --> 00:04:08.178
تا چی ڕادەیەک زمان وەک توانایەک
بووەتە هۆی درووستبوونی مرۆڤ،

00:04:08.178 --> 00:04:11.338
و تا چی ڕادەیەک مرۆڤ بوەتە هۆی
درووستبوونی زمان؟

00:04:11.338 --> 00:04:15.638
کامیان لە پێشتر هاتوون، ئەو ژمارە زۆرە
سیناریۆیەی ئێمە دەتوانین مەزەندەی کەین،

00:04:15.638 --> 00:04:17.788
یان توانامان بۆ بەشکردنیان؟