1
00:00:07,017 --> 00:00:09,477
لە قەراغی بیابانی سەحاڕای مەزن

2
00:00:09,477 --> 00:00:13,046
هاونیشتیمانیان بە دزیەوە لە شاری تیمباکتو

3
00:00:13,046 --> 00:00:15,446
و بەروو چۆڵەوانی دەڕۆن.

4
00:00:15,446 --> 00:00:19,754
سندوقەکان لە لمی بیابانەکە دەنێژن،
لە ئەشکەوتەکان دەیان شارنەوە،

5
00:00:19,754 --> 00:00:22,604
و لە ژوورە نهێنیەکان حەشاریان دەدەن.

6
00:00:22,604 --> 00:00:27,308
لەناو ئەم سندوقانە گەنجینەیەکبوو
زۆر لە ئاڵتون به‌هادارتربوو

7
00:00:27,308 --> 00:00:30,188
ئەمیش پەرتووکە کۆنەکانی شارەکە بوون.

8
00:00:30,188 --> 00:00:34,188
تیمباکتو نزیکەی ١١٠٠ (چەرخی هاوبەش)
دامەزراوە کەوا دەکاتە مالی ئێستا،

9
00:00:34,188 --> 00:00:38,895
لەسەرەتادا شاری تیمباکتو وەکو
پێگەیەکی بازرگانیکردنی ئاسایبوو.

10
00:00:38,895 --> 00:00:42,435
بەڵام پێگە بێهاوتایەکەی
هەرزوو ئەمی گۆڕی.

11
00:00:42,435 --> 00:00:46,888
تیمباکتو بووە هۆی بەیەکگەیاندنی
دوو ڕێگای بازرگانی گرینگ،

12
00:00:46,888 --> 00:00:49,748
کاروانانی خۆی
بیابانیان تێدەپەڕان و

13
00:00:49,748 --> 00:00:53,568
لەگەڵ بازرگانانی ئاڵتون کەوا له‌ ناوه‌وه‌ی
ئەفریقاوە دەهاتن لەوێ بەیەک دەگەیشتن.

14
00:00:53,568 --> 00:00:58,286
لە کۆتایەکانی ١٣٠٠دا، ئەم ڕێگا
بازرگانیانە تیمباکتویان دەوڵەمەند کرد،

15
00:00:58,286 --> 00:01:01,426
و فەرمانڕەوایانی شارەکە،
پادشاکانی ئیمپڕاتۆری مالی،

16
00:01:01,426 --> 00:01:04,616
مۆنۆمێنت و ئەکادیمیایان دروست کرد
کەوا بوونە هۆی ڕاکێشانی زانایان

17
00:01:04,616 --> 00:01:07,806
لە میسر و ئیسپانیا و مەغریب.

18
00:01:07,806 --> 00:01:12,863
هەڵکەوتەی جوگرافی شارەکەش بووە هۆی
سەرنجی فەرماندەکانی جەنگ و داگیرکەرەکان.

19
00:01:12,863 --> 00:01:16,863
هەرکە ئیمپڕاتۆریەتی ماڵی دەسەڵاتی بەسەر
یەکێک لە ناوچەکانی نه‌ما بەناوی سۆنگەهای،

20
00:01:16,863 --> 00:01:18,863
ئەم ناوچەیەش وردە وردە دەسەڵاتی زیادی کرد.

21
00:01:18,863 --> 00:01:23,057
لە ساڵی ١٤٦٨دا، پادشای
سۆنگەهای تیمباکتوی داگیرکرد

22
00:01:23,057 --> 00:01:26,907
بیناکانی سوتاند و زاناکانی کوشت.

23
00:01:26,907 --> 00:01:31,110
بەڵام لەکاتی خۆیدا، ژیانی ڕۆشنبیری
دووبارە لە شارەکە گەشایەوە.

24
00:01:31,110 --> 00:01:34,290
فەرمانڕەوایەتی پادشای دووەمی
ئیمپڕاتپۆری سۆنگەهای،

25
00:01:34,290 --> 00:01:36,402
ئاسکیا محەمەد تورێ،

26
00:01:36,402 --> 00:01:40,562
لە تیمباکتو دەستی بە چەرجی ئاڵتونی کرد.

27
00:01:40,562 --> 00:01:43,452
سیاسەتە هەڵەکانی پێشووی گۆڕی

28
00:01:43,452 --> 00:01:45,722
و هانی فێربوونی دا.

29
00:01:45,722 --> 00:01:50,273
بەڕێوبەرەکانی سۆنگەهای و
زۆربەی دانیشتوانیشی موسڵمان بوون،

30
00:01:50,273 --> 00:01:52,873
و زاناکانی تیمباکتوو
ئیسلامیان دەخوێند

31
00:01:52,873 --> 00:01:57,185
شانبەشانی بابەتە علمانیەکان
وەکو بیرکاری و فەلسەفە.

32
00:01:57,185 --> 00:01:59,015
لە نووسراودانی تیمباکتو،

33
00:01:59,015 --> 00:02:02,695
نووسراوەکانی فەلسەفەی یۆنانی
شانبەشانبوون لەگەڵ نووسراوەکانی

34
00:02:02,695 --> 00:02:06,695
مێژوونووسانی ناوخۆی و زاناکان
و هونراوەنووسەکان.

35
00:02:06,695 --> 00:02:09,055
دیارترین زانای شارەکە،
ئەحمەد بابا بوو،

36
00:02:09,055 --> 00:02:12,105
بانگەوازی ڕووبەڕووبوونەی سەرکەوتنی
لەسەر بیروڕای بابەتەکان دەکرد

37
00:02:12,105 --> 00:02:15,155
بابەتەکان لە جگەرەکێشانەوە تا
بەرەنگاربوونەوەی کۆیلایەتی.

38
00:02:15,155 --> 00:02:19,155
داهاتی بازرگانی ئاڵتون و خوێ
شارەکەیان

39
00:02:19,155 --> 00:02:21,615
بۆ ناوەندێکی فێربوون گۆڕی.

40
00:02:21,615 --> 00:02:24,405
ئێستا، بەرهەمەکانی ئەو
کلتورە ڕۆشنبیرانەیە

41
00:02:24,405 --> 00:02:27,555
بووە بە دیارترین کەلوپەل.

42
00:02:27,555 --> 00:02:29,495
کاغەز کەوا لە ڤێنیسیاوە دێت

43
00:02:29,495 --> 00:02:32,495
مەرەکەبی باش لە دره‌ختەکانی و
کانزاکانی ناوخۆ دروست دەکرێت،

44
00:02:32,495 --> 00:02:36,275
نووسەرانی پەرتووکی تیمباکتوو
دەقەکان بە هەردوو زمانی

45
00:02:36,275 --> 00:02:38,395
عەرەبی و زمانە ناوخۆیەکانی بەرهەم دەهێنن.

46
00:02:38,395 --> 00:02:43,138
بە شێوازی دێڕی دەیان نووسن وده‌یان
نەخشێنن بە نەخشی ئەندازیاری لێکدراوی ئاڵۆز

47
00:02:43,138 --> 00:02:49,069
پەرتووکەکانی تیمباکتو لە نێوانی ده‌وڵه‌-
مەنترین ئەندامەکانی کۆمەڵگەشاوە داواکراون.

48
00:02:49,069 --> 00:02:53,334
لە ١٥٩١دا چەرخی ئاڵتوونی
بە کۆتایەکی چاوەڕواننەکراو گەیشت

49
00:02:53,334 --> 00:02:56,894
کاتێک پادشای مەغریب
تیمباکتوی داگیرکرد.

50
00:02:56,894 --> 00:03:01,143
هێزەکانی مەغریب ئەحمەد بابا و
زانا دیارەکانیان بەندکرد

51
00:03:01,143 --> 00:03:03,853
و دەستیان بەسەر پەرتووکخانەکانیان داگرت.

52
00:03:03,853 --> 00:03:09,098
لە سەدەکانی دواتر، شارەکە کەوتە ژێر
شاڵاوی داگیرکەرە یەک لە دواییەکەکان.

53
00:03:09,098 --> 00:03:13,098
لە ناوەڕاستی ١٨٠٠دا،
سۆفیە جیهادیەکان تیمباکتویان داگیرکرد

54
00:03:13,098 --> 00:03:16,668
و زۆربەی دەستنووسە نا
ئاینیەکانیان لەناوبرد.

55
00:03:16,668 --> 00:03:21,346
لە ١٨٩٤دا هێزی داگیرکەری فەرەنسی
شارەکەی داگیرکرد،

56
00:03:21,346 --> 00:03:25,346
تەنانەت زۆر دەستنووسیان دزی 
و بۆ ئەوروپایان نارد.

57
00:03:25,346 --> 00:03:28,926
فەرەنسیش بو بە زمانی ڕەسمی
لە خوێندنگەکان،

58
00:03:28,926 --> 00:03:30,806
و نەوە نوێکانی تیمباکتو

59
00:03:30,806 --> 00:03:34,806
ناتوانن ئەو دەستنووسە عه‌رەبیانەی
ماونەتنەوە بخوێننەوە.

60
00:03:34,806 --> 00:03:39,645
سەڕەڕای ئەوە هەموو سەختیەش، 
نەریتی ئەدەبی تیمباکتوو لەناونەچوو-

61
00:03:39,645 --> 00:03:42,285
چووە ژێر زەوییەوە.

62
00:03:42,285 --> 00:03:45,335
هەندێک خێزان نووسراودانی
نهێنیان لە خانووەکانیان دروستکردبوو،

63
00:03:45,335 --> 00:03:48,105
و پەرتووکەکانیان لە باخچەکانیان ناشتبوو.

64
00:03:48,105 --> 00:03:52,524
هەندێکی دیکە لە ئەشکەوتە پشتگوێخراوەکان
یان لە کونەکانی بیابان شاردبویانەوە.

65
00:03:52,524 --> 00:03:55,294
ئەو دەستنووسە به‌هادارانەی تیمباکتوو

66
00:03:55,294 --> 00:03:58,724
لە گوندەکانی دەورووبەر
بڵاوکرابوونەوە،

67
00:03:58,724 --> 00:04:03,747
هاونیشتمانیە دڵسۆزەکانی بۆ
سەدان ساڵ پاسەوانیان کردوون.

68
00:04:03,747 --> 00:04:07,137
هەرکە بەبیابانبوون و جەنگ بوونە هۆی
برسیکردنی ناوچەکە

69
00:04:07,137 --> 00:04:09,607
خانەوادەکانی پارێزگاری
لە پەرتووکە کۆنەکان دەکەن

70
00:04:09,607 --> 00:04:14,188
تەنانەت ئەگەر ڕووبەڕووی هەژاریەکی
ناڕه‌حەتکەر و لەبرسا مردن ببنەوە.

71
00:04:14,188 --> 00:04:18,990
تەنانەت لەم سەردەمەشدا، خەباتدەکرێت تا
پارێزگاری لە بەردەوامی پەرتووکەکان بکرێت.

72
00:04:18,990 --> 00:04:22,090
لە ١٩٨٠ و تا سەرەتاکانی ٢٠٠٠،

73
00:04:22,090 --> 00:04:27,800
زانایەکی تیمباکتو بەناوی عبدڵقادر حه‌یده‌ر
بەهێواشی و وریایەوە دەستنووسە شاراوەکانی

74
00:04:27,800 --> 00:04:32,453
كۆكردۆته‌وه‌ لە باکوری مالی
و بۆ تیمباکتوو هێناونەتنەوە.

75
00:04:32,453 --> 00:04:37,563
بەڵام لە ٢٠١٢دا جەنگی ناخۆیی مالی جارێكی
دیکە دەستنووسەکان کەوتنەوە بەر هەڕەشه‌،

76
00:04:37,563 --> 00:04:41,403
زۆربەیان بۆ باماکۆ گوازرانەوە.

77
00:04:41,403 --> 00:04:43,373
داهاتوویان بە نادڵنیایی ماوەتەوە،

78
00:04:43,373 --> 00:04:47,649
چونکە ڕووبەڕووی هەرەشەی
مرۆڤ و ژینگە بوونەتەوە.

79
00:04:47,649 --> 00:04:51,479
ئەم پەرتووکانە نوێنەرایەتی باشترینمان و

80
00:04:51,479 --> 00:04:55,019
سەرچاوەکانی مێژووی داگیرکاری
هەرێمەکە دەکەن.

81
00:04:55,019 --> 00:04:58,189
زۆربەیان تا ئێستا لەلایەن زانایانی
هاوچەرخەوە نەخوێندراونەتەوە،

82
00:04:58,189 --> 00:05:02,229
و هێشتا زۆریش بە وونی و
شاردراوەیی لە بیابان ماونەتنەوە.

83
00:05:02,229 --> 00:05:06,583
هەوڵی جدی دەدرێت تا پارێزگاری له‌و
مێژووه‌ی لە ناو پەرتووکەکان داهەیە بکرێت-

84
00:05:06,583 --> 00:05:12,123
و هەوڵەکانی نەوەیەکی بێشومار بۆ
پارێزگاریکردنی لەم مێژووە لە لەناوچوون.