WEBVTT

00:00:06.904 --> 00:00:08.444
13. yüzyılda

00:00:08.444 --> 00:00:12.474
Cengiz Han Avrasya'yı ele 
geçirmek için bir göreve başladı,

00:00:12.474 --> 00:00:18.234
hızlıca ülkeleri fethetti ve onları
genişleyen Moğol İmparatorluğu'na kattı.

00:00:18.234 --> 00:00:21.761
Muazzam ordularıyla birlikte 
neredeyse durdurulamaz oldu.

00:00:21.761 --> 00:00:24.031
Fakat bir efsaneye göre

00:00:24.031 --> 00:00:27.761
Müthiş Han'ın bile üstesinden 
gelemediği bir engel vardı:

00:00:27.761 --> 00:00:32.391
Han'ın ordularının bölgelerini
işgal etmekten engellemek için

00:00:32.391 --> 00:00:36.951
dağ geçiti boyunca yerliler tarafından 
yetiştirilen yüksek bir buzdan duvar.

NOTE Paragraph

00:00:36.961 --> 00:00:41.431
Bu hikâyenin tarihsel olarak 
doğruluğunu kimse bilmiyor

00:00:41.431 --> 00:00:44.375
fakat şaşırtıcı bir şekilde
gerçeğe dayanıyor:

00:00:44.375 --> 00:00:48.305
Yüzyıllardır, Karakurum 
ve Himalaya sıradağlarında

00:00:48.305 --> 00:00:52.705
insanlar buzullar yetiştiriyor 
ve içme suyu ile ürünleri için

00:00:52.705 --> 00:00:56.665
sulama kaynağı olarak bu ev yapımı
buz kütlelerini kullanıyorlar.

00:00:56.665 --> 00:01:01.685
Ama bu büyüleyici olguya gelmeden önce
doğal çevrede yetişen buzullar ile

00:01:01.685 --> 00:01:06.475
insan yapımı olanlar arasındaki 
farkı anlamak önemlidir.

NOTE Paragraph

00:01:06.475 --> 00:01:10.105
Doğal çevrede buzulların 
olması için üç şart gerekiyor:

00:01:10.105 --> 00:01:13.855
Kar yağışı, soğukluk ve zaman.

00:01:13.855 --> 00:01:17.375
İlk olarak epey bir kar 
yağıyor ve birikiyor.

00:01:17.375 --> 00:01:22.055
Soğuk daha sonra yığılan karın 
kış, ilkbahar, yaz ve sonbahar boyunca

00:01:22.055 --> 00:01:24.325
devam ettiğinden emin oluyor.

00:01:24.325 --> 00:01:27.522
Geçen yıllar, on yıllar 
ve yüzyıllar boyunca

00:01:27.522 --> 00:01:34.632
biriken karın baskısı katmanları bir hâyli
sıkıştırılmış buzula dönüştürüyor.

NOTE Paragraph

00:01:34.642 --> 00:01:38.620
Yapay olarak büyüyen bir buzul
ise tamamen farklı.

00:01:38.630 --> 00:01:45.130
Üç büyük sıradağın; Himalayalar, Karakurum
ve Hindukuş'un birleşmesinde

00:01:45.150 --> 00:01:50.190
bazı yerel kültürler yüzyıllar boyunca 
buzulların canlı olduğuna inandı.

00:01:50.190 --> 00:01:53.050
Dahası, belli buzulların 
dişi ve erkek olmak üzere

00:01:53.050 --> 00:01:56.110
farklı cinsiyetleri 
olabileceğine inandılar.

00:01:56.110 --> 00:02:01.305
Yerel buzul yetiştiricileri 
yeni buzulları birbirine ekleyerek

00:02:01.305 --> 00:02:04.865
—veya erkek ve dişi buzul parçalarını 
evlendirerek— çiftleştiriyorlar,

00:02:04.865 --> 00:02:09.905
daha sonra onları kömür, buğday kabukları,
kumaşlar veya söğüt dallarıyla

00:02:09.905 --> 00:02:11.749
çoğalabilsinler diye kaplıyorlar.

00:02:11.749 --> 00:02:13.549
Koruyucu örtülerin altında

00:02:13.549 --> 00:02:17.439
bu buzullar, her sene ekstra 
kar yağışıyla birlikte büyüyen

00:02:17.439 --> 00:02:20.609
aktif buzullara tamamen dönüşüyorlar.

00:02:20.609 --> 00:02:24.309
Bunlar böylelikle çiftçilerin 
ürünlerini sulamak için kullandığı

00:02:24.309 --> 00:02:26.959
su rezerveleri olarak işlev görüyorlar.

NOTE Paragraph

00:02:26.959 --> 00:02:30.829
Bu uygulamalar insanların kendi 
buzul versiyonlarını yarattığı

00:02:30.829 --> 00:02:34.299
ve su kaynakları etrafındaki 
ciddi zorlukları çözmek için

00:02:34.299 --> 00:02:37.049
bu adetleri uyguladıkları
diğer kültürlere yayıldı.

00:02:37.049 --> 00:02:41.688
Kuzey Hindistan'da yüksek rakımlı bir çöl 
bölgesi olan Ladakh'ı örnek alalım.

00:02:41.688 --> 00:02:44.266
Himalayalar'ın yağmur almayan bölgesinde

00:02:44.266 --> 00:02:48.926
ve yıllık 10 cm'den daha az 
ortalama bir yağış almaktadır.

00:02:48.926 --> 00:02:51.755
Yerel buzullar iklim değişikliği 
yüzünden küçüldüğü için

00:02:51.755 --> 00:02:54.385
bölgesel su kıtlığı artıyor.

00:02:54.385 --> 00:02:57.805
Bu yüzden yerel halk bu belirsizliğe
karşı bir güvence olarak

00:02:57.805 --> 00:03:00.415
kendi buzullarını yetiştiriyorlar.

00:03:00.415 --> 00:03:04.815
Bu buzullar iki türde: yatay ve dikey.

NOTE Paragraph

00:03:04.815 --> 00:03:09.635
Yatay buzullar, çiftçiler eriyen buzul 
sularını borulara ve kanallara

00:03:09.635 --> 00:03:14.611
yönlendirdiğinde ve daha sonrasında taş 
ve topraktan yapılmış bir dizi havzaya

00:03:14.611 --> 00:03:17.161
dikkatlice aktardığında oluşmaktadır.

00:03:17.161 --> 00:03:21.575
Köylüler, başka bir dalgayla birlikte 
havzayı doldurmadan önce

00:03:21.575 --> 00:03:23.798
her katın donmasını bekleyerek

00:03:23.798 --> 00:03:26.848
bu rezervlere olan su akışını 
dikkatle kontrol ediyorlar.

00:03:26.848 --> 00:03:30.548
İlkbahar başlarında bu donmuş
havuzlar erimeye başlıyor,

00:03:30.558 --> 00:03:33.878
köylülere tarlaları için sulama sağlıyor.

NOTE Paragraph

00:03:33.878 --> 00:03:37.188
Yerli halk, köylerinin yükseğinde
zaten var olan buzullardaki

00:03:37.188 --> 00:03:41.368
erimiş suları kullanarak 
dikey buzullar yapıyor.

00:03:41.368 --> 00:03:44.683
Erimiş sular tepeden aşağı
akan kanallara giriyor,

00:03:44.683 --> 00:03:50.873
dümdüz havaya doğrultulan borudan
açılan tarlaya ulaşasaya kadar akıyor.

00:03:50.873 --> 00:03:52.663
Kış sıcaklıkları düştüğünde

00:03:52.663 --> 00:03:55.783
bu su borudan akarken donuyor,

00:03:55.783 --> 00:04:00.263
en sonunda stupa denen ters bir 
dondurma külahı gibi biçimlenmiş

00:04:00.263 --> 00:04:03.204
50 metrelik bir buz heykeli oluşturuyor.

00:04:03.204 --> 00:04:06.864
Bu ters çevrilmiş biçim
ilkbahar ve yaz mevsimlerinde

00:04:06.864 --> 00:04:10.037
güneşe maruz kalan 
yüzey alanını azaltıyor.

00:04:10.037 --> 00:04:13.127
Bu, mini-buzulun yavaşça erimesini

00:04:13.127 --> 00:04:18.077
ve çiftçilerin ürünlerini sulaması için 
güvenilir bir su kaynağı sağlıyor.

NOTE Paragraph

00:04:18.077 --> 00:04:19.997
Bu yöntemler çok eski olabilir

00:04:19.997 --> 00:04:22.887
ama iklim değişikliği
gezegenimize zarar verdikçe

00:04:22.887 --> 00:04:24.767
daha faydalı hale geliyorlar.

00:04:24.767 --> 00:04:28.412
Aslında insanlar artık Ladakh'ın 
ötesindeki birçok bölgede

00:04:28.412 --> 00:04:30.142
kendi buzullarını yetiştiriyorlar.

00:04:30.142 --> 00:04:33.632
İsviçleri insanlar modern buzul 
yetiştirme teknolojisini kullanarak

00:04:33.632 --> 00:04:38.082
İsviçre Alpleri'nde 2016 yılında 
ilk stupalarını yaptılar.

00:04:38.082 --> 00:04:45.336
Pakistan, Kazakistan ve Kırgızistan'daki 
100'ü aşkın köy için planlar var.

00:04:45.336 --> 00:04:48.885
Belki de bir gün ev yapımı buzullarımızı

00:04:48.885 --> 00:04:51.895
buzdan duvarlar inşa etmeye 
yetecek kadar geliştirebileceğiz –

00:04:51.895 --> 00:04:54.285
bu sefer insanları uzak tutmak için değil

00:04:54.285 --> 00:04:58.705
aksine gezegenin bazı en zor 
tabiatlarında yaşamı sağlamak için.