WEBVTT

00:00:07.017 --> 00:00:09.477
لە قەراغی بیابانی سەحاڕای مەزن

00:00:09.477 --> 00:00:13.046
هاونیشتیمانیان بە دزیەوە لە شاری تیمباکتو

00:00:13.046 --> 00:00:15.446
و بەروو چۆڵەوانی دەڕۆن.

00:00:15.446 --> 00:00:19.754
سندوقەکان لە لمی بیابانەکە دەنێژن،
لە ئەشکەوتەکان دەیان شارنەوە،

00:00:19.754 --> 00:00:22.604
و لە ژوورە نهێنیەکان حەشاریان دەدەن.

00:00:22.604 --> 00:00:27.308
لەناو ئەم سندوقانە گەنجینەیەکبوو
زۆر لە ئاڵتون به‌هادارتربوو

00:00:27.308 --> 00:00:30.188
ئەمیش پەرتووکە کۆنەکانی شارەکە بوون.

NOTE Paragraph

00:00:30.188 --> 00:00:34.188
تیمباکتو نزیکەی ١١٠٠ (چەرخی هاوبەش)
دامەزراوە کەوا دەکاتە مالی ئێستا،

00:00:34.188 --> 00:00:38.895
لەسەرەتادا شاری تیمباکتو وەکو
پێگەیەکی بازرگانیکردنی ئاسایبوو.

00:00:38.895 --> 00:00:42.435
بەڵام پێگە بێهاوتایەکەی
هەرزوو ئەمی گۆڕی.

00:00:42.435 --> 00:00:46.888
تیمباکتو بووە هۆی بەیەکگەیاندنی
دوو ڕێگای بازرگانی گرینگ،

00:00:46.888 --> 00:00:49.748
کاروانانی خۆی
بیابانیان تێدەپەڕان و

00:00:49.748 --> 00:00:53.568
لەگەڵ بازرگانانی ئاڵتون کەوا له‌ ناوه‌وه‌ی
ئەفریقاوە دەهاتن لەوێ بەیەک دەگەیشتن.

00:00:53.568 --> 00:00:58.286
لە کۆتایەکانی ١٣٠٠دا، ئەم ڕێگا
بازرگانیانە تیمباکتویان دەوڵەمەند کرد،

00:00:58.286 --> 00:01:01.426
و فەرمانڕەوایانی شارەکە،
پادشاکانی ئیمپڕاتۆری مالی،

00:01:01.426 --> 00:01:04.616
مۆنۆمێنت و ئەکادیمیایان دروست کرد
کەوا بوونە هۆی ڕاکێشانی زانایان

00:01:04.616 --> 00:01:07.806
لە میسر و ئیسپانیا و مەغریب.

NOTE Paragraph

00:01:07.806 --> 00:01:12.863
هەڵکەوتەی جوگرافی شارەکەش بووە هۆی
سەرنجی فەرماندەکانی جەنگ و داگیرکەرەکان.

00:01:12.863 --> 00:01:16.863
هەرکە ئیمپڕاتۆریەتی ماڵی دەسەڵاتی بەسەر
یەکێک لە ناوچەکانی نه‌ما بەناوی سۆنگەهای،

00:01:16.863 --> 00:01:18.863
ئەم ناوچەیەش وردە وردە دەسەڵاتی زیادی کرد.

00:01:18.863 --> 00:01:23.057
لە ساڵی ١٤٦٨دا، پادشای
سۆنگەهای تیمباکتوی داگیرکرد

00:01:23.057 --> 00:01:26.907
بیناکانی سوتاند و زاناکانی کوشت.

NOTE Paragraph

00:01:26.907 --> 00:01:31.110
بەڵام لەکاتی خۆیدا، ژیانی ڕۆشنبیری
دووبارە لە شارەکە گەشایەوە.

00:01:31.110 --> 00:01:34.290
فەرمانڕەوایەتی پادشای دووەمی
ئیمپڕاتپۆری سۆنگەهای،

00:01:34.290 --> 00:01:36.402
ئاسکیا محەمەد تورێ،

00:01:36.402 --> 00:01:40.562
لە تیمباکتو دەستی بە چەرجی ئاڵتونی کرد.

00:01:40.562 --> 00:01:43.452
سیاسەتە هەڵەکانی پێشووی گۆڕی

00:01:43.452 --> 00:01:45.722
و هانی فێربوونی دا.

NOTE Paragraph

00:01:45.722 --> 00:01:50.273
بەڕێوبەرەکانی سۆنگەهای و
زۆربەی دانیشتوانیشی موسڵمان بوون،

00:01:50.273 --> 00:01:52.873
و زاناکانی تیمباکتوو
ئیسلامیان دەخوێند

00:01:52.873 --> 00:01:57.185
شانبەشانی بابەتە علمانیەکان
وەکو بیرکاری و فەلسەفە.

00:01:57.185 --> 00:01:59.015
لە نووسراودانی تیمباکتو،

00:01:59.015 --> 00:02:02.695
نووسراوەکانی فەلسەفەی یۆنانی
شانبەشانبوون لەگەڵ نووسراوەکانی

00:02:02.695 --> 00:02:06.695
مێژوونووسانی ناوخۆی و زاناکان
و هونراوەنووسەکان.

00:02:06.695 --> 00:02:09.055
دیارترین زانای شارەکە،
ئەحمەد بابا بوو،

00:02:09.055 --> 00:02:12.105
بانگەوازی ڕووبەڕووبوونەی سەرکەوتنی
لەسەر بیروڕای بابەتەکان دەکرد

00:02:12.105 --> 00:02:15.155
بابەتەکان لە جگەرەکێشانەوە تا
بەرەنگاربوونەوەی کۆیلایەتی.

NOTE Paragraph

00:02:15.155 --> 00:02:19.155
داهاتی بازرگانی ئاڵتون و خوێ
شارەکەیان

00:02:19.155 --> 00:02:21.615
بۆ ناوەندێکی فێربوون گۆڕی.

00:02:21.615 --> 00:02:24.405
ئێستا، بەرهەمەکانی ئەو
کلتورە ڕۆشنبیرانەیە

00:02:24.405 --> 00:02:27.555
بووە بە دیارترین کەلوپەل.

00:02:27.555 --> 00:02:29.495
کاغەز کەوا لە ڤێنیسیاوە دێت

00:02:29.495 --> 00:02:32.495
مەرەکەبی باش لە دره‌ختەکانی و
کانزاکانی ناوخۆ دروست دەکرێت،

00:02:32.495 --> 00:02:36.275
نووسەرانی پەرتووکی تیمباکتوو
دەقەکان بە هەردوو زمانی

00:02:36.275 --> 00:02:38.395
عەرەبی و زمانە ناوخۆیەکانی بەرهەم دەهێنن.

00:02:38.395 --> 00:02:43.138
بە شێوازی دێڕی دەیان نووسن وده‌یان
نەخشێنن بە نەخشی ئەندازیاری لێکدراوی ئاڵۆز

00:02:43.138 --> 00:02:49.069
پەرتووکەکانی تیمباکتو لە نێوانی ده‌وڵه‌-
مەنترین ئەندامەکانی کۆمەڵگەشاوە داواکراون.

NOTE Paragraph

00:02:49.069 --> 00:02:53.334
لە ١٥٩١دا چەرخی ئاڵتوونی
بە کۆتایەکی چاوەڕواننەکراو گەیشت

00:02:53.334 --> 00:02:56.894
کاتێک پادشای مەغریب
تیمباکتوی داگیرکرد.

00:02:56.894 --> 00:03:01.143
هێزەکانی مەغریب ئەحمەد بابا و
زانا دیارەکانیان بەندکرد

00:03:01.143 --> 00:03:03.853
و دەستیان بەسەر پەرتووکخانەکانیان داگرت.

00:03:03.853 --> 00:03:09.098
لە سەدەکانی دواتر، شارەکە کەوتە ژێر
شاڵاوی داگیرکەرە یەک لە دواییەکەکان.

00:03:09.098 --> 00:03:13.098
لە ناوەڕاستی ١٨٠٠دا،
سۆفیە جیهادیەکان تیمباکتویان داگیرکرد

00:03:13.098 --> 00:03:16.668
و زۆربەی دەستنووسە نا
ئاینیەکانیان لەناوبرد.

00:03:16.668 --> 00:03:21.346
لە ١٨٩٤دا هێزی داگیرکەری فەرەنسی
شارەکەی داگیرکرد،

00:03:21.346 --> 00:03:25.346
تەنانەت زۆر دەستنووسیان دزی 
و بۆ ئەوروپایان نارد.

00:03:25.346 --> 00:03:28.926
فەرەنسیش بو بە زمانی ڕەسمی
لە خوێندنگەکان،

00:03:28.926 --> 00:03:30.806
و نەوە نوێکانی تیمباکتو

00:03:30.806 --> 00:03:34.806
ناتوانن ئەو دەستنووسە عه‌رەبیانەی
ماونەتنەوە بخوێننەوە.

NOTE Paragraph

00:03:34.806 --> 00:03:39.645
سەڕەڕای ئەوە هەموو سەختیەش، 
نەریتی ئەدەبی تیمباکتوو لەناونەچوو-

00:03:39.645 --> 00:03:42.285
چووە ژێر زەوییەوە.

00:03:42.285 --> 00:03:45.335
هەندێک خێزان نووسراودانی
نهێنیان لە خانووەکانیان دروستکردبوو،

00:03:45.335 --> 00:03:48.105
و پەرتووکەکانیان لە باخچەکانیان ناشتبوو.

00:03:48.105 --> 00:03:52.524
هەندێکی دیکە لە ئەشکەوتە پشتگوێخراوەکان
یان لە کونەکانی بیابان شاردبویانەوە.

00:03:52.524 --> 00:03:55.294
ئەو دەستنووسە به‌هادارانەی تیمباکتوو

00:03:55.294 --> 00:03:58.724
لە گوندەکانی دەورووبەر
بڵاوکرابوونەوە،

00:03:58.724 --> 00:04:03.747
هاونیشتمانیە دڵسۆزەکانی بۆ
سەدان ساڵ پاسەوانیان کردوون.

00:04:03.747 --> 00:04:07.137
هەرکە بەبیابانبوون و جەنگ بوونە هۆی
برسیکردنی ناوچەکە

00:04:07.137 --> 00:04:09.607
خانەوادەکانی پارێزگاری
لە پەرتووکە کۆنەکان دەکەن

00:04:09.607 --> 00:04:14.188
تەنانەت ئەگەر ڕووبەڕووی هەژاریەکی
ناڕه‌حەتکەر و لەبرسا مردن ببنەوە.

NOTE Paragraph

00:04:14.188 --> 00:04:18.990
تەنانەت لەم سەردەمەشدا، خەباتدەکرێت تا
پارێزگاری لە بەردەوامی پەرتووکەکان بکرێت.

00:04:18.990 --> 00:04:22.090
لە ١٩٨٠ و تا سەرەتاکانی ٢٠٠٠،

00:04:22.090 --> 00:04:27.800
زانایەکی تیمباکتو بەناوی عبدڵقادر حه‌یده‌ر
بەهێواشی و وریایەوە دەستنووسە شاراوەکانی

00:04:27.800 --> 00:04:32.453
كۆكردۆته‌وه‌ لە باکوری مالی
و بۆ تیمباکتوو هێناونەتنەوە.

00:04:32.453 --> 00:04:37.563
بەڵام لە ٢٠١٢دا جەنگی ناخۆیی مالی جارێكی
دیکە دەستنووسەکان کەوتنەوە بەر هەڕەشه‌،

00:04:37.563 --> 00:04:41.403
زۆربەیان بۆ باماکۆ گوازرانەوە.

00:04:41.403 --> 00:04:43.373
داهاتوویان بە نادڵنیایی ماوەتەوە،

00:04:43.373 --> 00:04:47.649
چونکە ڕووبەڕووی هەرەشەی
مرۆڤ و ژینگە بوونەتەوە.

00:04:47.649 --> 00:04:51.479
ئەم پەرتووکانە نوێنەرایەتی باشترینمان و

00:04:51.479 --> 00:04:55.019
سەرچاوەکانی مێژووی داگیرکاری
هەرێمەکە دەکەن.

00:04:55.019 --> 00:04:58.189
زۆربەیان تا ئێستا لەلایەن زانایانی
هاوچەرخەوە نەخوێندراونەتەوە،

00:04:58.189 --> 00:05:02.229
و هێشتا زۆریش بە وونی و
شاردراوەیی لە بیابان ماونەتنەوە.

00:05:02.229 --> 00:05:06.583
هەوڵی جدی دەدرێت تا پارێزگاری له‌و
مێژووه‌ی لە ناو پەرتووکەکان داهەیە بکرێت-

00:05:06.583 --> 00:05:12.123
و هەوڵەکانی نەوەیەکی بێشومار بۆ
پارێزگاریکردنی لەم مێژووە لە لەناوچوون.