WEBVTT

00:00:21.870 --> 00:00:25.000
Siguria është dy gjëra të ndryshme:

00:00:25.000 --> 00:00:27.726
është një ndjenjë, dhe është një realitet.

00:00:27.726 --> 00:00:29.310
E këto dallojnë nga njëra-tjetra.

00:00:29.310 --> 00:00:31.000
Mund të ndiheni i sigurt

00:00:31.000 --> 00:00:33.000
edhe kur nuk jeni i tillë.

00:00:33.000 --> 00:00:35.000
Dhe mund të jeni i sigurt

00:00:35.000 --> 00:00:37.000
edhe pse nuk ndiheni i tillë.

00:00:37.000 --> 00:00:39.000
Vërtet, kemi dy koncepte të ndryshme

00:00:39.000 --> 00:00:41.000
të projektuar drejt së njëjtës botë.

00:00:41.000 --> 00:00:43.000
Ajo çka dua të bëj në këtë trajtim

00:00:43.000 --> 00:00:45.000
është t’i ndaj ato veç e veç -

00:00:45.000 --> 00:00:47.000
për të parë se ku ndahen

00:00:47.000 --> 00:00:48.420
dhe se si konvergojnë.

00:00:48.420 --> 00:00:51.000
Gjuha është vërtet një problem këtu.

00:00:51.000 --> 00:00:53.000
Nuk ka dhe shumë fjalë të përshtatshme

00:00:53.000 --> 00:00:55.740
për konceptet që do të diskutojmë.

00:00:55.750 --> 00:00:58.000
Kështu, nëse e shihni sigurinë

00:00:58.000 --> 00:01:00.000
nën dritën e termave ekonomikë,

00:01:00.000 --> 00:01:02.000
është një heqje dorë nga diçka.

00:01:02.000 --> 00:01:04.000
Sa herë që përfitoni ndoca siguri,

00:01:04.000 --> 00:01:06.000
përherë hiqni dorë nga diçka.

00:01:06.000 --> 00:01:08.000
Si kur është fjala
për një vendim personal -

00:01:08.000 --> 00:01:10.960
bie fjala, vendosni të instaloni në
shtëpi një alarm kundër hajnave -

00:01:10.960 --> 00:01:14.600
si për një vendim kombëtar - kur
vendosni të pushtoni një vend të huaj -

00:01:14.600 --> 00:01:16.450
diçka do të shkëmbeni,

00:01:16.450 --> 00:01:18.730
para, kohë, rehati, mundësi,

00:01:18.730 --> 00:01:21.000
ndoshta liri themelore.

00:01:21.000 --> 00:01:24.000
Pyetja që duhet bërë kur mendoni
për sigurinë çfarëdoqoftë,

00:01:24.000 --> 00:01:27.000
nuk është nëse kjo na bën më të sigurt,

00:01:27.000 --> 00:01:30.000
por nëse ia vlen shkëmbimi apo jo.

00:01:30.000 --> 00:01:32.000
Keni dëgjuar këto vitet e shkuara,

00:01:32.000 --> 00:01:34.780
që bota është më e sigurt ngaqë
Sadam Hyseni nuk është në pushtet.

00:01:34.780 --> 00:01:37.210
Kjo mund të jetë e vërtetë,
por nuk është e ndonjë peshe kushedi.

00:01:37.210 --> 00:01:40.000
Pyetja është, a ia vlejti?

00:01:40.000 --> 00:01:43.000
Dhe mund të dilni me vendimin tuaj,

00:01:43.000 --> 00:01:45.730
e mandej të vendosni nëse
pushtimi ia vlejti a jo.

00:01:45.730 --> 00:01:47.610
Kjo është mënyra se si
mendoni mbi sigurinë -

00:01:47.610 --> 00:01:49.000
në terma shkëmbimi.

00:01:49.000 --> 00:01:52.000
Shpesh, këtu nuk ka "drejt" apo "gabim".

00:01:52.000 --> 00:01:54.240
Disa nga ne kanë sistem alarmi në shtëpi,

00:01:54.240 --> 00:01:56.000
dhe disa jo.

00:01:56.000 --> 00:01:58.000
Kjo do të varej nga se ku banojmë,

00:01:58.000 --> 00:02:00.000
nëse banojmë vetëm apo kemi familje,

00:02:00.000 --> 00:02:02.000
sa gjëra me vlerë kemi,

00:02:02.000 --> 00:02:04.000
deri në ç’shkallë do të donim të pranonim

00:02:04.000 --> 00:02:06.000
rrezikun e vjedhjes.

00:02:06.000 --> 00:02:08.000
Në politikë gjithashtu,

00:02:08.000 --> 00:02:10.000
ka opinione të ndryshme.

00:02:10.000 --> 00:02:12.000
Shumë herë, këto heqje dorë

00:02:12.000 --> 00:02:14.000
lidhen me më tepër se thjesht sigurinë,

00:02:14.000 --> 00:02:16.000
dhe mendoj se kjo është
vërtet e rëndësishme.

00:02:16.000 --> 00:02:18.000
Njerëzit kanë një intuitë natyrore

00:02:18.000 --> 00:02:20.000
për këto shkëmbime.

00:02:20.000 --> 00:02:22.000
Përditë bëjmë të tilla -

00:02:22.000 --> 00:02:24.000
mbrëmë në dhomën time në hotel,

00:02:24.000 --> 00:02:26.000
kur vendosa ta kyç dy herë derën,

00:02:26.000 --> 00:02:28.000
ose ju në makinën tuaj kur erdhët këtu,

00:02:28.000 --> 00:02:30.000
kur shkojmë për drekë

00:02:30.000 --> 00:02:33.000
dhe vendosim që ushqimi nuk është
i helmuar dhe do ta hamë.

00:02:33.000 --> 00:02:35.000
Këto shkëmbime i bëjmë gjithë kohën

00:02:35.000 --> 00:02:37.000
disa herë në ditë.

00:02:37.000 --> 00:02:39.000
Shpesh as që i vëmë re.

00:02:39.000 --> 00:02:41.380
Janë pjesë e gjallimit tonë;
kështu bëjmë të gjithë.

00:02:41.380 --> 00:02:43.820
Të gjitha speciet veprojnë kështu.

00:02:43.820 --> 00:02:46.000
Përfytyroni një lepur në arë,
duke ngrënë bar,

00:02:46.000 --> 00:02:49.000
dhe lepuri papritmas sheh një dhelpër.

00:02:49.000 --> 00:02:51.000
Lepuri do të marrë një vendim sigurie:

00:02:51.000 --> 00:02:53.000
“Të rri, apo të bëhem tym?”

00:02:53.000 --> 00:02:55.000
Po ta mendojmë një çast,

00:02:55.000 --> 00:02:58.000
lepujt që janë të zotë në
marrjen e këtij vendimi

00:02:58.000 --> 00:03:00.000
priren të rrojnë dhe të riprodhohen,

00:03:00.000 --> 00:03:02.000
ndërsa lepujt që nuk ia dalin dot

00:03:02.000 --> 00:03:04.000
do të bëhen pre ose do të ngordhin urie.

00:03:04.000 --> 00:03:06.000
Kështu që mund të mendonit

00:03:06.000 --> 00:03:09.000
se ne, si specie e suksesshme në planet -

00:03:09.000 --> 00:03:11.000
ju, unë, kushdo -

00:03:11.000 --> 00:03:14.000
jemi vërtet të zot
për këto lloj vendimesh.

00:03:14.000 --> 00:03:16.000
Ja që, me sa duket, pareshtur,

00:03:16.000 --> 00:03:19.000
jemi dëshpërimisht të paaftë këtu.

00:03:19.000 --> 00:03:22.000
Dhe mendoj që në thelb, kjo
është një çështje me interes.

00:03:22.000 --> 00:03:24.000
Do t’i përgjigjem shkurt.

00:03:24.000 --> 00:03:26.470
Përgjigja është: reagojmë
ndaj ndjesive të sigurisë

00:03:26.470 --> 00:03:29.000
dhe jo realitetit.

00:03:29.000 --> 00:03:31.830
Kjo funksionon shumicën e kohës.

00:03:31.830 --> 00:03:34.241
Shumicën e kohës,

00:03:34.241 --> 00:03:37.220
ndjesia dhe realiteti janë e njëjta gjë.

00:03:37.220 --> 00:03:40.000
Sigurisht që kjo është e vërtetë

00:03:40.000 --> 00:03:43.000
për pjesën dërrmuese
të prehistorisë njerëzore.

00:03:43.000 --> 00:03:45.456
Këtë aftësi e kemi zhvilluar

00:03:45.456 --> 00:03:48.110
ngaqë ka kuptim
nga pikëpamja evolucionare.

00:03:48.110 --> 00:03:50.260
Një mënyrë për ta parë atë

00:03:50.260 --> 00:03:52.000
është se jemi shumë të specializuar

00:03:52.000 --> 00:03:54.000
për vendime lidhur me rreziqe

00:03:54.000 --> 00:03:57.000
që ishin endemike për jetesën
në grupe të vegjël familjarë

00:03:57.000 --> 00:04:00.000
në pllajat e Afrikës Lindore në
vitet 100 000 para erës sonë --

00:04:00.000 --> 00:04:04.405
jo dhe aq për Nju Jorkun e 2010-s.

00:04:04.405 --> 00:04:09.560
Perceptimi i rrezikut mbart
disa njëanshmëri.

00:04:09.560 --> 00:04:11.250
Këtu mund të eksperimentohet goxha.

00:04:11.250 --> 00:04:15.020
Dhe mund të shihni disa
njëanshmëri që përsëriten.

00:04:15.020 --> 00:04:16.779
Po ju tregoj katër të tilla.

00:04:16.779 --> 00:04:19.644
Priremi të mbivlerësojmë rreziqet
spektakolare dhe të rralla

00:04:19.644 --> 00:04:21.623
dhe të mos peshojmë sa duhet
rreziqet e rëndomta --

00:04:21.623 --> 00:04:24.077
bie fjala fluturimi kundrejt
udhëtimit me automjete.

00:04:24.077 --> 00:04:26.465
E panjohura perceptohet

00:04:26.465 --> 00:04:29.937
më e rrezikshme se sa familjarja.

00:04:29.937 --> 00:04:32.492
Një shembull do të ishte,

00:04:32.492 --> 00:04:34.980
njerëzit kanë frikë se mos
rrëmbehen nga të panjohur,

00:04:34.980 --> 00:04:38.665
ndërkohë që të dhënat mbështesin faktin se
rrëmbimi i fëmijëve nga persona të afërt

00:04:38.665 --> 00:04:40.586
është shumë më i shpeshtë.

00:04:40.586 --> 00:04:42.862
Së treti, rreziqet e veshur dikujt

00:04:42.862 --> 00:04:45.830
perceptohen si të ishin
më të mëdhenj se rreziqet anonimë --

00:04:45.830 --> 00:04:49.483
pra Bin Laden është më 
i frikshëm sepse ka një emër.

00:04:49.483 --> 00:04:51.138
Dhe së katërti,

00:04:51.138 --> 00:04:54.095
njerëzit i nënvlerësojnë rreziqet

00:04:54.095 --> 00:04:55.942
në situata që i kanë nën kontroll

00:04:55.942 --> 00:04:59.046
dhe mbivlerësojnë ato të situatave
që nuk i kanë nën kontroll.

00:04:59.046 --> 00:05:02.225
Kështu, pasi filloni të tymosni
duhan ose të hidheni me parashutë,

00:05:02.225 --> 00:05:04.210
ua nënvlerësoni rreziqet.

00:05:04.210 --> 00:05:07.692
Nëse ju servirin një rrezik - 
terrorizmi qe shembull i goditur -

00:05:07.692 --> 00:05:10.990
do ta mbivlerësonit, ngaqë
nuk ndiheni se e keni nën kontroll.

00:05:10.990 --> 00:05:15.130
Ka një dorë njëanshmërish
të tilla, njëanshmëri konjitive,

00:05:15.130 --> 00:05:17.110
që prekin vendimet tona
në lidhje me rreziqet.

00:05:17.110 --> 00:05:20.040
Luan rol heuristika e të gatshmes,

00:05:20.040 --> 00:05:22.096
që në thelb do të thotë

00:05:22.096 --> 00:05:24.720
probabilitetin e diçkaje
e vlerësojmë nga shkalla

00:05:24.720 --> 00:05:28.560
se sa e lehtë është të sjellim
në mendje raste të saj.

00:05:28.570 --> 00:05:31.047
Mund të përfytyroni si funksionon kjo.

00:05:31.047 --> 00:05:34.760
Nëse dëgjoni shpesh rreth sulmesh nga
tigrat, i bie të ketë plot tigra përqark.

00:05:34.760 --> 00:05:38.177
Për sulme nga luanët nuk dëgjoni,
i bie të mos ketë shumë luanë përqark.

00:05:38.177 --> 00:05:40.722
Kjo funksionon deri ditën
që shpiket gazeta.

00:05:40.722 --> 00:05:42.314
Sepse ajo që bëjnë gazetat

00:05:42.314 --> 00:05:44.890
është të përsërisin pa pushim

00:05:44.890 --> 00:05:46.409
rreziqet e rralla.

00:05:46.409 --> 00:05:49.209
Unë u them njerëzve, po qe te lajmet,
mos e çani kryet.

00:05:49.209 --> 00:05:50.490
Ngaqë me përkufizim,

00:05:50.490 --> 00:05:53.260
lajmet janë diçka që
thuajse nuk ndodhin kurrë.

00:05:53.260 --> 00:05:55.297
(Të qeshura)

00:05:55.297 --> 00:05:58.600
Kur diçka është kaq e rëndomtë,
nuk përbën më lajm -

00:05:58.600 --> 00:06:00.656
përplasje makinash, dhunë në familje -

00:06:00.656 --> 00:06:02.865
këto janë rreziqet për
të cilat shqetësoheni.

00:06:02.865 --> 00:06:05.246
Jemi edhe ca specie rrëfimtarësh.

00:06:05.246 --> 00:06:07.849
Reagojmë ndaj historive më
shumë se sa ndaj të dhënave.

00:06:07.849 --> 00:06:10.574
Edhe pazotësia në aritmetikë luan rol.

00:06:10.574 --> 00:06:13.789
E kam fjalën, thënia "Një, Dy, Tre, Plot"
është deri diku e drejtë.

00:06:13.804 --> 00:06:16.222
Jemi shumë të zotë me numrat e vegjël.

00:06:16.222 --> 00:06:18.443
Një mollë, dy mollë, tre mollë,

00:06:18.443 --> 00:06:20.313
10,000 mollë, 100,000 mollë --

00:06:20.313 --> 00:06:23.386
prapë më tepër se sa mund të hanit
para se të zënë e të kalben.

00:06:23.386 --> 00:06:26.530
Pra, një gjysmë, një çerek, 
një e pesta - me këto ia dalim mbanë.

00:06:26.530 --> 00:06:28.714
Një në një milion, një në një miliard -

00:06:28.714 --> 00:06:30.864
të dyja janë thuajse baras me kurrë.

00:06:30.864 --> 00:06:33.232
Pra, kemi probleme me rreziqet

00:06:33.232 --> 00:06:34.888
që nuk janë shumë të zakonshëm.

00:06:34.888 --> 00:06:37.390
Ajo çka bëjnë këto njëanshmëri konjitive

00:06:37.390 --> 00:06:39.852
është veprimi si filtrues
mes nesh dhe realitetit.

00:06:39.852 --> 00:06:42.753
Dhe përfundimi është

00:06:42.753 --> 00:06:45.051
që ndjesitë dhe realiteti shpërputhen,

00:06:45.051 --> 00:06:47.050
bëhen dy gjëra të ndryshme.

00:06:47.050 --> 00:06:50.896
Ju, ose keni ndjesinë - ndjeheni
më i sigurt se sa jeni.

00:06:50.896 --> 00:06:52.714
Këtu ka një ndjenjë të rreme sigurie.

00:06:52.714 --> 00:06:53.837
Ose e kundërta,

00:06:53.837 --> 00:06:56.460
dhe këtu bëhet fjalë për
një ndjenjë të rreme pasigurie.

00:06:56.460 --> 00:06:58.878
Unë shkruaj mjaft rreth
"teatrit me sigurinë,"

00:06:58.878 --> 00:07:02.236
pra produkte që i bëjnë
njerëzit të ndihen të sigurt,

00:07:02.236 --> 00:07:04.309
por që në fakt nuk bëjnë ndonjë gjë.

00:07:04.309 --> 00:07:06.814
Nuk ka ndonjë term për gjëra
që na bëjnë të sigurt,

00:07:06.814 --> 00:07:08.891
por që s’na bëjnë të ndihemi të sigurt.

00:07:08.891 --> 00:07:12.210
Ndoshta kjo është ajo çka CIA
është menduar të bëjë për ne.

00:07:12.210 --> 00:07:15.057
Po i kthehemi anës ekonomike.

00:07:15.057 --> 00:07:18.259
Nëse ana ekonomike, tregu,
udhëheq sigurinë,

00:07:18.259 --> 00:07:21.260
dhe nëse njerëzit marrin vendime

00:07:21.260 --> 00:07:23.240
bazuar në ndjesitë mbi sigurinë,

00:07:23.240 --> 00:07:26.977
atëherë gjëja e zgjuar
që do bërë nga kompanitë,

00:07:26.977 --> 00:07:28.583
për nxitje ekonomike,

00:07:28.583 --> 00:07:30.886
është t’i bëjnë njerëzit
të ndihen të sigurt.

00:07:30.900 --> 00:07:33.782
Dhe ka dy rrugë për ta arritur këtë.

00:07:33.782 --> 00:07:36.531
Njëra, i bëni vërtet
njerëzit më të sigurt

00:07:36.531 --> 00:07:38.360
dhe shpresoni që ta vënë re.

00:07:38.360 --> 00:07:41.060
Ose tjetra, thjesht i bëni
të ndihen më të sigurt

00:07:41.060 --> 00:07:44.479
dhe shpresoni që nuk do ta vënë re.

00:07:44.479 --> 00:07:48.281
Atëherë ç’e tërheq vëmendjen e njerëzve?

00:07:48.292 --> 00:07:50.701
Një dorë gjërash:

00:07:50.701 --> 00:07:53.037
kuptimi mbi sigurinë,

00:07:53.037 --> 00:07:54.500
rreziqet, kërcënimet,

00:07:54.500 --> 00:07:56.474
kundërmasat, mënyra si funksionojnë këto.

00:07:56.474 --> 00:07:57.992
Por nëse i njihni gjërat,

00:07:57.992 --> 00:08:02.128
ka më tepër gjasa që ndjesitë
tuaja të përputhen me realitetin.

00:08:02.128 --> 00:08:05.560
Na vijnë në ndihmë mjaft
shembuj nga bota e njëmendtë.

00:08:05.560 --> 00:08:08.480
Të gjithë e njohim shkallën
e kriminalitetit në lagjen tonë,

00:08:08.480 --> 00:08:11.000
ngaqë aty banojmë, dhe 
përftojmë për të një ndjesi

00:08:11.000 --> 00:08:14.499
që në thelb përputhet me realitetin.

00:08:14.499 --> 00:08:16.862
Teatri me sigurinë shpaloset

00:08:16.862 --> 00:08:20.718
atëherë kur është e qartë
që nuk po funksionon si duhet.

00:08:20.718 --> 00:08:23.460
Bukur, atëherë ç’i bën
njerëzit të mos vënë re?

00:08:23.460 --> 00:08:25.878
Të kuptuarit, njohja e pakët.

00:08:25.878 --> 00:08:28.973
Nëse nuk i kuptoni rreziqet,
nuk kuptoni dot koston,

00:08:28.973 --> 00:08:31.498
ka gjasa që të merrni vendimin e gabuar,

00:08:31.498 --> 00:08:34.035
dhe ndjesitë tuaja të mos përputhen
me realitetin.

00:08:34.035 --> 00:08:36.558
Këtu nuk ka mjaft shembuj.

00:08:36.558 --> 00:08:38.126
Ka një problem të brendshëm

00:08:38.126 --> 00:08:40.258
me ngjarjet me probabilitet të pakët.

00:08:40.284 --> 00:08:41.759
Nëse, për shembull,

00:08:41.759 --> 00:08:44.142
terrorizmi thuajse nuk ndodh kurrë,

00:08:44.142 --> 00:08:46.000
është vërtet e zorshme të gjykohet

00:08:46.000 --> 00:08:50.109
efektshmëria e masave kundër terrorizmit.

00:08:50.109 --> 00:08:53.300
Kjo është arsyeja pse vazhdohet
me bërjen kurban të virgjëreshave,

00:08:53.300 --> 00:08:56.060
dhe pse mbrojtja nga kuçedrat
funksionon përsosur.

00:08:56.060 --> 00:09:00.076
Shembuj të mjaftueshëm të dështimeve s’ka.

00:09:00.079 --> 00:09:03.130
Po ashtu, ndjesitë që, si retë,
fshehin pas çështjet -

00:09:03.130 --> 00:09:05.550
njëanshmëritë konjitive
për të cilat fola më lart,

00:09:05.550 --> 00:09:08.401
frikërat, besimet e miletit,

00:09:08.401 --> 00:09:12.930
në thelb një model
jo adekuat i realitetit.

00:09:12.930 --> 00:09:15.163
Më lejoni t’i ndërlikoj gjërat.

00:09:15.163 --> 00:09:17.210
Kemi ndjesitë dhe realitetin.

00:09:17.210 --> 00:09:19.981
Dua të shtoj një element të tretë.
Dua të shtoj një model.

00:09:19.981 --> 00:09:22.856
Ndjesitë dhe modeli - në trurin tonë,

00:09:22.856 --> 00:09:24.755
realiteti është bota atje tej.

00:09:24.755 --> 00:09:27.187
Që nuk ndryshon; është e njëmendtë.

00:09:27.187 --> 00:09:29.512
Pra, ndjesitë bazohen në intuitën tonë.

00:09:29.512 --> 00:09:31.759
Modeli bazohet te arsyetimi.

00:09:31.759 --> 00:09:33.972
Ky është në thelb ndryshimi.

00:09:33.972 --> 00:09:35.999
Në një botë primitive dhe të thjeshtë,

00:09:35.999 --> 00:09:39.286
vërtet nuk ka nevojë për një model.

00:09:39.286 --> 00:09:42.480
Ngaqë ndjesitë janë afër realitetit.

00:09:42.480 --> 00:09:44.327
Nuk keni nevojë për model.

00:09:44.327 --> 00:09:46.559
Por në një botë moderne dhe të ndërlikuar,

00:09:46.559 --> 00:09:48.380
ju duhen modele

00:09:48.380 --> 00:09:51.587
që të kuptoni një numër rreziqesh që hasim.

00:09:51.587 --> 00:09:54.924
Për bakteret nuk kemi ndjesi.

00:09:54.924 --> 00:09:57.275
Ju duhet një model për t’i kuptuar.

00:09:57.275 --> 00:09:58.971
Ky model

00:09:58.971 --> 00:10:01.563
është një paraqitje e mençur e realitetit.

00:10:01.563 --> 00:10:04.614
Është, sigurisht, i kufizuar nga shkenca,

00:10:04.614 --> 00:10:06.758
nga teknologjia.

00:10:06.758 --> 00:10:10.304
Para shpikjes së mikroskopit për t’i parë,

00:10:10.304 --> 00:10:13.232
s’mund të kishte shpjegime
teorike të sëmundjeve.

00:10:13.260 --> 00:10:16.791
Ato kufizohen nga njëanshmëritë
tona konjitive.

00:10:16.791 --> 00:10:19.280
Por modeli ka aftësinë

00:10:19.280 --> 00:10:21.400
të anashkalojë ndjesitë tona.

00:10:21.400 --> 00:10:24.450
Nga i gjejmë këto modele?
I marrim nga të tjerët.

00:10:24.450 --> 00:10:27.499
I marrim nga feja, kultura,

00:10:27.499 --> 00:10:29.492
mësuesit, të moshuarit.

00:10:29.492 --> 00:10:30.796
Para ca vitesh,

00:10:30.796 --> 00:10:33.165
qeshë në Afrikën e Jugut për safari.

00:10:33.165 --> 00:10:36.115
Shoqëruesi im ish rritur
në Parkun Kombëtar Kruger.

00:10:36.115 --> 00:10:39.143
Dhe kish disa modele shumë
të ndërlikuara se si të mbijetosh.

00:10:39.143 --> 00:10:41.004
Që vareshin nga çfarë sulmoheshe

00:10:41.004 --> 00:10:43.450
luan apo leopard, rinoqeront
apo elefant --

00:10:43.450 --> 00:10:46.286
kur duhej të bëheshe tym,
dhe kur jo,

00:10:46.286 --> 00:10:49.740
kur duhej të ngjiteshe në pemë --
kur s’duhej të ngjiteshe kurrë në pemë.

00:10:49.740 --> 00:10:51.666
Unë do të kisha vdekur brenda ditës,

00:10:51.666 --> 00:10:53.518
por ai qe lindur aty,

00:10:53.518 --> 00:10:55.883
dhe e kish kuptuar si të mbijetonte.

00:10:55.883 --> 00:10:57.540
Unë jam lindur në Nju Jork.

00:10:57.540 --> 00:11:00.787
Mund ta kisha marrë në Nju Jork,
dhe të vdiste ai brenda ditës.

00:11:00.787 --> 00:11:02.790
(Të qeshura)

00:11:02.790 --> 00:11:04.478
Ngaqë kemi modele të ndryshme

00:11:04.478 --> 00:11:07.233
bazuar në përvojat tona të ndryshme.

00:11:07.233 --> 00:11:09.916
Modelet mund të na vijnë nga mediat,

00:11:09.916 --> 00:11:12.557
nga zyrtarët e votuar prej nesh.

00:11:12.557 --> 00:11:15.800
Sillni në mend modelet e terrorizmit,

00:11:15.800 --> 00:11:18.120
rrëmbimin e fëmijëve,

00:11:18.120 --> 00:11:21.108
sigurinë e linjave ajrore,
sigurinë rrugore.

00:11:21.108 --> 00:11:23.670
Modelet mund të vijnë nga industria.

00:11:23.670 --> 00:11:27.090
Dy të tilla që po ndjek,
janë kamerat e survejimit,

00:11:27.090 --> 00:11:28.606
dhe kartat ID,

00:11:28.606 --> 00:11:31.882
jo pak modele sigurie kompjuteri
vijnë prej industrisë.

00:11:31.882 --> 00:11:34.111
Mjaft modele vijnë prej shkencave.

00:11:34.111 --> 00:11:36.206
Modelet nga shëndeti
janë shembull i bukur.

00:11:36.206 --> 00:11:39.796
Mendoni për një çast kancerin, gripin
e shpendëve, gripin e derrave, SARS-in

00:11:39.796 --> 00:11:42.316
Krejt ndjesitë tona të sigurisë

00:11:42.316 --> 00:11:44.320
lidhur me këto sëmundje

00:11:44.320 --> 00:11:45.761
vijnë prej modelesh

00:11:45.761 --> 00:11:50.259
që na janë dhënë, vërtet,
nga shkenca e filtruar nga media.

00:11:50.259 --> 00:11:53.490
Pra modelet mund të ndryshojnë.

00:11:53.490 --> 00:11:55.479
Modelet nuk janë të palëvizshme.

00:11:55.479 --> 00:11:58.434
Teksa mësohemi më mirë
me mjediset tona,

00:11:58.434 --> 00:12:03.240
modelet tona zhvendosen
më afër ndjesive tona.

00:12:03.240 --> 00:12:05.961
Një shembull mund të ishte,

00:12:05.961 --> 00:12:07.992
sikur të ktheheshit 100 vjet pas

00:12:07.992 --> 00:12:10.578
kur zuri të përhapej
së pari elektriciteti,

00:12:10.578 --> 00:12:12.691
kish plot frikë prej tij.

00:12:12.691 --> 00:12:15.830
Dua të them, pati njerëz që kishin
frikë t’i binin ziles së portës,

00:12:15.830 --> 00:12:18.708
ngaqë punonte me korrent,
dhe ky qe i rrezikshëm.

00:12:18.708 --> 00:12:21.197
Ne sot e kemi shumë kollaj
me elektricitetin.

00:12:21.197 --> 00:12:22.610
Ndërrojmë llamba

00:12:22.610 --> 00:12:24.828
pa e menduar fare.

00:12:24.828 --> 00:12:28.178
Modeli ynë i sigurisë së elektricitetit

00:12:28.178 --> 00:12:31.310
është diçka që e gjetëm këtu, sapo lindëm.

00:12:31.310 --> 00:12:34.076
Nuk ka ndryshuar as kur rriteshim.

00:12:34.076 --> 00:12:36.340
Dhe ia kemi marrë dorën.

00:12:36.340 --> 00:12:38.675
Ose mendoni rreziqet

00:12:38.675 --> 00:12:41.410
në Internet nga brezi në brez --

00:12:41.410 --> 00:12:44.044
si e trajtojnë sigurinë
në Internet prindërit tuaj,

00:12:44.044 --> 00:12:45.503
kundrejt trajtimit tuaj,

00:12:45.503 --> 00:12:47.779
kundrejt atij që do t’i bëjnë fëmijët tanë.

00:12:47.779 --> 00:12:50.923
Modelet tek e fundit treten në prapaskenë.

00:12:52.413 --> 00:12:54.812
"Intuitiv" është thjesht 
një tjetër fjalë për "familjar".

00:12:55.660 --> 00:12:58.233
Pra, teksa modeli juaj
është afër realitetit,

00:12:58.233 --> 00:12:59.878
dhe bëhet njësh me ndjesitë,

00:12:59.878 --> 00:13:01.959
shpesh nuk e dini që gjendet aty.

00:13:02.382 --> 00:13:04.541
Një shembull i bukur i kësaj

00:13:04.541 --> 00:13:07.062
na erdhi vitin e kaluar
me gripin e derrave.

00:13:07.753 --> 00:13:09.916
Kur u shfaq së pari gripi i derrave,

00:13:09.916 --> 00:13:12.903
lajmet fillestare shkaktuan
jo pak reagime të tepruara.

00:13:12.929 --> 00:13:15.135
Pse kish një emër,

00:13:15.135 --> 00:13:17.693
që e bënte më të frikshëm
se sa gripi i zakonshëm,

00:13:17.693 --> 00:13:19.719
edhe pse i zakonshmi
është më vdekjeprurës.

00:13:19.719 --> 00:13:23.301
Dhe njerëzit menduan që mjekët duhej
të ishin në gjendje të merreshin me të.

00:13:23.301 --> 00:13:25.820
Pra patëm edhe ndjesinë
e mungesës së kontrollit.

00:13:25.820 --> 00:13:27.175
E kështu këta dy elementë

00:13:27.175 --> 00:13:28.933
e bënë më të rrezikshëm se sa qe.

00:13:28.933 --> 00:13:32.320
Dora-dorës që lajmi u vjetrua,
kaluan muaj,

00:13:32.320 --> 00:13:33.988
dhe pasoi një shkallë tolerimi,

00:13:33.988 --> 00:13:35.636
njerëzit u mësuan me të.

00:13:36.199 --> 00:13:38.964
Nuk pati të dhëna të reja,
por frika u zvogëlua.

00:13:38.964 --> 00:13:40.674
Në vjeshtë,

00:13:40.674 --> 00:13:42.724
njerëzia mendonte

00:13:42.724 --> 00:13:45.458
se mjekët duhej ta kishin
zgjidhur tashmë çështjen.

00:13:45.458 --> 00:13:47.215
Dhe mbërrijmë në udhëkryq --

00:13:47.215 --> 00:13:48.648
njerëzve iu desh të zgjidhnin

00:13:48.648 --> 00:13:53.310
o frikën, o pranimin -

00:13:53.370 --> 00:13:55.867
në fakt, o frikën, o indiferencën -

00:13:55.867 --> 00:13:58.233
ata thuajse zgjodhën dyshimin.

00:13:58.233 --> 00:14:01.786
Dhe dimrin e kaluar, kur u shfaq vaksina,

00:14:01.786 --> 00:14:04.418
pati jo pak njerëz - një numër befasues -

00:14:04.418 --> 00:14:06.578
që nuk pranuan ta marrin -

00:14:07.800 --> 00:14:09.660
shembull i bukur

00:14:09.660 --> 00:14:13.929
se si ndjesitë e njerëzve mbi sigurinë
ndryshuan, se si ndryshon modeli i tyre,

00:14:13.929 --> 00:14:15.603
në mënyrë të çrregullt

00:14:15.603 --> 00:14:17.436
pa të dhëna të reja,

00:14:17.436 --> 00:14:19.086
pa prurje të reja.

00:14:20.217 --> 00:14:22.584
Kjo lloj gjëje ndodh shpesh.

00:14:22.584 --> 00:14:24.810
Po shtoj edhe një ndërlikim tjetër.

00:14:24.810 --> 00:14:27.250
Kemi pra ndjesitë, modelin, realitetin.

00:14:27.257 --> 00:14:30.902
Unë kam një ide mjaft
relativiste mbi sigurinë.

00:14:30.902 --> 00:14:33.095
Mendoj se varet nga vëzhguesi.

00:14:33.095 --> 00:14:35.050
Dhe në shumicën e vendimeve
mbi sigurinë

00:14:35.050 --> 00:14:38.287
përfshihen një numër njerëzish.

00:14:39.310 --> 00:14:41.229
Të interesuarit

00:14:41.229 --> 00:14:43.937
për vendime specifike

00:14:43.937 --> 00:14:46.261
do të përpiqen të ndikojnë vendimin.

00:14:46.261 --> 00:14:48.311
Unë këtë e quaj plani i tyre i punës.

00:14:49.339 --> 00:14:50.732
Dhe plani shihet -

00:14:50.732 --> 00:14:52.837
si marketing, si politikë -

00:14:52.837 --> 00:14:56.065
që rreket t’ju bindë të zgjidhni
një model dhe jo tjetrin,

00:14:56.065 --> 00:14:58.325
orvatje për t’ju bindur
të shpërfillni një model

00:14:58.325 --> 00:15:00.894
dhe për t’u besuar ndjesive tuaja,

00:15:00.894 --> 00:15:04.110
duke shtyrë në anë njerëzit
me modele që nuk ju pëlqejnë.

00:15:04.600 --> 00:15:06.515
Kjo nuk është e padëgjuar.

00:15:07.234 --> 00:15:10.538
Një shembull, shembull i shkëlqyer,
është rreziku nga duhan-pirja.

00:15:11.521 --> 00:15:14.427
Në historinë e 50 vjetëve të shkuar,
rreziku nga duhan-pirja

00:15:14.427 --> 00:15:16.586
shpalos mënyrën se si ndryshon modeli,

00:15:16.586 --> 00:15:18.968
dhe tregon edhe se si një
industri lufton kundër

00:15:18.968 --> 00:15:20.680
një modeli që nuk e pëlqen.

00:15:21.522 --> 00:15:24.962
Krahasojeni këtë me debatin
e duhanpirësve pasivë -

00:15:24.962 --> 00:15:27.455
këtu e 20 vjet të shkuar ndoshta.

00:15:27.455 --> 00:15:29.262
Sillni në mend rripat e sigurimit.

00:15:29.262 --> 00:15:31.696
Kur isha fëmijë, askush nuk
përdorte rripa sigurimi.

00:15:31.696 --> 00:15:34.135
Sot, asnjë fëmijë s’do t’ju lejojë
të ngisni makinën

00:15:34.135 --> 00:15:36.570
po nuk patët vënë rripin e sigurimit.

00:15:36.570 --> 00:15:39.310
Krahasojeni këtë me debatin për airbag-un,

00:15:39.310 --> 00:15:41.876
këtu e 30 vjet të shkuar ndoshta.

00:15:41.876 --> 00:15:46.000
Krejt këta janë
shembuj ndryshimi modelesh.

00:15:46.092 --> 00:15:49.888
Mësimi që nxjerrim është se
ndryshimi i modeleve është i vështirë.

00:15:49.888 --> 00:15:52.699
Është e vështirë të çrrënjosësh modelet.

00:15:52.699 --> 00:15:54.581
Nëse janë njësoj me ndjesitë tuaja,

00:15:54.581 --> 00:15:56.928
ju as që e kuptoni se keni një model.

00:15:56.933 --> 00:15:59.250
Dhe këtu ndërhyn një tjetër
njëanshmëri konjitive

00:15:59.250 --> 00:16:01.243
Do ta quaj njëanshmëri konfirmimi,

00:16:01.243 --> 00:16:03.620
nën efektin e së cilës ne
priremi të pranojmë të dhëna

00:16:03.620 --> 00:16:05.688
që ripohojnë besimet tona

00:16:05.688 --> 00:16:12.486
dhe të hedhim tej të dhënat
që kundërshtojnë besimet tona.

00:16:13.303 --> 00:16:16.016
Pra, edhe pse me dëshmi
kundër modelit tonë,

00:16:16.016 --> 00:16:18.942
ka shumë mundësi që ne t’i shpërfillim,
edhe pse janë joshëse.

00:16:18.942 --> 00:16:21.905
Duhet të bëhet shumë joshëse,
pa t’i kushtojmë vëmendje.

00:16:22.315 --> 00:16:25.612
Modelet e reja, që prekin periudha
të gjata kohore, janë të zorshme

00:16:25.612 --> 00:16:27.530
Ngrohja globale është
shembull i goditur.

00:16:27.530 --> 00:16:28.887
Jemi shumë dobët

00:16:28.887 --> 00:16:30.887
me modelet që shtrihen mbi 80 vjet

00:16:30.887 --> 00:16:33.172
Mund t’ia dalim deri te korrja e ardhshme.

00:16:33.172 --> 00:16:35.987
Shpesh shtyhemi deri sa
fëmija të jenë rritur.

00:16:35.987 --> 00:16:38.490
Por me 80 vjet nuk ia dalim dot hiç.

00:16:38.490 --> 00:16:41.816
Ndaj është një model shumë 
i vështirë për t’u pranuar.

00:16:41.816 --> 00:16:45.506
Mund t’i kemi njëkohësisht
që të dy modelet në kokë,

00:16:45.620 --> 00:16:49.004
ose atë lloj problemi

00:16:49.649 --> 00:16:52.529
ku i mbajmë tok të dy besimet,

00:16:52.830 --> 00:16:54.584
ose disonancën konjitive.

00:16:54.584 --> 00:16:55.909
Në fund fare,

00:16:55.909 --> 00:16:58.211
modeli i ri do të zëvendësojë
modelin e vjetër.

00:16:58.211 --> 00:17:01.048
Ndjesitë e forta mund
të krijojnë një model.

00:17:01.758 --> 00:17:04.748
11 Shtatori krijoi një model sigurie

00:17:04.750 --> 00:17:06.670
në kokën e shumë njerëzve.

00:17:06.670 --> 00:17:10.223
Po ashtu, këtë mund ta bëjë
përvoja personale në krime,

00:17:10.223 --> 00:17:11.775
frika personale për shëndetin,

00:17:11.775 --> 00:17:14.294
frika për shëndetin, e ardhur nga lajmet.

00:17:14.294 --> 00:17:16.259
Do të shihni ato që psikiatrët

00:17:16.259 --> 00:17:18.007
i quajnë ngjarje rrufe.

00:17:18.173 --> 00:17:20.843
Prej tyre mund të krijohet
në çast një model,

00:17:20.843 --> 00:17:23.050
ngaqë janë shumë emotive.

00:17:23.800 --> 00:17:25.694
Pra, në botën teknologjike,

00:17:25.694 --> 00:17:27.906
nuk kemi përvojë

00:17:27.906 --> 00:17:29.662
që të gjykojmë modelet.

00:17:29.662 --> 00:17:32.363
Dhe bazohemi te të tjerët.
Bazohemi te ndërmjetës.

00:17:32.363 --> 00:17:35.638
Dua të them, kjo funksionon për
aq kohë sa të ndreqen të tjerët.

00:17:35.638 --> 00:17:38.330
Bazohemi te agjencitë qeveritare

00:17:38.330 --> 00:17:41.650
që na tregojnë se cilat
barna janë pa rrezik.

00:17:42.698 --> 00:17:44.475
Dje mbërrita këtu me avion.

00:17:44.475 --> 00:17:47.002
Nuk i bëra gjë kontroll avionit.

00:17:47.002 --> 00:17:49.005
U bazova në një grup tjetër

00:17:49.005 --> 00:17:51.684
që përcaktoi nëse avioni im
mund të fluturonte pa rrezik.

00:17:51.684 --> 00:17:55.276
Ja ku jemi, dhe asnjë nga ne s’i trembet
shembjes së tavanit mbi kokat tona,

00:17:55.276 --> 00:17:57.304
jo ngaqë e kontrolluam gjë,

00:17:57.304 --> 00:17:59.390
po ngaqë jemi goxha të sigurt

00:17:59.390 --> 00:18:01.534
që kushtet e ndërtimit këtu janë të mira.

00:18:01.970 --> 00:18:05.000
Është një model që thjesht e pranojmë

00:18:05.000 --> 00:18:07.218
jo pak në mirëbesim.

00:18:07.637 --> 00:18:09.593
Dhe nuk prish punë.

00:18:11.326 --> 00:18:13.430
Tani, ajo që duam

00:18:13.430 --> 00:18:16.378
është që njerëzit të familjarizohen
mjaftueshëm

00:18:16.378 --> 00:18:18.274
me modele më të mira -

00:18:18.274 --> 00:18:20.363
t’i kenë të pasqyruar
në ndjesitë e tyre -

00:18:20.363 --> 00:18:23.030
që t’i lejojnë vetes të marrin
vendime sigurie.

00:18:24.011 --> 00:18:26.217
Kur këto shpërputhen,

00:18:26.217 --> 00:18:27.897
keni dy mundësi.

00:18:27.897 --> 00:18:30.225
Njëra, mund të rregulloni
ndjesitë e njerëzve,

00:18:30.225 --> 00:18:32.245
duke joshur drejtpërdrejt ndjesitë.

00:18:32.245 --> 00:18:34.690
Ky është manipulim, 
por mund të funksionojë.

00:18:34.796 --> 00:18:37.231
Rruga e dyta, më e ndershmja,

00:18:37.231 --> 00:18:39.629
është të ndreqet vetë modeli.

00:18:40.228 --> 00:18:42.956
Ndryshimet ndodhin ngadalë.

00:18:42.956 --> 00:18:45.504
Debati mbi duhan-pirjen hëngri 40 vjet,

00:18:45.504 --> 00:18:47.480
dhe ky qe një nga ata të lehtët.

00:18:49.043 --> 00:18:51.762
Në disa raste kjo është e vështirë.

00:18:51.762 --> 00:18:53.037
Por ama mendoj se

00:18:53.037 --> 00:18:55.310
informacioni duket si
shpresa jonë më e mirë.

00:18:55.310 --> 00:18:56.836
Ja ku ju gënjeva.

00:18:56.836 --> 00:18:59.623
Ju kujtohet që thashë ndjesitë,
modeli, realiteti.

00:18:59.623 --> 00:19:02.036
Thashë që realiteti nuk ndryshon.
Në fakt ndryshon.

00:19:02.036 --> 00:19:03.917
Jetojmë në një botë teknologjike;

00:19:03.917 --> 00:19:06.226
realiteti ndryshon gjithë kohës.

00:19:06.226 --> 00:19:09.332
Pra mund të kishim - për herë
të parë për specien tonë -

00:19:09.332 --> 00:19:13.170
ndjesitë që ndjekin modelin, ky në ndjekje
të realitetit, realiteti në ndryshim -

00:19:13.170 --> 00:19:15.360
mundet të mos e arrijnë
kurrë njëri-tjetrin.

00:19:16.502 --> 00:19:18.297
Këtë nuk e dimë.

00:19:18.870 --> 00:19:21.330
Por në vështrim afatgjatë,

00:19:21.330 --> 00:19:23.873
si ndjesitë, ashtu edhe
realiteti janë të rëndësishëm.

00:19:23.873 --> 00:19:26.890
Dhe dua ta mbyll me dy histori
të shkurtra për ilustrim.

00:19:26.890 --> 00:19:29.496
1982 - Nuk e di nëse u kujtohet njerëzve -

00:19:29.496 --> 00:19:31.571
pati një epidemi të shkurtër

00:19:31.571 --> 00:19:33.706
helmimi me Tylenol në Shtetet e Bashkuara.

00:19:33.706 --> 00:19:36.767
Qe një ngjarje e tmerrshme.
Dikush mori një shishe Tylenol,

00:19:36.767 --> 00:19:40.368
hodhi helm në të, e mbylli,
e vuri prapë në raft.

00:19:40.368 --> 00:19:42.333
Dikush e bleu dhe vdiq.

00:19:42.333 --> 00:19:43.982
Kjo i tmerroi njerëzit.

00:19:43.982 --> 00:19:45.972
Pati disa imitime kopjace të kësaj.

00:19:45.972 --> 00:19:48.988
Nuk pati ndonjë rrezik real,
por njerëzit qenë të trembur.

00:19:48.988 --> 00:19:50.311
Dhe kështu u shpik

00:19:50.311 --> 00:19:52.894
industria e taposjes hermetike të barnave.

00:19:52.894 --> 00:19:55.101
Ato kapaçkat hermetike
prej këtij rasti lindën.

00:19:55.101 --> 00:19:56.864
Është krejtësisht teatër me sigurinë.

00:19:56.864 --> 00:19:59.984
Si detyrë shtëpie, mendoni 10 mënyra
se si ta nxirrni jashtë loje.

00:19:59.984 --> 00:20:01.565
Një po jua jap unë, shiringa.

00:20:01.565 --> 00:20:04.493
Por bëri që njerëzia të ndihej më mirë.

00:20:04.514 --> 00:20:06.929
I bëri ndjesitë e tyre të sigurisë

00:20:06.929 --> 00:20:09.192
të përputhen më tepër me realitetin.

00:20:09.192 --> 00:20:12.466
Historia tjetër, ca vite më parë,
një shoqja ime lindi fëmijë.

00:20:12.466 --> 00:20:13.921
I shkova për vizitë në spital.

00:20:13.921 --> 00:20:16.095
Atje pashë se, sot, kur lind një fëmijë,

00:20:16.095 --> 00:20:17.929
i vënë një byzylyk RFID foshnjës,

00:20:17.929 --> 00:20:19.778
dhe një korrespondues lehonës,

00:20:19.778 --> 00:20:23.400
që, nëse dikush tjetër veç mëmës
e qit foshnjën nga shtëpia e lindjes,

00:20:23.400 --> 00:20:24.340
zë e bie një alarm.

00:20:24.340 --> 00:20:26.195
I thashë, "Punë e paqme.

00:20:26.195 --> 00:20:28.118
Po vras mendjen se sa i përhapur

00:20:28.118 --> 00:20:30.000
është rrëmbimi i foshnjave në spitale."

00:20:30.000 --> 00:20:31.802
Kthehem në shtëpi, dhe zë e kërkoj.

00:20:31.802 --> 00:20:34.206
Në thelb nuk ndodh kurrë.

00:20:34.206 --> 00:20:36.000
Por po ta mendoni,

00:20:36.000 --> 00:20:38.000
po të jeni i spitalit,

00:20:38.000 --> 00:20:40.180
dhe keni nevojë t’ia merrni
për pak foshnjën nënës,

00:20:40.180 --> 00:20:41.970
jashtë dhomës, për të bërë ca teste,

00:20:41.970 --> 00:20:44.130
më mirë të luani një teatër
të bukur sigurie,

00:20:44.130 --> 00:20:46.000
përndryshe jua shkurton duart.

00:20:46.000 --> 00:20:48.000
(Të qeshura)

00:20:48.000 --> 00:20:49.910
Pra ka rëndësi për ne,

00:20:49.910 --> 00:20:52.000
për ne që merremi me
konceptimin e sigurisë,

00:20:52.000 --> 00:20:55.000
që kontrollojmë rregulla sigurie,

00:20:55.000 --> 00:20:57.000
ose vëzhgojmë rregullat publike

00:20:57.000 --> 00:20:59.000
nga kënde që prekin sigurinë.

00:20:59.000 --> 00:21:02.000
S’është thjesht realiteti,
janë ndjesitë dhe realiteti.

00:21:02.000 --> 00:21:04.000
Ajo që ka rëndësi është

00:21:04.000 --> 00:21:05.910
që këto të jenë thuajse të njëjta.

00:21:05.910 --> 00:21:09.120
Është e rëndësishme që, nëse ndjesitë
tona përputhen me realitetin,

00:21:09.120 --> 00:21:10.960
të marrim vendime sigurie më të mira.

00:21:10.960 --> 00:21:12.000
Ju falemnderit.

00:21:12.000 --> 00:21:13.525
(Duartrokitje)