Zer da giza burmuina
hain berezia egiten duena?

Zergatik ikertzen ditugu guk 
beste animaliak

eta haiek ez gaituzte gu ikertzen?

Zer du giza burmuinak edo zer egiten du

besteenak egiten ez duenik?

Gai hauetaz interesatzen hasi nintzenean,
duela 10 urte,

zientifikoek uste zuten bazekitela 
garunak nola eginda zeuden.

Ebidentzia gutxi izan arren,

zientifiko askok zioten 
ugaztunen garunak,

baita gizakiena ere, 
berdin osatuak zeudela

eta garunaren tamainarekiko 
proportzionala zen

neurona kopurua zutela.

Hau da, tamaina bereko bi garunek,

400 gramoko bi garun hauek esaterako,

neurona kopuru bertsua 
izan beharko luketela.

Baina neuronak garuneko

informazioaren prozesamenduaren 
unitate funtzionalak badira,

garun bi hauen jabeek

gaitasun kognitibo antzekoak 
izan beharko lituzkete.

Baina bata txinpantzea da,

eta bestea behi bat.

Posible da behiek barne bizitza

sakon bat izatea, 
eta hain azkarrak izanik

guri hortaz ohartzen ez uztea 
erabaki izana,

baina guk eurak jaten ditugu.

Nirekin ados egongo zarete

txinpantzeek behiek baino jokabide 
konplexu, elaboratu eta malguagoak

burutzeko gai direla.

"Garun guztiak modu berean
osatuak daude" esaldia

oso zuzena ez dela

erakusten du lehen puntu honek.

Baina jarrai dezagun.

Garun denak berdin osatuak baleude,

tamaina desberdineko garundun 
animaliak konparatuz gero,

garun handiek txikiek baino
neurona gehiago

izan beharko lituzkete. 
Gero eta handiagoa,

orduan eta gaitasun kognitibo handiagoa 
izango luke garunaren jabeak.

Hori horrela balitz, garun handienak

gaitasun kognitibo handiena izango luke.

Eta, hemen datoz berri txarrak:

Gure garuna ez da guztietan handiena.

Honek nahasgarria dirudi.

Gure garunak 1, 2 
eta 1,5 kg artean pisatzen du,

elefanteen garunak 
4 eta 5 kg artean pisatzen du,

eta baleen garunak 
9 kg arteko pisua har dezake.

Guzti honengatik,

zientifikoek gure garuna 
berezia zela esaten zuten

gure gaitasun kognitiboak azaltzean.

Benetan ezohikoa izan behar du bai,

arauaren salbuespena.

Beraiena handiagoa izango da bai,
baina gurea hobea da,

eta hobea izan zitekeen,
hau da,

izan behar lukeena baino 
handiagoa omen delako,

gure gorputzen tamainagatik
izan beharko genukeena baino

kortex askoz handiagoa baitugu.

Garun kortex estra omen dugu,

gorputza kudeatzeko baino 
gauza interesgarriagoak egiteko.

Normalean, garunaren tamaina

gorputzaren tamainaren araberakoa da.

Beraz, gure garuna beharko lukeena baino

handiagoa dela esateko arrazoi nagusia,

beste hominidoekin egindako 
konparaketetatik dator.

Gorilak gu baino 2 edo 3 aldiz 
handiagoak izan daitezke.

Bere garunak gureak baino 
handiagoak izan beharko lukete

baina aurkakoa gertatzen da.

Gure garuna gorilena baino 
hiru aldiz handiagoa da.

Giza garuna berezia dirudi ere

erabiltzen duen 
energia kantitateagatik.

Gorputzaren pisuaren 
%2a soilik izan arren,

berak bakarrik gorputzak eguneroko
funtzioetarako darabilen

energia guztiaren %25 behar du.

Hori 2000 kalorietatik 500 litzateke,

garuna funtzionamenduan izateko bakarrik.

Beraz, giza garuna beharko
lukeena baino handiagoa da,

behar lukeena baino
energia gehiago erabiltzen du,

eta berezia da.

Orain istorio hau gogaikarri
bihurtzen hasi zen.

Biologian arauak bilatzen ditugu,

animalia guztiei eta bizitzari 
oro har aplikatzekoak.

Zergatik aplikatu beharko zaizkie

eboluzioaren arauak 
espezie guztiei guri izan ezik?

Agian arazoa oinarrizko ustean zegoen,

agian garun denak 
ez daude berdin osatuak.

Agian tamaina bereko bi garun

neurona kantitate ezberdinez
osatuta egon daitezke.

Oso handia den garun batek

agian ez du

txikiago batek baino 
neurona gehiago izan behar.

Agian gizakion garunak neurona
kantitate handiena du

bere tamainak axolarik izan gabe,

batez ere kortexean.

Ondorioz, guzti hau erantzun beharreko 
kontu garrantzitsu bihurtu zen.

Zenbat neurona ditu giza garunak,

eta nola konpara dezakegu 
beste animaliekin?

Posible da zuetako batzuk 
nonbait irakurri edo entzun izana

100 mila milioi neurona ditugula.

Duela 10 urte,
lankideei galdetu nien

ea bazekiten zifra hori
nondik zetorren.

Inork ez zekien.

Zifra horren jatorriaren bila

jardun nintzen 
erreferentzia-bibliografian,

baina sekula ez nuen aurkitu.

Badirudi inork ez zuela benetan 
giza garunaren

neurona kopurua zenbatu,

ez eta beste edozein garunetako 
neurona kopurua ere.

Garuneko zelulak kontatu ahal izateko
formula bat sortu nuen.

Oinarrian zera egin behar da:

garuna disolbatu, zopa bihurtu arte.

Horrela funtzionatzen du:

garun bat edo garun zati batzuk hartu

eta garbigarritan disolbatzen da.

Honek ehunak suntsitzen ditu

baina zelularen nukleoa osorik
mantentzen du.

Horrela, nukleoarekin soilik 
geratzen zara.

Nukleoak itxura hau du, 
zopa baten antzekoa da.

Zopa honek, arratoi baten
garuna zenak,

nukleo guztiak ditu.

Zoparen edertasuna zera da, zopa denez,

berau nahastu dezakezula,
eta horrela nukleo guzti horiek

likidotan homogeneoki banatu.

Soluzio homogeneo honen

lau edo bost lagin 
mikroskopiotik behatzean,

nukleoak kontatu ahal dira,
eta garun horrek

zenbat zelula zituen jakin.

Sinplea da, erraza, 
eta benetan azkarra.

Metodo honekin 
dozenaka espezieren

neuronak kontatu ditugu,

eta zera ikusi dugu,

garunak ez daudela modu berean osatuta.

Azter ditzagun 
karraskariak eta primateak.

Karraskarien garun handienetan, 
handitu egiten da

neuronen batezbesteko tamaina.

Beraz, garuna azkar puzten da

eta tamainaz handitzen da, 
neuronak gehitu baino.

Primateen garunak, berriz,

neuronak gehitzen ditu 
neuronen tamaina handitu barik.

Garunari neuronak gehitzeko 
modu oso ekonomikoa da.

Beraz, primate baten garunak

neurona gehiago izango du 
tamaina bereko karraskari batenak baino.

Garuna gero eta handiagoa izan,

gero eta handiagoa izango da aldea.

Zer gertatzen da gure garunean?

Zera aurkitu dugu: batez beste 
86 mila milioi neurona ditugu.

Hauetako 16 mila milioi
garun kortexean aurkitzen dira,

Kontuan hartuz kortexean daudela

kontzientzia, arrazonamendu logikoa,

abstraktua eta antzeko funtzioak,

eta ez dagoela 16 mila milioi 
neurona baino gehiago

duen kortexik,

uste dut hau dela

gure aparteko gaitasun kognitiboen 
azalpen sinpleena.

86 mila milioi neurona horien 
esanahia ere garrantzitsua da.

Aurkitu genuen garunaren tamainaren

eta bere neurona kopuruaren 
arteko erlazioa

matematikoki deskribatu daitekeela.

Giza garun bat karraskari batena balitz

nolakoa izango zen 
kalkulatu ahal izan genuen.

Karraskari baten garunak 
86 mila milioi neurona izango balitu,

36 kg pisatuko lituzke.

Hori ezta posible.

Hain garun handia bere pisuak 
zanpatuko luke,

eta garun hau

89 tonatako gorputz batekin 
etorriko litzake.

Horrek ez luke gure antzik izango.

Guzti honek 
ondorio nagusi batera garamatza:

ez garela karraskariak.

Giza garuna 
ez da arratoi garun erraldoi bat.

Arratoi batekin alderatuta
bereziak izan gaitezke,

baina ez da alderaketa justua,

baitakigu ez garela karraskariak.

Primateak gara,

beraz alderaketa justua 
beste primateekin litzateke.

Kalkuluak hau ematen du:

86 mila milioi neurona lituzkeen 
primate batek

gutxi gora behera 1,2 kg-ko
garuna edukiko luke

onargarria dena,

eta 66 kg-ko gorputza.

Horixe da nire kasua hain zuzen ere.

Guzti honek harrigarria ez,

baina garrantzitsua den 
beste ondorio batera garamatza:

primate bat naiz.

Eta zuek guztiak primateak zarete.

Darwin ere primatea zen.

Darwinek hau 
benetan gustukoa izango zuen.

Bere garuna, gurea bezala,

beste primateen garunaren 
itxurara egina zegoen.

Beraz, giza garuna apartekoa da

baina ez da berezia 
neurona kopuruaren aldetik.

Primate handi baten garuna baino ez da.

Pentsamendu apal 
eta erakusgarria dela uste dut,

naturan dugun lekua 
gogoratzen digun pentsamendua.

Zergatik behar du hainbeste energia?

Beste batzuk ikertu dute

gizakiaren eta beste espezieren garunek 
behar duten energia.

Badakigunez garunen neurona kopurua,

kalkulua egin dezakegu.

Aurkitu da

giza garunak eta beste garunek 
kantitate bera erabiltzen dutela:

batezbeste 6 kaloria eguneko 
mila milioi neuronako.

Beraz, garun baten gastu energetikoa

neurona kantitatearen 
funtzio lineal sinple bat da,

eta giza garunak

espero zitekeen beste 
energia erabiltzen du.

Beraz, giza garunak hainbeste energia

erabiltzearen arrazoia sinplea da,

neurona kantitate ikaragarria dugula.

Primateak garelako, 
neurona asko ditugu gure tamainarako

beste animaliekin alderatuta.

Gure garunaren gastu erlatiboa 
izugarria da

baina hori primateak garelako da, 
ez bereziak garelako.

Beraz, azken galdera:

Nola heldu gara 
neurona kopuru izugarri horretara?

Eta, are gehiago, primateak 
gu baino handiagoak izanik,

zergatik ez dute gurea baino handiagoa 
eta neurona gehiago dituen garuna?

Garunean hainbeste neurona izateak

ze gastu zekarren ikusita,

arrazoi sinple bat zegoela 
bururatu zitzaidan.

Beraiek ez dute nahikoa energia

gorputz handia 
eta neurona kopuru handia mantentzeko.

Kalkulua egin genuen.

Primate batek janari gordina janez

eguneko zenbat energia lortzen duen

kalkulatu genuen.

Gero, zenbat energia beharko lukeen

tamaina zehatz bateko 
gorputz batek

eta neurona kopuru konkretu batek 
kalkulatu genuen.

Konbinaketak behatu genituen,

primate baten gorputz tamaina 
eta garun-neurona

kopuruaren arteko konbinaketak

egunean ordu zehatz batzuk 
jaten emanez gero.

Zera aurkitu genuen:

neuronak hain garestiak direnez,

gorputzaren tamaina eta 
neurona kantitatea konpentsatzen dira.

Egunean 8 ordu jaten pasatzen
dituen primate batek

gehienez ere 
53 mila milioi neurona izan ditzake,

baina bere gorputza ezin da

25 kg baino handiagoa izan.

Hori baino astunagoa izateko, 
neurona gutxiago izan behar ditu.

Beraz, edo gorputz handi bat daukagu,

edo neurona kopuru handi bat.

Primate batek bezala jaten baduzu, 
ezin dituzu bi gauzak izan.

Muga metaboliko honetatik 
askatzeko modu bat

eguneko ordu gehiago 
jaten pasatzea litzateke.

Baina hori arriskutsua da,

eta puntu batetik aurrera ezinezkoa.

Gorilek eta orangutanek esaterako,

30 mila milioi neurona dituzte,

eta egunean 8 ordu eta erdi 
jaten pasatzen dituzte.

Hori da antza lor dezaketen gehiena.

Badirudi egunean 
9 ordu jaten pasatzea dela

primate baten muga praktikoa.

Eta gurea?

Gure 86 mila milioi neuronekin

eta gure 60-70 kg-ko gorputzekin,

egunean 9 ordu baino gehiago 
pasa beharko genituzke

egunero gure elikadura beharrak asetzen,

eta hau ezinezkoa da.

Primateek bezala jango bagenu,

ez ginateke hemen egongo.

Orduan, nola heldu ginen hona?

Gure garunak 
hainbeste energia erabiltzen badu,

eta ezin badugu jaten eman 
esna gauden ordu bakoitza,

dugun aukera bakarra

alimentu berdinetatik

energia gehiago lortzea da.

Harrigarria badirudi ere, hori bat dator

duela milioi eta erdi urte

gure arbasoek asmatu zutela 
uste denarekin,

janaria prestatzearekin alegia.

Janaria prestatzea sua erabiliz

elikagaiak gorputzetik kanpo 
aurrez liseritzea da.

Elikagai egosiak leunagoak dira, 
murtxikatzeko errazagoak

eta errazago bihurtzen dira papila ahoan.

Horrela estomagoan erabat liseritu

eta xurgatzen dira.

Honela, denbora gutxiagoan 
energia gehiago sor dezakegu.

Beraz, janaria prestatzeak

neuronekin gauza interesgarriagoak

egiteko denbora ematen digu.

Ez dugu etengabe janarian, 
janaria biltzean eta jatean

pentsatu behar.

Beraz, janaria prestatzen dugulako,

behin eragozpen handi bat 
izan zen garun handi hau

neuronez beteta 
eta energia gastu handia duen garun hau,

oso baliagarri bihurtu da,

neurona piloarentzako 
energia lortu dezakegulako

eta eurekin gauza interesgarriak 
egiteko astia izan.

Honek azaltzen du eboluzioan zehar

zergatik hain azkar hazi zen 
giza garuna, handia egin arte,

primate garuna 
izaten jarraitzen zuen bitartean.

Janaria prestatzeak 
garun handi hau eskuragarri egin

eta elikagai gordinetatik kulturara,

nekazaritzara, zibilizaziora, dendetara,

elektrizitatera, hozkailuetara,

eta egun ditugun 
gauzetara heldu gara.

Honela gauza gara

egun guztia iraun ahal izateko energia

janari azkarreko 
gustuko lekuetan kolpetik lortzeko.

Behin konponbide bat izan zena

orain arazo bihurtu da.

Ironikoki, orain konponbidea 
elikagai gordinetan bilatzen dugu.

Zein da gizakiaren abantaila?

Zer daukagu 
beste animaliek ez daukatena?

Nire erantzuna hau da: garun kortexean

neurona kopuru handiena dugu 
eta uste dut hori dela

gure gaitasun kognitibo ezohikoen 
azalpen sinpleena.

Zer egiten dugu 
beste animaliek egiten ez dutena,

nire ustez oinarrizkoa dena,

garun kortexean ditugun 
neurona kantitate izugarri horrek

posible egiten duena?

Bi hitzetan: janaria prestatu.

Beste animaliarik ez dago 
janaria prestatzen duenik.

Gizakiek bakarrik egiten dute. 
Horrela heldu ginen gizaki izatera.

Giza garuna ikertzeak 
elikagaiez nuen pentsaera aldatu dit.

Orain sukaldea begiratu 
eta gurtu egiten dut.

Arbasoei eskertzen diet

ziurrenik gizaki egin gaituen 
asmakizuna sortzeagatik.

Mila esker.

(Txaloak)