WEBVTT 00:00:07.017 --> 00:00:09.477 Geniş Sahra çölünün kenarında, 00:00:09.477 --> 00:00:13.046 insanlar Timbuktu şehrinden kaçtı 00:00:13.046 --> 00:00:15.446 ve vahşi doğaya gitti. 00:00:15.446 --> 00:00:19.754 Sandıkları çöl kumuna gömdüler, mağaralara sakladılar 00:00:19.754 --> 00:00:22.604 ve gizli odalara mühürlediler. 00:00:22.604 --> 00:00:27.308 Bu sandıkların içinde altından daha değerli bir hazine vardı: 00:00:27.308 --> 00:00:30.188 Şehrin eski kitapları. NOTE Paragraph 00:00:30.188 --> 00:00:34.188 Şimdi Mali olarak bilinen yerde MS 1100 civarında kurulan 00:00:34.188 --> 00:00:38.895 Timbuktu şehri, dikkat çekici bir ticaret merkeziydi. 00:00:38.895 --> 00:00:42.435 Ama eşsiz konumu kısa süre sonra bunu değiştirdi. 00:00:42.435 --> 00:00:46.888 Timbuktu, Sahra boyunca tuz getiren karavanların 00:00:46.888 --> 00:00:49.748 Afrika içlerinden altın getiren tüccarlarla buluştuğu 00:00:49.748 --> 00:00:53.568 iki önemli ticaret yolunun kesişme noktasını işaretledi. 00:00:53.568 --> 00:00:58.286 1300'lerin sonlarında, bu ticaret yolları Timbuktu'yu zengin yaptı 00:00:58.286 --> 00:01:01.756 ve şehrin yöneticileri olan Mali İmparatorluğu'nun kralları; 00:01:01.756 --> 00:01:04.746 anıtlar ve Mısır, İspanya ve Fas'tan 00:01:04.746 --> 00:01:07.529 bilim insanları çeken akademiler inşa etti. NOTE Paragraph 00:01:07.716 --> 00:01:12.863 Şehrin önemli konumu, onu savaş beyleri ve fatihler için bir hedef haline getirdi. 00:01:12.863 --> 00:01:14.743 Mali İmparatorluğu geriledikçe 00:01:14.743 --> 00:01:18.563 etki alanlarından biri olan Songhai güç kazanmaya başladı. 00:01:18.563 --> 00:01:24.487 1468'de Songhai kralı Timbuktu'yu fethederek binaları yaktı 00:01:24.487 --> 00:01:26.337 ve alimleri öldürdü. NOTE Paragraph 00:01:26.907 --> 00:01:31.110 Ancak zamanla şehirdeki entelektüel yaşam yeniden gelişti. 00:01:31.110 --> 00:01:34.290 Songhai İmparatorluğu'nun ikinci kralı 00:01:34.290 --> 00:01:36.402 Askia Muhammed Toure'nin hükümdarlığı, 00:01:36.402 --> 00:01:40.562 Timbuktu'da altın çağın başlangıcına işaret ediyordu. 00:01:40.562 --> 00:01:43.452 Selefinin gerici politikalarını tersine çevirdi 00:01:43.452 --> 00:01:45.722 ve öğrenmeyi teşvik etti. NOTE Paragraph 00:01:45.722 --> 00:01:50.273 Songhai yöneticileri ve Timbuktu nüfusunun çoğu Müslümandı 00:01:50.273 --> 00:01:53.563 ve Timbuktu alimleri, matematik ve felsefe gibi 00:01:53.563 --> 00:01:56.787 seküler konuların yanı sıra İslam'ı da inceledi. 00:01:57.185 --> 00:01:59.355 Timbuktu kütüphanelerinde, 00:01:59.355 --> 00:02:03.325 yerel tarihçilerin, bilim insanlarının ve şairlerin yazılarının yanında 00:02:03.325 --> 00:02:06.182 Yunan felsefesinin parçaları yer alıyordu. 00:02:06.695 --> 00:02:09.745 Şehrin en önde gelen alimi Ahmed Baba, 00:02:09.745 --> 00:02:12.235 sigara içilmesinden köleliğe kadar 00:02:12.235 --> 00:02:15.155 pek çok konuda geçerli olan fikirlere meydan okudu. NOTE Paragraph 00:02:15.155 --> 00:02:16.985 Altın ve tuz ticareti, 00:02:16.985 --> 00:02:21.235 şehrin bir öğrenim merkezine dönüşümünü finanse etmişti. 00:02:21.615 --> 00:02:24.405 Bu entelektüel kültürün ürünleri 00:02:24.405 --> 00:02:27.088 en çok aranan meta haline geldi. 00:02:27.555 --> 00:02:29.630 Uzak Venedik'ten gelen kağıtlar 00:02:29.630 --> 00:02:34.495 ve yerel bitki ve minerallerden yapılan mürekkep ile Timbuktu yazıcıları 00:02:34.495 --> 00:02:38.175 hem Arapça hem de yerel dillerde metinler ürettiler. 00:02:38.395 --> 00:02:43.138 Hat sanatı ile yazılmış ve karmaşık geometrik desenlerle süslenmiş 00:02:43.138 --> 00:02:49.069 Timbuktu'nun kitapları, toplumun zengin üyeleri tarafından talep ediliyordu. NOTE Paragraph 00:02:49.069 --> 00:02:53.334 1591'de Fas kralı Timbuktu'yu ele geçirdiğinde 00:02:53.334 --> 00:02:56.544 altın çağ aniden sona erdi. 00:02:56.894 --> 00:02:58.753 Faslı güçler Ahmed Baba'yı 00:02:58.753 --> 00:03:01.143 ve diğer önde gelen akademisyenleri hapse attı 00:03:01.143 --> 00:03:03.853 ve kütüphanelerine el koydu. 00:03:03.853 --> 00:03:08.608 Sonraki yüzyıllarda, şehir bir dizi fethi atlattı. 00:03:09.098 --> 00:03:13.098 1800'lerin ortalarında, Sufi Cihatçılar Timbuktu'yu işgal ettiler 00:03:13.098 --> 00:03:16.668 ve birçok din dışı el yazmasını yok ettiler. 00:03:16.668 --> 00:03:21.346 1894'te, Fransız sömürge güçleri şehrin kontrolünü ele geçirerek 00:03:21.346 --> 00:03:25.346 daha fazla el yazması çaldı ve onları Avrupa'ya gönderdi. 00:03:25.346 --> 00:03:28.926 Fransızca okullarda öğretilen resmi dil haline geldi 00:03:28.926 --> 00:03:34.606 ve Timbuktu'daki yeni nesiller geride kalan Arapça el yazmalarını okuyamadı. NOTE Paragraph 00:03:34.806 --> 00:03:39.645 Her şeye rağmen Timbuktu'nun edebi geleneği ölmedi— 00:03:39.645 --> 00:03:41.755 yeraltına indi. 00:03:42.285 --> 00:03:45.335 Bazı aileler evlerinde gizli kütüphaneler kurdular 00:03:45.335 --> 00:03:48.105 veya kitapları bahçelerine gömdüler. 00:03:48.105 --> 00:03:52.524 Diğerleri onları çöldeki terk edilmiş mağaralara veya deliklere sakladı. 00:03:52.524 --> 00:03:58.754 Timbuktu'nun paha biçilmez el yazmaları çevredeki köylere dağıldı 00:03:58.754 --> 00:04:03.282 ve burada iyi vatandaşlar onları yüzlerce yıl korudu. 00:04:03.747 --> 00:04:07.137 Çölleşme ve savaş bölgeyi yoksullaştırırken 00:04:07.137 --> 00:04:12.227 aileler çaresizce yoksulluk ve açlıktan ölmek üzere olsa bile 00:04:12.227 --> 00:04:14.188 eski kitaplara tutundu. NOTE Paragraph 00:04:14.188 --> 00:04:18.990 Bugün bile kitapları koruma mücadelesi devam ediyor. 00:04:18.990 --> 00:04:22.090 1980'lerden 2000'lerin başına kadar 00:04:22.090 --> 00:04:27.800 Timbuktu bilgini Abdel Kader Haidara, Kuzey Mali'nin dört bir yanından 00:04:27.800 --> 00:04:32.453 gizli el yazmalarını özenle topladı ve Timbuktu'ya geri getirdi. 00:04:32.453 --> 00:04:37.563 Ancak 2012'de Mali'deki iç savaş, çoğu yakınlardaki Bamako'ya götürülen 00:04:37.563 --> 00:04:41.403 el yazmalarını bir kez daha tehlikeye attı. 00:04:41.403 --> 00:04:43.490 Hem insani hem de çevresel tehditlerle 00:04:43.490 --> 00:04:47.649 karşı karşıya oldukları için gelecekleri belirsizliğini koruyor. 00:04:47.649 --> 00:04:51.479 Bu kitaplar, bölgenin sömürge öncesi tarihiyle ilgili en iyi 00:04:51.479 --> 00:04:55.019 ve çoğunlukla tek kaynağımızı temsil ediyor. 00:04:55.019 --> 00:04:58.189 Birçoğu modern bilim insanları tarafından hiç okunmadı 00:04:58.189 --> 00:05:02.229 ve daha da fazlası çölde kayboldu veya gizli kaldı. 00:05:02.229 --> 00:05:06.583 Söz konusu kitapları koruma çabaları, içerdikleri tarihi 00:05:06.583 --> 00:05:12.494 ve sayısız neslin bu tarihi kaybolmaktan koruma çabası.