WEBVTT

00:00:06.904 --> 00:00:08.444
لە سەدەی ١٣،

00:00:08.444 --> 00:00:12.474
جەنگیزخان هەڵمەتێکی بۆ داگیر کردنی
ئۆراسیا ئەنجامدا،

00:00:12.474 --> 00:00:18.234
بەخێرای وڵاتەکانی داگیر دەکرد و دەیخستنە
سەر نەخشەی ئیپراتۆریەتی مەزنی مەغۆل.

00:00:18.234 --> 00:00:21.761
بە هۆی هەبوونی بێشومار سەربار،
نە دەوەستێندرا.

00:00:21.761 --> 00:00:24.501
بەڵام، ئەفسانەکە دەڵێت کە کۆسپێک هەبوو

00:00:24.501 --> 00:00:27.761
کە تەنانەت خانی مەزن نەیتوانی
بە سەریدا زاڵ بێت:

00:00:27.761 --> 00:00:30.101
دیوارێکی بەرزی سەهۆڵی،

00:00:30.101 --> 00:00:33.161
کە خەڵکەکە لەسەر شاخەکە دروستیان کرد بوو

00:00:33.161 --> 00:00:36.961
بۆ وەستاندنی خان لە داگیرکردنی ناوچەکەیان.

NOTE Paragraph

00:00:36.961 --> 00:00:41.431
کەس بەشێوەیەکی مێژووی نازانێت
چیرۆکە ڕاستەکە چییە،

00:00:41.431 --> 00:00:44.375
بەڵام بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش،
لەسەر ڕاستییەوە وەریان گرتووە:

00:00:44.375 --> 00:00:48.305
بۆ چەند سەدەیەک لە زنجیرە چیاکانی
کەرەکۆرەم و هیمالایە،

00:00:48.305 --> 00:00:52.705
خەڵک خۆیان بەستەڵەکەکانیان
درووست کردووە و بەکاریان هێناون

00:00:52.705 --> 00:00:56.665
وەک سەرچاوەیەکی ئاو خواردنەوە
و جۆگەی ئاودانی دانەوێڵەکانیان.

00:00:56.665 --> 00:00:59.385
بەڵام پێش ئەوەی لەم
دیاردە دڵڕفێنە تێبگەین،

00:00:59.385 --> 00:01:01.955
پێویستە لە جیاوازی نێوان

00:01:01.955 --> 00:01:04.085
بەستەڵەکێک که به سروشتی دروست دەبێت و

00:01:04.085 --> 00:01:06.475
بەستەڵەکێک که مرۆڤ دروستی دەکات تێبگەین.

NOTE Paragraph

00:01:06.475 --> 00:01:07.375
لە سروشتدا،

00:01:07.375 --> 00:01:10.105
بەستەڵەک سێ مەرجی پێویستە تا دروست ببێت:

00:01:10.105 --> 00:01:13.855
بەفر بارین، پلەی گەرمی نزم و کات.

00:01:13.855 --> 00:01:17.375
یەکەم جار، بەفرێکی زۆر
دەبارێت و کەڵەکە دەبێت.

00:01:17.375 --> 00:01:20.235
پلەی گەرمی زۆر نزم و دواتر
بە دڵنیاییەوە کۆبوونەوەی بەفرەکە

00:01:20.235 --> 00:01:24.325
زستان و دواتر بەهار، هاوین،
پایزی بەسەردا دێت.

00:01:24.325 --> 00:01:27.522
چەند ساڵی بەسەر دا دەڕوات،
دەیەیەک، سەدەیەک،

00:01:27.522 --> 00:01:29.732
پاڵەپەستۆی بەفرە کەڵەکە بووەکە

00:01:29.732 --> 00:01:34.642
توێژاڵەکە دەگۆڕێت بۆ شاخێکی
زۆر پتەوی بەفری.

NOTE Paragraph

00:01:34.642 --> 00:01:36.460
دروست کردنی بەستەڵەکێکی دەستکرد،

00:01:36.460 --> 00:01:38.630
لە کاتێکدا، بە تەواوی جیاوازە.

00:01:38.630 --> 00:01:41.880
لە بەیەک گەیشتنی سێ زنجیرە چیا گەورەکە،

00:01:41.880 --> 00:01:45.150
هیمالایە، کارەکۆرەم، هیندیکوش،

00:01:45.150 --> 00:01:50.190
هەندێک کەلتووری ناوخۆیی بۆ سەدان ساڵ
پێیان وابوو بەستەڵەکەکان زیندوون.

00:01:50.190 --> 00:01:51.230
و لەوەش زیاتر،

00:01:51.230 --> 00:01:56.110
شاخە سەهۆڵیەکان دەکرێت ڕەگەزیان
هەبێت کە نێر و مێیە.

00:01:56.110 --> 00:02:01.305
خەڵکەکە بە بەیەکەوە بەستن -یان هاوسەرگیری-
شاخی سەهۆڵی تریان دروست دەکرد

00:02:01.305 --> 00:02:04.865
لە پارچە سەهۆڵییە نێر و مێیەکانی تر،

00:02:04.865 --> 00:02:09.905
دواتر بە خەڵوز، دەسکە گەنم، قوماش،
لقی دار چنار دای دەپۆشن

00:02:09.905 --> 00:02:11.749
بەم شێوەیە شاخی سەهۆڵی دروست دەکەنەوە.

00:02:11.749 --> 00:02:13.549
لەژێر بەرگە پارێزەرەکەیانەوە،

00:02:13.549 --> 00:02:17.439
ئەم بەستەڵەکانە دەگۆڕێن
بۆ شاخێکی سەهۆڵی تەواو

00:02:17.439 --> 00:02:20.609
هەموو ساڵێک بەبارینی بەفری زیاتر
ئەویش گەورەتر دەبێت.

00:02:20.609 --> 00:02:23.529
دواتر بەستەڵەکەکان گەنجینەیەکی
ئاوی بەردەوام پێشکەش دەکەن

00:02:23.529 --> 00:02:26.959
کە جوتیارەکان دەتوانن بۆ
ئاودانی دانەوێڵەکانیان بەکاری بهێنن.

NOTE Paragraph

00:02:26.959 --> 00:02:29.159
ئەمە لە ناو کلتورەکانی تریشدا
بڵاو بۆتەوە،

00:02:29.159 --> 00:02:31.949
کە خەڵکی شاخە سەهۆڵییەکانی
خۆیان دروست دەکەن و

00:02:31.949 --> 00:02:37.049
دایان دەنێن بۆ چارەسەرکردنی بەرەنگارییە
گرنگەکانی سەرچاوەی ئاوی هاوچەرخ.

00:02:37.049 --> 00:02:41.688
تاک لاداخ، بیابانێکی بەرزە لە ئاستی
دەریاوە کە دەکەوێتە باکووری هیندستان.

00:02:41.688 --> 00:02:44.266
دەکەوێتە ناوچەی باراناویی هیمالایە

00:02:44.266 --> 00:02:48.926
بە تێکڕای لە لە هەر ساڵێکدا کەمتر ١٠
سانتیمەتر باران دەبارێت.

00:02:48.926 --> 00:02:51.755
بەهۆی گۆڕانی کەش و هەوا،
بەستەڵەکە دەستکردەکان بچوک دەبنەوە،

00:02:51.755 --> 00:02:54.385
ئاوی پاشەکەوت کراوی
هەرێمەکەکان زیاد دەکات.

00:02:54.385 --> 00:02:57.805
دواتر، خەڵکی دەستیان کرد
بە دروست کردنی بەستەڵەکی خۆیان

00:02:57.805 --> 00:03:00.415
وەکو دڵنیاییەک دژی ئەو ڕاڕاییە.

00:03:00.415 --> 00:03:04.815
ئەم شاخە سەهۆڵییانە دەکرێن بە دوو جۆر:
ئاسۆیی، و ستوونی.

NOTE Paragraph

00:03:04.815 --> 00:03:09.255
شێوە ئاسۆییەکان کاتێک دروست دەکرێن کە
جوتیارەکان ئاوی تواوەی شاخە سەهۆڵییەکە بۆ

00:03:09.255 --> 00:03:11.041
ناو کەناڵی ئاویی و بۆڕییەکان دەنێرێت،

00:03:11.041 --> 00:03:17.161
بە وریایەوە بۆ ناو زنجیرەیەک مۆژ ئاراستەی
دەکەن کە لە خۆڵ و بەرد دروست کراون.

00:03:17.161 --> 00:03:21.575
گوندنشینەکان بە بەردەوامی چاودێری
ڕۆیشتنی ئاو بۆ ناو عەمبارەکان دەکەن،

00:03:21.575 --> 00:03:23.798
چاوەڕێی چینێکی نوێ دەکەن تا بی بەستێت

00:03:23.798 --> 00:03:26.848
پێش ئەوەی حەوزەکە بە شەپۆلێکی تر پڕبێتەوە.

00:03:26.848 --> 00:03:28.108
لە سەرەتای بەهاردا،

00:03:28.108 --> 00:03:30.558
ئەو حەوزە بەستوانە دەست بە توانەوە دەکەن،

00:03:30.558 --> 00:03:33.878
جۆگەی ئاوی دەدات بە جوتیارەکان
بۆ ئاودانی زەویەکانیان.

NOTE Paragraph

00:03:33.878 --> 00:03:37.188
خەڵکی ناوخۆ بە ئاوی تواوە بەستەڵەکی
ستوونی دروست دەکەن

00:03:37.188 --> 00:03:41.368
لەو شاخە سەهۆڵییانەی پێشتر لە
سەرووی گوندەکەیانەوە بوونیان هەبووە.

00:03:41.368 --> 00:03:44.683
ئاوە تواوەکە دەچێتە ناو ئەو
کەناڵانەی سەر بەرەو خوار داندراون،

00:03:44.683 --> 00:03:46.613
دەڕوات هەتا دەگاتە شوێنی دانەوێڵە

00:03:46.613 --> 00:03:50.873
کە دەڕژێتە دەرەوە لەو
شوێنەی بۆڕیەکە داندراوە.

00:03:50.873 --> 00:03:52.663
کاتێک پلەی گەرمی لە زستان نزمە،

00:03:52.663 --> 00:03:55.783
ئەو ئاوە دەیبەستێت بە شێوەیەکی
کەوانەیی کە لە بۆڕیەکە دێتە دەرەوە،

00:03:55.783 --> 00:04:00.263
لە کۆتایدا شێوەیەکی 50 مەتر
سەهۆڵ دروست دەبێت پێی دەگوترێت ستوپا،

00:04:00.263 --> 00:04:03.204
شێوەی مۆتەیەکی قوچەکی هەڵگەڕاوەی هەیە.

00:04:03.204 --> 00:04:08.604
ئەو شێوە هەڵگەڕاوەیە بچوک دەبێتەوە،
کاتێک خۆر لێی دەدات

00:04:08.604 --> 00:04:10.037
لە بەهار و هاویندا.

00:04:10.037 --> 00:04:13.127
ئەوە دڵنیایی دەدات کە بەستەڵەکە
بچووکەکە بە هێواشی دەتوێتەوە

00:04:13.127 --> 00:04:18.077
و سەرچاوەیەکی ئاوی باوەڕپێکراو بەرهەم
دەهێنێت بۆ ئاودانی دانەوێڵەی جوتیارەکان.

NOTE Paragraph

00:04:18.077 --> 00:04:19.997
لەوانەیە ئەو ڕێگەیە کۆن بێت،
بەڵام

00:04:19.997 --> 00:04:21.617
وا خەریکن گرینگی زیاتری پێ دەدەن

00:04:21.617 --> 00:04:24.767
لەو کاتەوەی گۆڕانی کەش و هەوا
لە هەسارەکەماندا ڕوو دەدات.

00:04:24.767 --> 00:04:30.137
لە ڕاستیدا، خەڵکی چەندین نەتەوە بەستەڵەکی
خۆیان دروست دەکەن لەدوای لاداخەوە.

00:04:30.142 --> 00:04:33.632
خەڵکی سووید، تەکنەلۆژیای دروستکردنی
بەستەڵەکی هاوچەرخ بەکاردەهێنن،

00:04:33.632 --> 00:04:38.082
لە ساڵی ٢٠١٦ لە چیا بەستەڵەکەکانی سووید
یەکەم ستوپایان دروست کرد.

00:04:38.082 --> 00:04:42.326
پلان هەیە بۆ زیاتر لە 100 گوندی پاکستان،

00:04:42.326 --> 00:04:45.335
کازاخستان، و کیرگیزستان.

00:04:45.335 --> 00:04:49.115
لەوانەیە ڕۆژێک خۆمان بتوانین
بەستەڵەکەکان دروست بکەین

00:04:49.115 --> 00:04:51.895
ئەوەندە باش بێت کە بەس بێت
بۆ دیوارێکی سەهۆڵی-

00:04:51.895 --> 00:04:54.285
ئەم جارەیان بۆ هێشتنەوەی
خەڵک لە دەرەوە نا،

00:04:54.285 --> 00:04:58.705
بەڵکو بۆ چالاککردنی ژیان لەسەر هەندێک
لە پارچە زەویە نالەبارەکانی هەسارەکەمان.