WEBVTT 00:00:06.904 --> 00:00:08.444 W XIII wieku 00:00:08.444 --> 00:00:12.474 Czyngis-chan wyruszył na podbój Eurazji. 00:00:12.474 --> 00:00:18.234 Szybko podbijał kolejne państwa i włączał je do imperium mongolskiego. 00:00:18.234 --> 00:00:21.761 Jego ogromna armia była nie do zatrzymania. 00:00:21.761 --> 00:00:24.501 Jednak legenda głosi, że była pewna przeszkoda, 00:00:24.501 --> 00:00:27.761 której nawet wielki chan nie dał rady. 00:00:27.761 --> 00:00:30.101 Wysoka lodowa ściana 00:00:30.101 --> 00:00:33.161 wyhodowana na przełęczy przez miejscową ludność 00:00:33.161 --> 00:00:36.961 uniemożliwiła armii chana podbój tamtejszych ziem. NOTE Paragraph 00:00:36.961 --> 00:00:41.431 Nie wiadomo, czy legenda jest prawdziwa, 00:00:41.431 --> 00:00:44.375 ale jedno jest pewne. 00:00:44.375 --> 00:00:48.305 Przez wieki w pasmach górskich Karakorum i Himalajów 00:00:48.305 --> 00:00:52.705 ludzie hodowali lodowce, używając ich 00:00:52.705 --> 00:00:56.665 jako źródeł wody pitnej i nawadniających uprawy. 00:00:56.665 --> 00:00:59.385 Jednak zanim do tego dojdziemy, 00:00:59.385 --> 00:01:01.955 trzeba zrozumieć różnicę 00:01:01.955 --> 00:01:04.085 między lodowcem naturalnym 00:01:04.085 --> 00:01:06.355 a stworzonym przez ludzi. NOTE Paragraph 00:01:06.355 --> 00:01:07.375 Lodowce naturalne 00:01:07.375 --> 00:01:10.105 do wzrostu potrzebują trzech czynników, 00:01:10.105 --> 00:01:13.855 opadów śniegu, zimnych temperatur i czasu. 00:01:13.855 --> 00:01:17.375 Najpierw spada dużo śniegu, który się kumuluje. 00:01:17.375 --> 00:01:20.235 Potem zimne temperatury sprawiają, 00:01:20.235 --> 00:01:24.325 że śnieg utrzymuje się cały rok. 00:01:24.325 --> 00:01:27.522 Przez kolejne lata, dekady i stulecia 00:01:27.522 --> 00:01:29.732 ciężar nagromadzonego śniegu 00:01:29.732 --> 00:01:34.642 przekształca najniższe warstwy w sprasowany lodowcowy lód. NOTE Paragraph 00:01:34.642 --> 00:01:36.460 Sztuczny lodowiec 00:01:36.460 --> 00:01:38.630 jest zupełnie inny. 00:01:38.630 --> 00:01:41.880 Żyjące u zbiegu trzech wielkich pasm górskich, 00:01:41.880 --> 00:01:45.150 Himalajów, Karakorumu i Hindukuszu, 00:01:45.150 --> 00:01:50.190 niektóre ludy wierzyły, że lodowce żyją. 00:01:50.190 --> 00:01:56.110 Sądzono nawet, że mogą mieć płeć. 00:01:56.110 --> 00:02:01.075 Lokalni hodowcy lodowców najpierw łączyli 00:02:01.075 --> 00:02:04.865 fragmenty męskich i żeńskich lodowców, 00:02:04.865 --> 00:02:09.905 a później przykrywali je węglem drzewnym, łuskami pszenicy, tkaninami i gałęziami, 00:02:09.905 --> 00:02:11.749 żeby mogły się rozmnożyć. 00:02:11.749 --> 00:02:13.549 Pod szczelną pokrywą 00:02:13.549 --> 00:02:17.439 maluchy przemieniały się w pełni aktywne lodowce, 00:02:17.439 --> 00:02:20.609 które z każdym rokiem rosły dzięki nowym opadom śniegu. 00:02:20.609 --> 00:02:23.529 Następnie lodowce służyły jako trwałe źródła wody, 00:02:23.529 --> 00:02:26.959 którymi rolnicy podlewali uprawy. NOTE Paragraph 00:02:26.959 --> 00:02:29.279 Te praktyki przejęły inne kultury, 00:02:29.279 --> 00:02:31.949 które zaczęły tworzyć własne wersje lodowców 00:02:31.949 --> 00:02:37.049 i wykorzystywać je do rozwiązania problemów z dostawą wody. 00:02:37.049 --> 00:02:41.688 Oto Ladakh, górski pustynny region na północy Indii. 00:02:41.688 --> 00:02:44.266 Leży w cieniu Himalajów 00:02:44.266 --> 00:02:48.926 i spada tam średnio mniej niż 10 centymetrów deszczu rocznie. 00:02:48.926 --> 00:02:51.755 Przez zmiany klimatyczne lokalne lodowce się kurczą, 00:02:51.755 --> 00:02:54.385 więc niedobór wody rośnie. 00:02:54.385 --> 00:02:57.805 Lokalna ludność zaczęła hodować lodowce 00:02:57.805 --> 00:03:00.415 jako zabezpieczenie przed niedoborem wody. 00:03:00.415 --> 00:03:04.815 Sztuczne lodowce dzielą się na horyzontalne i wertykalne. NOTE Paragraph 00:03:04.815 --> 00:03:07.975 Horyzontalne lodowce powstają przez przekierowanie wody 00:03:07.975 --> 00:03:11.041 ze stopionych lodowców do kanałów i rur, 00:03:11.041 --> 00:03:17.161 którą następnie pompuje się do basenów z kamieni i ziemi. 00:03:17.161 --> 00:03:21.575 Ludzie kontrolują dopływ wody do tych basenów, 00:03:21.575 --> 00:03:23.798 czekają aż woda zamarznie 00:03:23.798 --> 00:03:26.848 i dolewają kolejną partię wody. 00:03:26.848 --> 00:03:28.108 Wczesną wiosną 00:03:28.108 --> 00:03:30.558 zamrożone baseny zaczynają topnieć, 00:03:30.558 --> 00:03:33.878 dostarczając rolnikom wodę pod uprawy. NOTE Paragraph 00:03:33.878 --> 00:03:37.188 Wertykalne lodowce powstają z wody lodowców 00:03:37.188 --> 00:03:41.368 położonych wysoko nad wsiami. 00:03:41.368 --> 00:03:44.683 Roztopiona woda płynie kanałami wzdłuż zboczy, 00:03:44.683 --> 00:03:46.613 dociera do miejsca hodowli 00:03:46.613 --> 00:03:50.873 i tryska z rury skierowanej ku niebu. 00:03:50.873 --> 00:03:52.663 Przy niskiej temperaturze 00:03:52.663 --> 00:03:55.783 woda po wylocie z rury zamarza, 00:03:55.783 --> 00:04:00.263 tworząc 50-metrową rzeźbę zwaną stupą, 00:04:00.263 --> 00:04:03.204 przypominającą odwrócony rożek do lodów. 00:04:03.204 --> 00:04:07.084 Taki kształt zmniejsza ilość promieni słonecznych 00:04:07.084 --> 00:04:10.037 docierających do lodu wiosną i latem. 00:04:10.037 --> 00:04:13.127 To gwarantuje, że mały lodowiec będzie się rozpuszczał powoli, 00:04:13.127 --> 00:04:18.077 stając się niezawodnym źródłem wody dla rolników. NOTE Paragraph 00:04:18.077 --> 00:04:19.997 Może te metody są przestarzałe, 00:04:19.997 --> 00:04:21.867 ale stają się coraz bardziej popularne 00:04:21.867 --> 00:04:24.767 w obliczu obecnych zmian klimatu. 00:04:24.767 --> 00:04:30.137 Poza regionem Ladakh hoduje się coraz więcej lodowców. 00:04:30.137 --> 00:04:33.632 Szwajcarzy, korzystając z nowoczesnych metod hodowli lodowców, 00:04:33.632 --> 00:04:38.082 stworzyli pierwszą stupę w 2016 roku w Alpach Szwajcarskich. 00:04:38.082 --> 00:04:42.326 Planowane jest stworzenie ponad stu lodowców w wioskach w Pakistanie, 00:04:42.326 --> 00:04:45.335 Kazachstanie i Kirgistanie. 00:04:45.335 --> 00:04:49.115 Może kiedyś ujarzmimy lodowce domowej roboty do tego stopnia, 00:04:49.115 --> 00:04:51.895 że wybudujemy z nich mury. 00:04:51.895 --> 00:04:54.285 Nie takie tworzące bariery, 00:04:54.285 --> 00:04:58.705 a umożliwiające życie w najsurowszych środowiskach Ziemi.