0:00:21.870,0:00:25.000
Siguria është dy gjëra të ndryshme:

0:00:25.000,0:00:27.726
është një ndjenjë, dhe është një realitet.

0:00:27.726,0:00:29.310
E këto dallojnë nga njëra-tjetra.

0:00:29.310,0:00:31.000
Mund të ndiheni i sigurt

0:00:31.000,0:00:33.000
edhe kur nuk jeni i tillë.

0:00:33.000,0:00:35.000
Dhe mund të jeni i sigurt

0:00:35.000,0:00:37.000
edhe pse nuk ndiheni i tillë.

0:00:37.000,0:00:39.000
Vërtet, kemi dy koncepte të ndryshme

0:00:39.000,0:00:41.000
të projektuar drejt së njëjtës botë.

0:00:41.000,0:00:43.000
Ajo çka dua të bëj në këtë trajtim

0:00:43.000,0:00:45.000
është t’i ndaj ato veç e veç -

0:00:45.000,0:00:47.000
për të parë se ku ndahen

0:00:47.000,0:00:48.420
dhe se si konvergojnë.

0:00:48.420,0:00:51.000
Gjuha është vërtet një problem këtu.

0:00:51.000,0:00:53.000
Nuk ka dhe shumë fjalë të përshtatshme

0:00:53.000,0:00:55.740
për konceptet që do të diskutojmë.

0:00:55.750,0:00:58.000
Kështu, nëse e shihni sigurinë

0:00:58.000,0:01:00.000
nën dritën e termave ekonomikë,

0:01:00.000,0:01:02.000
është një heqje dorë nga diçka.

0:01:02.000,0:01:04.000
Sa herë që përfitoni ndoca siguri,

0:01:04.000,0:01:06.000
përherë hiqni dorë nga diçka.

0:01:06.000,0:01:08.000
Si kur është fjala[br]për një vendim personal -

0:01:08.000,0:01:10.960
bie fjala, vendosni të instaloni në[br]shtëpi një alarm kundër hajnave -

0:01:10.960,0:01:14.600
si për një vendim kombëtar - kur[br]vendosni të pushtoni një vend të huaj -

0:01:14.600,0:01:16.450
diçka do të shkëmbeni,

0:01:16.450,0:01:18.730
para, kohë, rehati, mundësi,

0:01:18.730,0:01:21.000
ndoshta liri themelore.

0:01:21.000,0:01:24.000
Pyetja që duhet bërë kur mendoni[br]për sigurinë çfarëdoqoftë,

0:01:24.000,0:01:27.000
nuk është nëse kjo na bën më të sigurt,

0:01:27.000,0:01:30.000
por nëse ia vlen shkëmbimi apo jo.

0:01:30.000,0:01:32.000
Keni dëgjuar këto vitet e shkuara,

0:01:32.000,0:01:34.780
që bota është më e sigurt ngaqë[br]Sadam Hyseni nuk është në pushtet.

0:01:34.780,0:01:37.210
Kjo mund të jetë e vërtetë,[br]por nuk është e ndonjë peshe kushedi.

0:01:37.210,0:01:40.000
Pyetja është, a ia vlejti?

0:01:40.000,0:01:43.000
Dhe mund të dilni me vendimin tuaj,

0:01:43.000,0:01:45.730
e mandej të vendosni nëse[br]pushtimi ia vlejti a jo.

0:01:45.730,0:01:47.610
Kjo është mënyra se si[br]mendoni mbi sigurinë -

0:01:47.610,0:01:49.000
në terma shkëmbimi.

0:01:49.000,0:01:52.000
Shpesh, këtu nuk ka "drejt" apo "gabim".

0:01:52.000,0:01:54.240
Disa nga ne kanë sistem alarmi në shtëpi,

0:01:54.240,0:01:56.000
dhe disa jo.

0:01:56.000,0:01:58.000
Kjo do të varej nga se ku banojmë,

0:01:58.000,0:02:00.000
nëse banojmë vetëm apo kemi familje,

0:02:00.000,0:02:02.000
sa gjëra me vlerë kemi,

0:02:02.000,0:02:04.000
deri në ç’shkallë do të donim të pranonim

0:02:04.000,0:02:06.000
rrezikun e vjedhjes.

0:02:06.000,0:02:08.000
Në politikë gjithashtu,

0:02:08.000,0:02:10.000
ka opinione të ndryshme.

0:02:10.000,0:02:12.000
Shumë herë, këto heqje dorë

0:02:12.000,0:02:14.000
lidhen me më tepër se thjesht sigurinë,

0:02:14.000,0:02:16.000
dhe mendoj se kjo është[br]vërtet e rëndësishme.

0:02:16.000,0:02:18.000
Njerëzit kanë një intuitë natyrore

0:02:18.000,0:02:20.000
për këto shkëmbime.

0:02:20.000,0:02:22.000
Përditë bëjmë të tilla -

0:02:22.000,0:02:24.000
mbrëmë në dhomën time në hotel,

0:02:24.000,0:02:26.000
kur vendosa ta kyç dy herë derën,

0:02:26.000,0:02:28.000
ose ju në makinën tuaj kur erdhët këtu,

0:02:28.000,0:02:30.000
kur shkojmë për drekë

0:02:30.000,0:02:33.000
dhe vendosim që ushqimi nuk është[br]i helmuar dhe do ta hamë.

0:02:33.000,0:02:35.000
Këto shkëmbime i bëjmë gjithë kohën

0:02:35.000,0:02:37.000
disa herë në ditë.

0:02:37.000,0:02:39.000
Shpesh as që i vëmë re.

0:02:39.000,0:02:41.380
Janë pjesë e gjallimit tonë;[br]kështu bëjmë të gjithë.

0:02:41.380,0:02:43.820
Të gjitha speciet veprojnë kështu.

0:02:43.820,0:02:46.000
Përfytyroni një lepur në arë,[br]duke ngrënë bar,

0:02:46.000,0:02:49.000
dhe lepuri papritmas sheh një dhelpër.

0:02:49.000,0:02:51.000
Lepuri do të marrë një vendim sigurie:

0:02:51.000,0:02:53.000
“Të rri, apo të bëhem tym?”

0:02:53.000,0:02:55.000
Po ta mendojmë një çast,

0:02:55.000,0:02:58.000
lepujt që janë të zotë në[br]marrjen e këtij vendimi

0:02:58.000,0:03:00.000
priren të rrojnë dhe të riprodhohen,

0:03:00.000,0:03:02.000
ndërsa lepujt që nuk ia dalin dot

0:03:02.000,0:03:04.000
do të bëhen pre ose do të ngordhin urie.

0:03:04.000,0:03:06.000
Kështu që mund të mendonit

0:03:06.000,0:03:09.000
se ne, si specie e suksesshme në planet -

0:03:09.000,0:03:11.000
ju, unë, kushdo -

0:03:11.000,0:03:14.000
jemi vërtet të zot[br]për këto lloj vendimesh.

0:03:14.000,0:03:16.000
Ja që, me sa duket, pareshtur,

0:03:16.000,0:03:19.000
jemi dëshpërimisht të paaftë këtu.

0:03:19.000,0:03:22.000
Dhe mendoj që në thelb, kjo[br]është një çështje me interes.

0:03:22.000,0:03:24.000
Do t’i përgjigjem shkurt.

0:03:24.000,0:03:26.470
Përgjigja është: reagojmë[br]ndaj ndjesive të sigurisë

0:03:26.470,0:03:29.000
dhe jo realitetit.

0:03:29.000,0:03:31.830
Kjo funksionon shumicën e kohës.

0:03:31.830,0:03:34.241
Shumicën e kohës,

0:03:34.241,0:03:37.220
ndjesia dhe realiteti janë e njëjta gjë.

0:03:37.220,0:03:40.000
Sigurisht që kjo është e vërtetë

0:03:40.000,0:03:43.000
për pjesën dërrmuese[br]të prehistorisë njerëzore.

0:03:43.000,0:03:45.456
Këtë aftësi e kemi zhvilluar

0:03:45.456,0:03:48.110
ngaqë ka kuptim[br]nga pikëpamja evolucionare.

0:03:48.110,0:03:50.260
Një mënyrë për ta parë atë

0:03:50.260,0:03:52.000
është se jemi shumë të specializuar

0:03:52.000,0:03:54.000
për vendime lidhur me rreziqe

0:03:54.000,0:03:57.000
që ishin endemike për jetesën[br]në grupe të vegjël familjarë

0:03:57.000,0:04:00.000
në pllajat e Afrikës Lindore në[br]vitet 100 000 para erës sonë --

0:04:00.000,0:04:04.405
jo dhe aq për Nju Jorkun e 2010-s.

0:04:04.405,0:04:09.560
Perceptimi i rrezikut mbart[br]disa njëanshmëri.

0:04:09.560,0:04:11.250
Këtu mund të eksperimentohet goxha.

0:04:11.250,0:04:15.020
Dhe mund të shihni disa[br]njëanshmëri që përsëriten.

0:04:15.020,0:04:16.779
Po ju tregoj katër të tilla.

0:04:16.779,0:04:19.644
Priremi të mbivlerësojmë rreziqet[br]spektakolare dhe të rralla

0:04:19.644,0:04:21.623
dhe të mos peshojmë sa duhet[br]rreziqet e rëndomta --

0:04:21.623,0:04:24.077
bie fjala fluturimi kundrejt[br]udhëtimit me automjete.

0:04:24.077,0:04:26.465
E panjohura perceptohet

0:04:26.465,0:04:29.937
më e rrezikshme se sa familjarja.

0:04:29.937,0:04:32.492
Një shembull do të ishte,

0:04:32.492,0:04:34.980
njerëzit kanë frikë se mos[br]rrëmbehen nga të panjohur,

0:04:34.980,0:04:38.665
ndërkohë që të dhënat mbështesin faktin se[br]rrëmbimi i fëmijëve nga persona të afërt

0:04:38.665,0:04:40.586
është shumë më i shpeshtë.

0:04:40.586,0:04:42.862
Së treti, rreziqet e veshur dikujt

0:04:42.862,0:04:45.830
perceptohen si të ishin[br]më të mëdhenj se rreziqet anonimë --

0:04:45.830,0:04:49.483
pra Bin Laden është më [br]i frikshëm sepse ka një emër.

0:04:49.483,0:04:51.138
Dhe së katërti,

0:04:51.138,0:04:54.095
njerëzit i nënvlerësojnë rreziqet

0:04:54.095,0:04:55.942
në situata që i kanë nën kontroll

0:04:55.942,0:04:59.046
dhe mbivlerësojnë ato të situatave[br]që nuk i kanë nën kontroll.

0:04:59.046,0:05:02.225
Kështu, pasi filloni të tymosni[br]duhan ose të hidheni me parashutë,

0:05:02.225,0:05:04.210
ua nënvlerësoni rreziqet.

0:05:04.210,0:05:07.692
Nëse ju servirin një rrezik - [br]terrorizmi qe shembull i goditur -

0:05:07.692,0:05:10.990
do ta mbivlerësonit, ngaqë[br]nuk ndiheni se e keni nën kontroll.

0:05:10.990,0:05:15.130
Ka një dorë njëanshmërish[br]të tilla, njëanshmëri konjitive,

0:05:15.130,0:05:17.110
që prekin vendimet tona[br]në lidhje me rreziqet.

0:05:17.110,0:05:20.040
Luan rol heuristika e të gatshmes,

0:05:20.040,0:05:22.096
që në thelb do të thotë

0:05:22.096,0:05:24.720
probabilitetin e diçkaje[br]e vlerësojmë nga shkalla

0:05:24.720,0:05:28.560
se sa e lehtë është të sjellim[br]në mendje raste të saj.

0:05:28.570,0:05:31.047
Mund të përfytyroni si funksionon kjo.

0:05:31.047,0:05:34.760
Nëse dëgjoni shpesh rreth sulmesh nga[br]tigrat, i bie të ketë plot tigra përqark.

0:05:34.760,0:05:38.177
Për sulme nga luanët nuk dëgjoni,[br]i bie të mos ketë shumë luanë përqark.

0:05:38.177,0:05:40.722
Kjo funksionon deri ditën[br]që shpiket gazeta.

0:05:40.722,0:05:42.314
Sepse ajo që bëjnë gazetat

0:05:42.314,0:05:44.890
është të përsërisin pa pushim

0:05:44.890,0:05:46.409
rreziqet e rralla.

0:05:46.409,0:05:49.209
Unë u them njerëzve, po qe te lajmet,[br]mos e çani kryet.

0:05:49.209,0:05:50.490
Ngaqë me përkufizim,

0:05:50.490,0:05:53.260
lajmet janë diçka që[br]thuajse nuk ndodhin kurrë.

0:05:53.260,0:05:55.297
(Të qeshura)

0:05:55.297,0:05:58.600
Kur diçka është kaq e rëndomtë,[br]nuk përbën më lajm -

0:05:58.600,0:06:00.656
përplasje makinash, dhunë në familje -

0:06:00.656,0:06:02.865
këto janë rreziqet për[br]të cilat shqetësoheni.

0:06:02.865,0:06:05.246
Jemi edhe ca specie rrëfimtarësh.

0:06:05.246,0:06:07.849
Reagojmë ndaj historive më[br]shumë se sa ndaj të dhënave.

0:06:07.849,0:06:10.574
Edhe pazotësia në aritmetikë luan rol.

0:06:10.574,0:06:13.789
E kam fjalën, thënia "Një, Dy, Tre, Plot"[br]është deri diku e drejtë.

0:06:13.804,0:06:16.222
Jemi shumë të zotë me numrat e vegjël.

0:06:16.222,0:06:18.443
Një mollë, dy mollë, tre mollë,

0:06:18.443,0:06:20.313
10,000 mollë, 100,000 mollë --

0:06:20.313,0:06:23.386
prapë më tepër se sa mund të hanit[br]para se të zënë e të kalben.

0:06:23.386,0:06:26.530
Pra, një gjysmë, një çerek, [br]një e pesta - me këto ia dalim mbanë.

0:06:26.530,0:06:28.714
Një në një milion, një në një miliard -

0:06:28.714,0:06:30.864
të dyja janë thuajse baras me kurrë.

0:06:30.864,0:06:33.232
Pra, kemi probleme me rreziqet

0:06:33.232,0:06:34.888
që nuk janë shumë të zakonshëm.

0:06:34.888,0:06:37.390
Ajo çka bëjnë këto njëanshmëri konjitive

0:06:37.390,0:06:39.852
është veprimi si filtrues[br]mes nesh dhe realitetit.

0:06:39.852,0:06:42.753
Dhe përfundimi është

0:06:42.753,0:06:45.051
që ndjesitë dhe realiteti shpërputhen,

0:06:45.051,0:06:47.050
bëhen dy gjëra të ndryshme.

0:06:47.050,0:06:50.896
Ju, ose keni ndjesinë - ndjeheni[br]më i sigurt se sa jeni.

0:06:50.896,0:06:52.714
Këtu ka një ndjenjë të rreme sigurie.

0:06:52.714,0:06:53.837
Ose e kundërta,

0:06:53.837,0:06:56.460
dhe këtu bëhet fjalë për[br]një ndjenjë të rreme pasigurie.

0:06:56.460,0:06:58.878
Unë shkruaj mjaft rreth[br]"teatrit me sigurinë,"

0:06:58.878,0:07:02.236
pra produkte që i bëjnë[br]njerëzit të ndihen të sigurt,

0:07:02.236,0:07:04.309
por që në fakt nuk bëjnë ndonjë gjë.

0:07:04.309,0:07:06.814
Nuk ka ndonjë term për gjëra[br]që na bëjnë të sigurt,

0:07:06.814,0:07:08.891
por që s’na bëjnë të ndihemi të sigurt.

0:07:08.891,0:07:12.210
Ndoshta kjo është ajo çka CIA[br]është menduar të bëjë për ne.

0:07:12.210,0:07:15.057
Po i kthehemi anës ekonomike.

0:07:15.057,0:07:18.259
Nëse ana ekonomike, tregu,[br]udhëheq sigurinë,

0:07:18.259,0:07:21.260
dhe nëse njerëzit marrin vendime

0:07:21.260,0:07:23.240
bazuar në ndjesitë mbi sigurinë,

0:07:23.240,0:07:26.977
atëherë gjëja e zgjuar[br]që do bërë nga kompanitë,

0:07:26.977,0:07:28.583
për nxitje ekonomike,

0:07:28.583,0:07:30.886
është t’i bëjnë njerëzit[br]të ndihen të sigurt.

0:07:30.900,0:07:33.782
Dhe ka dy rrugë për ta arritur këtë.

0:07:33.782,0:07:36.531
Njëra, i bëni vërtet[br]njerëzit më të sigurt

0:07:36.531,0:07:38.360
dhe shpresoni që ta vënë re.

0:07:38.360,0:07:41.060
Ose tjetra, thjesht i bëni[br]të ndihen më të sigurt

0:07:41.060,0:07:44.479
dhe shpresoni që nuk do ta vënë re.

0:07:44.479,0:07:48.281
Atëherë ç’e tërheq vëmendjen e njerëzve?

0:07:48.292,0:07:50.701
Një dorë gjërash:

0:07:50.701,0:07:53.037
kuptimi mbi sigurinë,

0:07:53.037,0:07:54.500
rreziqet, kërcënimet,

0:07:54.500,0:07:56.474
kundërmasat, mënyra si funksionojnë këto.

0:07:56.474,0:07:57.992
Por nëse i njihni gjërat,

0:07:57.992,0:08:02.128
ka më tepër gjasa që ndjesitë[br]tuaja të përputhen me realitetin.

0:08:02.128,0:08:05.560
Na vijnë në ndihmë mjaft[br]shembuj nga bota e njëmendtë.

0:08:05.560,0:08:08.480
Të gjithë e njohim shkallën[br]e kriminalitetit në lagjen tonë,

0:08:08.480,0:08:11.000
ngaqë aty banojmë, dhe [br]përftojmë për të një ndjesi

0:08:11.000,0:08:14.499
që në thelb përputhet me realitetin.

0:08:14.499,0:08:16.862
Teatri me sigurinë shpaloset

0:08:16.862,0:08:20.718
atëherë kur është e qartë[br]që nuk po funksionon si duhet.

0:08:20.718,0:08:23.460
Bukur, atëherë ç’i bën[br]njerëzit të mos vënë re?

0:08:23.460,0:08:25.878
Të kuptuarit, njohja e pakët.

0:08:25.878,0:08:28.973
Nëse nuk i kuptoni rreziqet,[br]nuk kuptoni dot koston,

0:08:28.973,0:08:31.498
ka gjasa që të merrni vendimin e gabuar,

0:08:31.498,0:08:34.035
dhe ndjesitë tuaja të mos përputhen[br]me realitetin.

0:08:34.035,0:08:36.558
Këtu nuk ka mjaft shembuj.

0:08:36.558,0:08:38.126
Ka një problem të brendshëm

0:08:38.126,0:08:40.258
me ngjarjet me probabilitet të pakët.

0:08:40.284,0:08:41.759
Nëse, për shembull,

0:08:41.759,0:08:44.142
terrorizmi thuajse nuk ndodh kurrë,

0:08:44.142,0:08:46.000
është vërtet e zorshme të gjykohet

0:08:46.000,0:08:50.109
efektshmëria e masave kundër terrorizmit.

0:08:50.109,0:08:53.300
Kjo është arsyeja pse vazhdohet[br]me bërjen kurban të virgjëreshave,

0:08:53.300,0:08:56.060
dhe pse mbrojtja nga kuçedrat[br]funksionon përsosur.

0:08:56.060,0:09:00.076
Shembuj të mjaftueshëm të dështimeve s’ka.

0:09:00.079,0:09:03.130
Po ashtu, ndjesitë që, si retë,[br]fshehin pas çështjet -

0:09:03.130,0:09:05.550
njëanshmëritë konjitive[br]për të cilat fola më lart,

0:09:05.550,0:09:08.401
frikërat, besimet e miletit,

0:09:08.401,0:09:12.930
në thelb një model[br]jo adekuat i realitetit.

0:09:12.930,0:09:15.163
Më lejoni t’i ndërlikoj gjërat.

0:09:15.163,0:09:17.210
Kemi ndjesitë dhe realitetin.

0:09:17.210,0:09:19.981
Dua të shtoj një element të tretë.[br]Dua të shtoj një model.

0:09:19.981,0:09:22.856
Ndjesitë dhe modeli - në trurin tonë,

0:09:22.856,0:09:24.755
realiteti është bota atje tej.

0:09:24.755,0:09:27.187
Që nuk ndryshon; është e njëmendtë.

0:09:27.187,0:09:29.512
Pra, ndjesitë bazohen në intuitën tonë.

0:09:29.512,0:09:31.759
Modeli bazohet te arsyetimi.

0:09:31.759,0:09:33.972
Ky është në thelb ndryshimi.

0:09:33.972,0:09:35.999
Në një botë primitive dhe të thjeshtë,

0:09:35.999,0:09:39.286
vërtet nuk ka nevojë për një model.

0:09:39.286,0:09:42.480
Ngaqë ndjesitë janë afër realitetit.

0:09:42.480,0:09:44.327
Nuk keni nevojë për model.

0:09:44.327,0:09:46.559
Por në një botë moderne dhe të ndërlikuar,

0:09:46.559,0:09:48.380
ju duhen modele

0:09:48.380,0:09:51.587
që të kuptoni një numër rreziqesh që hasim.

0:09:51.587,0:09:54.924
Për bakteret nuk kemi ndjesi.

0:09:54.924,0:09:57.275
Ju duhet një model për t’i kuptuar.

0:09:57.275,0:09:58.971
Ky model

0:09:58.971,0:10:01.563
është një paraqitje e mençur e realitetit.

0:10:01.563,0:10:04.614
Është, sigurisht, i kufizuar nga shkenca,

0:10:04.614,0:10:06.758
nga teknologjia.

0:10:06.758,0:10:10.304
Para shpikjes së mikroskopit për t’i parë,

0:10:10.304,0:10:13.232
s’mund të kishte shpjegime[br]teorike të sëmundjeve.

0:10:13.260,0:10:16.791
Ato kufizohen nga njëanshmëritë[br]tona konjitive.

0:10:16.791,0:10:19.280
Por modeli ka aftësinë

0:10:19.280,0:10:21.400
të anashkalojë ndjesitë tona.

0:10:21.400,0:10:24.450
Nga i gjejmë këto modele?[br]I marrim nga të tjerët.

0:10:24.450,0:10:27.499
I marrim nga feja, kultura,

0:10:27.499,0:10:29.492
mësuesit, të moshuarit.

0:10:29.492,0:10:30.796
Para ca vitesh,

0:10:30.796,0:10:33.165
qeshë në Afrikën e Jugut për safari.

0:10:33.165,0:10:36.115
Shoqëruesi im ish rritur[br]në Parkun Kombëtar Kruger.

0:10:36.115,0:10:39.143
Dhe kish disa modele shumë[br]të ndërlikuara se si të mbijetosh.

0:10:39.143,0:10:41.004
Që vareshin nga çfarë sulmoheshe

0:10:41.004,0:10:43.450
luan apo leopard, rinoqeront[br]apo elefant --

0:10:43.450,0:10:46.286
kur duhej të bëheshe tym,[br]dhe kur jo,

0:10:46.286,0:10:49.740
kur duhej të ngjiteshe në pemë --[br]kur s’duhej të ngjiteshe kurrë në pemë.

0:10:49.740,0:10:51.666
Unë do të kisha vdekur brenda ditës,

0:10:51.666,0:10:53.518
por ai qe lindur aty,

0:10:53.518,0:10:55.883
dhe e kish kuptuar si të mbijetonte.

0:10:55.883,0:10:57.540
Unë jam lindur në Nju Jork.

0:10:57.540,0:11:00.787
Mund ta kisha marrë në Nju Jork,[br]dhe të vdiste ai brenda ditës.

0:11:00.787,0:11:02.790
(Të qeshura)

0:11:02.790,0:11:04.478
Ngaqë kemi modele të ndryshme

0:11:04.478,0:11:07.233
bazuar në përvojat tona të ndryshme.

0:11:07.233,0:11:09.916
Modelet mund të na vijnë nga mediat,

0:11:09.916,0:11:12.557
nga zyrtarët e votuar prej nesh.

0:11:12.557,0:11:15.800
Sillni në mend modelet e terrorizmit,

0:11:15.800,0:11:18.120
rrëmbimin e fëmijëve,

0:11:18.120,0:11:21.108
sigurinë e linjave ajrore,[br]sigurinë rrugore.

0:11:21.108,0:11:23.670
Modelet mund të vijnë nga industria.

0:11:23.670,0:11:27.090
Dy të tilla që po ndjek,[br]janë kamerat e survejimit,

0:11:27.090,0:11:28.606
dhe kartat ID,

0:11:28.606,0:11:31.882
jo pak modele sigurie kompjuteri[br]vijnë prej industrisë.

0:11:31.882,0:11:34.111
Mjaft modele vijnë prej shkencave.

0:11:34.111,0:11:36.206
Modelet nga shëndeti[br]janë shembull i bukur.

0:11:36.206,0:11:39.796
Mendoni për një çast kancerin, gripin[br]e shpendëve, gripin e derrave, SARS-in

0:11:39.796,0:11:42.316
Krejt ndjesitë tona të sigurisë

0:11:42.316,0:11:44.320
lidhur me këto sëmundje

0:11:44.320,0:11:45.761
vijnë prej modelesh

0:11:45.761,0:11:50.259
që na janë dhënë, vërtet,[br]nga shkenca e filtruar nga media.

0:11:50.259,0:11:53.490
Pra modelet mund të ndryshojnë.

0:11:53.490,0:11:55.479
Modelet nuk janë të palëvizshme.

0:11:55.479,0:11:58.434
Teksa mësohemi më mirë[br]me mjediset tona,

0:11:58.434,0:12:03.240
modelet tona zhvendosen[br]më afër ndjesive tona.

0:12:03.240,0:12:05.961
Një shembull mund të ishte,

0:12:05.961,0:12:07.992
sikur të ktheheshit 100 vjet pas

0:12:07.992,0:12:10.578
kur zuri të përhapej[br]së pari elektriciteti,

0:12:10.578,0:12:12.691
kish plot frikë prej tij.

0:12:12.691,0:12:15.830
Dua të them, pati njerëz që kishin[br]frikë t’i binin ziles së portës,

0:12:15.830,0:12:18.708
ngaqë punonte me korrent,[br]dhe ky qe i rrezikshëm.

0:12:18.708,0:12:21.197
Ne sot e kemi shumë kollaj[br]me elektricitetin.

0:12:21.197,0:12:22.610
Ndërrojmë llamba

0:12:22.610,0:12:24.828
pa e menduar fare.

0:12:24.828,0:12:28.178
Modeli ynë i sigurisë së elektricitetit

0:12:28.178,0:12:31.310
është diçka që e gjetëm këtu, sapo lindëm.

0:12:31.310,0:12:34.076
Nuk ka ndryshuar as kur rriteshim.

0:12:34.076,0:12:36.340
Dhe ia kemi marrë dorën.

0:12:36.340,0:12:38.675
Ose mendoni rreziqet

0:12:38.675,0:12:41.410
në Internet nga brezi në brez --

0:12:41.410,0:12:44.044
si e trajtojnë sigurinë[br]në Internet prindërit tuaj,

0:12:44.044,0:12:45.503
kundrejt trajtimit tuaj,

0:12:45.503,0:12:47.779
kundrejt atij që do t’i bëjnë fëmijët tanë.

0:12:47.779,0:12:50.923
Modelet tek e fundit treten në prapaskenë.

0:12:52.413,0:12:54.812
"Intuitiv" është thjesht [br]një tjetër fjalë për "familjar".

0:12:55.660,0:12:58.233
Pra, teksa modeli juaj[br]është afër realitetit,

0:12:58.233,0:12:59.878
dhe bëhet njësh me ndjesitë,

0:12:59.878,0:13:01.959
shpesh nuk e dini që gjendet aty.

0:13:02.382,0:13:04.541
Një shembull i bukur i kësaj

0:13:04.541,0:13:07.062
na erdhi vitin e kaluar[br]me gripin e derrave.

0:13:07.753,0:13:09.916
Kur u shfaq së pari gripi i derrave,

0:13:09.916,0:13:12.903
lajmet fillestare shkaktuan[br]jo pak reagime të tepruara.

0:13:12.929,0:13:15.135
Pse kish një emër,

0:13:15.135,0:13:17.693
që e bënte më të frikshëm[br]se sa gripi i zakonshëm,

0:13:17.693,0:13:19.719
edhe pse i zakonshmi[br]është më vdekjeprurës.

0:13:19.719,0:13:23.301
Dhe njerëzit menduan që mjekët duhej[br]të ishin në gjendje të merreshin me të.

0:13:23.301,0:13:25.820
Pra patëm edhe ndjesinë[br]e mungesës së kontrollit.

0:13:25.820,0:13:27.175
E kështu këta dy elementë

0:13:27.175,0:13:28.933
e bënë më të rrezikshëm se sa qe.

0:13:28.933,0:13:32.320
Dora-dorës që lajmi u vjetrua,[br]kaluan muaj,

0:13:32.320,0:13:33.988
dhe pasoi një shkallë tolerimi,

0:13:33.988,0:13:35.636
njerëzit u mësuan me të.

0:13:36.199,0:13:38.964
Nuk pati të dhëna të reja,[br]por frika u zvogëlua.

0:13:38.964,0:13:40.674
Në vjeshtë,

0:13:40.674,0:13:42.724
njerëzia mendonte

0:13:42.724,0:13:45.458
se mjekët duhej ta kishin[br]zgjidhur tashmë çështjen.

0:13:45.458,0:13:47.215
Dhe mbërrijmë në udhëkryq --

0:13:47.215,0:13:48.648
njerëzve iu desh të zgjidhnin

0:13:48.648,0:13:53.310
o frikën, o pranimin -

0:13:53.370,0:13:55.867
në fakt, o frikën, o indiferencën -

0:13:55.867,0:13:58.233
ata thuajse zgjodhën dyshimin.

0:13:58.233,0:14:01.786
Dhe dimrin e kaluar, kur u shfaq vaksina,

0:14:01.786,0:14:04.418
pati jo pak njerëz - një numër befasues -

0:14:04.418,0:14:06.578
që nuk pranuan ta marrin -

0:14:07.800,0:14:09.660
shembull i bukur

0:14:09.660,0:14:13.929
se si ndjesitë e njerëzve mbi sigurinë[br]ndryshuan, se si ndryshon modeli i tyre,

0:14:13.929,0:14:15.603
në mënyrë të çrregullt

0:14:15.603,0:14:17.436
pa të dhëna të reja,

0:14:17.436,0:14:19.086
pa prurje të reja.

0:14:20.217,0:14:22.584
Kjo lloj gjëje ndodh shpesh.

0:14:22.584,0:14:24.810
Po shtoj edhe një ndërlikim tjetër.

0:14:24.810,0:14:27.250
Kemi pra ndjesitë, modelin, realitetin.

0:14:27.257,0:14:30.902
Unë kam një ide mjaft[br]relativiste mbi sigurinë.

0:14:30.902,0:14:33.095
Mendoj se varet nga vëzhguesi.

0:14:33.095,0:14:35.050
Dhe në shumicën e vendimeve[br]mbi sigurinë

0:14:35.050,0:14:38.287
përfshihen një numër njerëzish.

0:14:39.310,0:14:41.229
Të interesuarit

0:14:41.229,0:14:43.937
për vendime specifike

0:14:43.937,0:14:46.261
do të përpiqen të ndikojnë vendimin.

0:14:46.261,0:14:48.311
Unë këtë e quaj plani i tyre i punës.

0:14:49.339,0:14:50.732
Dhe plani shihet -

0:14:50.732,0:14:52.837
si marketing, si politikë -

0:14:52.837,0:14:56.065
që rreket t’ju bindë të zgjidhni[br]një model dhe jo tjetrin,

0:14:56.065,0:14:58.325
orvatje për t’ju bindur[br]të shpërfillni një model

0:14:58.325,0:15:00.894
dhe për t’u besuar ndjesive tuaja,

0:15:00.894,0:15:04.110
duke shtyrë në anë njerëzit[br]me modele që nuk ju pëlqejnë.

0:15:04.600,0:15:06.515
Kjo nuk është e padëgjuar.

0:15:07.234,0:15:10.538
Një shembull, shembull i shkëlqyer,[br]është rreziku nga duhan-pirja.

0:15:11.521,0:15:14.427
Në historinë e 50 vjetëve të shkuar,[br]rreziku nga duhan-pirja

0:15:14.427,0:15:16.586
shpalos mënyrën se si ndryshon modeli,

0:15:16.586,0:15:18.968
dhe tregon edhe se si një[br]industri lufton kundër

0:15:18.968,0:15:20.680
një modeli që nuk e pëlqen.

0:15:21.522,0:15:24.962
Krahasojeni këtë me debatin[br]e duhanpirësve pasivë -

0:15:24.962,0:15:27.455
këtu e 20 vjet të shkuar ndoshta.

0:15:27.455,0:15:29.262
Sillni në mend rripat e sigurimit.

0:15:29.262,0:15:31.696
Kur isha fëmijë, askush nuk[br]përdorte rripa sigurimi.

0:15:31.696,0:15:34.135
Sot, asnjë fëmijë s’do t’ju lejojë[br]të ngisni makinën

0:15:34.135,0:15:36.570
po nuk patët vënë rripin e sigurimit.

0:15:36.570,0:15:39.310
Krahasojeni këtë me debatin për airbag-un,

0:15:39.310,0:15:41.876
këtu e 30 vjet të shkuar ndoshta.

0:15:41.876,0:15:46.000
Krejt këta janë[br]shembuj ndryshimi modelesh.

0:15:46.092,0:15:49.888
Mësimi që nxjerrim është se[br]ndryshimi i modeleve është i vështirë.

0:15:49.888,0:15:52.699
Është e vështirë të çrrënjosësh modelet.

0:15:52.699,0:15:54.581
Nëse janë njësoj me ndjesitë tuaja,

0:15:54.581,0:15:56.928
ju as që e kuptoni se keni një model.

0:15:56.933,0:15:59.250
Dhe këtu ndërhyn një tjetër[br]njëanshmëri konjitive

0:15:59.250,0:16:01.243
Do ta quaj njëanshmëri konfirmimi,

0:16:01.243,0:16:03.620
nën efektin e së cilës ne[br]priremi të pranojmë të dhëna

0:16:03.620,0:16:05.688
që ripohojnë besimet tona

0:16:05.688,0:16:12.486
dhe të hedhim tej të dhënat[br]që kundërshtojnë besimet tona.

0:16:13.303,0:16:16.016
Pra, edhe pse me dëshmi[br]kundër modelit tonë,

0:16:16.016,0:16:18.942
ka shumë mundësi që ne t’i shpërfillim,[br]edhe pse janë joshëse.

0:16:18.942,0:16:21.905
Duhet të bëhet shumë joshëse,[br]pa t’i kushtojmë vëmendje.

0:16:22.315,0:16:25.612
Modelet e reja, që prekin periudha[br]të gjata kohore, janë të zorshme

0:16:25.612,0:16:27.530
Ngrohja globale është[br]shembull i goditur.

0:16:27.530,0:16:28.887
Jemi shumë dobët

0:16:28.887,0:16:30.887
me modelet që shtrihen mbi 80 vjet

0:16:30.887,0:16:33.172
Mund t’ia dalim deri te korrja e ardhshme.

0:16:33.172,0:16:35.987
Shpesh shtyhemi deri sa[br]fëmija të jenë rritur.

0:16:35.987,0:16:38.490
Por me 80 vjet nuk ia dalim dot hiç.

0:16:38.490,0:16:41.816
Ndaj është një model shumë [br]i vështirë për t’u pranuar.

0:16:41.816,0:16:45.506
Mund t’i kemi njëkohësisht[br]që të dy modelet në kokë,

0:16:45.620,0:16:49.004
ose atë lloj problemi

0:16:49.649,0:16:52.529
ku i mbajmë tok të dy besimet,

0:16:52.830,0:16:54.584
ose disonancën konjitive.

0:16:54.584,0:16:55.909
Në fund fare,

0:16:55.909,0:16:58.211
modeli i ri do të zëvendësojë[br]modelin e vjetër.

0:16:58.211,0:17:01.048
Ndjesitë e forta mund[br]të krijojnë një model.

0:17:01.758,0:17:04.748
11 Shtatori krijoi një model sigurie

0:17:04.750,0:17:06.670
në kokën e shumë njerëzve.

0:17:06.670,0:17:10.223
Po ashtu, këtë mund ta bëjë[br]përvoja personale në krime,

0:17:10.223,0:17:11.775
frika personale për shëndetin,

0:17:11.775,0:17:14.294
frika për shëndetin, e ardhur nga lajmet.

0:17:14.294,0:17:16.259
Do të shihni ato që psikiatrët

0:17:16.259,0:17:18.007
i quajnë ngjarje rrufe.

0:17:18.173,0:17:20.843
Prej tyre mund të krijohet[br]në çast një model,

0:17:20.843,0:17:23.050
ngaqë janë shumë emotive.

0:17:23.800,0:17:25.694
Pra, në botën teknologjike,

0:17:25.694,0:17:27.906
nuk kemi përvojë

0:17:27.906,0:17:29.662
që të gjykojmë modelet.

0:17:29.662,0:17:32.363
Dhe bazohemi te të tjerët.[br]Bazohemi te ndërmjetës.

0:17:32.363,0:17:35.638
Dua të them, kjo funksionon për[br]aq kohë sa të ndreqen të tjerët.

0:17:35.638,0:17:38.330
Bazohemi te agjencitë qeveritare

0:17:38.330,0:17:41.650
që na tregojnë se cilat[br]barna janë pa rrezik.

0:17:42.698,0:17:44.475
Dje mbërrita këtu me avion.

0:17:44.475,0:17:47.002
Nuk i bëra gjë kontroll avionit.

0:17:47.002,0:17:49.005
U bazova në një grup tjetër

0:17:49.005,0:17:51.684
që përcaktoi nëse avioni im[br]mund të fluturonte pa rrezik.

0:17:51.684,0:17:55.276
Ja ku jemi, dhe asnjë nga ne s’i trembet[br]shembjes së tavanit mbi kokat tona,

0:17:55.276,0:17:57.304
jo ngaqë e kontrolluam gjë,

0:17:57.304,0:17:59.390
po ngaqë jemi goxha të sigurt

0:17:59.390,0:18:01.534
që kushtet e ndërtimit këtu janë të mira.

0:18:01.970,0:18:05.000
Është një model që thjesht e pranojmë

0:18:05.000,0:18:07.218
jo pak në mirëbesim.

0:18:07.637,0:18:09.593
Dhe nuk prish punë.

0:18:11.326,0:18:13.430
Tani, ajo që duam

0:18:13.430,0:18:16.378
është që njerëzit të familjarizohen[br]mjaftueshëm

0:18:16.378,0:18:18.274
me modele më të mira -

0:18:18.274,0:18:20.363
t’i kenë të pasqyruar[br]në ndjesitë e tyre -

0:18:20.363,0:18:23.030
që t’i lejojnë vetes të marrin[br]vendime sigurie.

0:18:24.011,0:18:26.217
Kur këto shpërputhen,

0:18:26.217,0:18:27.897
keni dy mundësi.

0:18:27.897,0:18:30.225
Njëra, mund të rregulloni[br]ndjesitë e njerëzve,

0:18:30.225,0:18:32.245
duke joshur drejtpërdrejt ndjesitë.

0:18:32.245,0:18:34.690
Ky është manipulim, [br]por mund të funksionojë.

0:18:34.796,0:18:37.231
Rruga e dyta, më e ndershmja,

0:18:37.231,0:18:39.629
është të ndreqet vetë modeli.

0:18:40.228,0:18:42.956
Ndryshimet ndodhin ngadalë.

0:18:42.956,0:18:45.504
Debati mbi duhan-pirjen hëngri 40 vjet,

0:18:45.504,0:18:47.480
dhe ky qe një nga ata të lehtët.

0:18:49.043,0:18:51.762
Në disa raste kjo është e vështirë.

0:18:51.762,0:18:53.037
Por ama mendoj se

0:18:53.037,0:18:55.310
informacioni duket si[br]shpresa jonë më e mirë.

0:18:55.310,0:18:56.836
Ja ku ju gënjeva.

0:18:56.836,0:18:59.623
Ju kujtohet që thashë ndjesitë,[br]modeli, realiteti.

0:18:59.623,0:19:02.036
Thashë që realiteti nuk ndryshon.[br]Në fakt ndryshon.

0:19:02.036,0:19:03.917
Jetojmë në një botë teknologjike;

0:19:03.917,0:19:06.226
realiteti ndryshon gjithë kohës.

0:19:06.226,0:19:09.332
Pra mund të kishim - për herë[br]të parë për specien tonë -

0:19:09.332,0:19:13.170
ndjesitë që ndjekin modelin, ky në ndjekje[br]të realitetit, realiteti në ndryshim -

0:19:13.170,0:19:15.360
mundet të mos e arrijnë[br]kurrë njëri-tjetrin.

0:19:16.502,0:19:18.297
Këtë nuk e dimë.

0:19:18.870,0:19:21.330
Por në vështrim afatgjatë,

0:19:21.330,0:19:23.873
si ndjesitë, ashtu edhe[br]realiteti janë të rëndësishëm.

0:19:23.873,0:19:26.890
Dhe dua ta mbyll me dy histori[br]të shkurtra për ilustrim.

0:19:26.890,0:19:29.496
1982 - Nuk e di nëse u kujtohet njerëzve -

0:19:29.496,0:19:31.571
pati një epidemi të shkurtër

0:19:31.571,0:19:33.706
helmimi me Tylenol në Shtetet e Bashkuara.

0:19:33.706,0:19:36.767
Qe një ngjarje e tmerrshme.[br]Dikush mori një shishe Tylenol,

0:19:36.767,0:19:40.368
hodhi helm në të, e mbylli,[br]e vuri prapë në raft.

0:19:40.368,0:19:42.333
Dikush e bleu dhe vdiq.

0:19:42.333,0:19:43.982
Kjo i tmerroi njerëzit.

0:19:43.982,0:19:45.972
Pati disa imitime kopjace të kësaj.

0:19:45.972,0:19:48.988
Nuk pati ndonjë rrezik real,[br]por njerëzit qenë të trembur.

0:19:48.988,0:19:50.311
Dhe kështu u shpik

0:19:50.311,0:19:52.894
industria e taposjes hermetike të barnave.

0:19:52.894,0:19:55.101
Ato kapaçkat hermetike[br]prej këtij rasti lindën.

0:19:55.101,0:19:56.864
Është krejtësisht teatër me sigurinë.

0:19:56.864,0:19:59.984
Si detyrë shtëpie, mendoni 10 mënyra[br]se si ta nxirrni jashtë loje.

0:19:59.984,0:20:01.565
Një po jua jap unë, shiringa.

0:20:01.565,0:20:04.493
Por bëri që njerëzia të ndihej më mirë.

0:20:04.514,0:20:06.929
I bëri ndjesitë e tyre të sigurisë

0:20:06.929,0:20:09.192
të përputhen më tepër me realitetin.

0:20:09.192,0:20:12.466
Historia tjetër, ca vite më parë,[br]një shoqja ime lindi fëmijë.

0:20:12.466,0:20:13.921
I shkova për vizitë në spital.

0:20:13.921,0:20:16.095
Atje pashë se, sot, kur lind një fëmijë,

0:20:16.095,0:20:17.929
i vënë një byzylyk RFID foshnjës,

0:20:17.929,0:20:19.778
dhe një korrespondues lehonës,

0:20:19.778,0:20:23.400
që, nëse dikush tjetër veç mëmës[br]e qit foshnjën nga shtëpia e lindjes,

0:20:23.400,0:20:24.340
zë e bie një alarm.

0:20:24.340,0:20:26.195
I thashë, "Punë e paqme.

0:20:26.195,0:20:28.118
Po vras mendjen se sa i përhapur

0:20:28.118,0:20:30.000
është rrëmbimi i foshnjave në spitale."

0:20:30.000,0:20:31.802
Kthehem në shtëpi, dhe zë e kërkoj.

0:20:31.802,0:20:34.206
Në thelb nuk ndodh kurrë.

0:20:34.206,0:20:36.000
Por po ta mendoni,

0:20:36.000,0:20:38.000
po të jeni i spitalit,

0:20:38.000,0:20:40.180
dhe keni nevojë t’ia merrni[br]për pak foshnjën nënës,

0:20:40.180,0:20:41.970
jashtë dhomës, për të bërë ca teste,

0:20:41.970,0:20:44.130
më mirë të luani një teatër[br]të bukur sigurie,

0:20:44.130,0:20:46.000
përndryshe jua shkurton duart.

0:20:46.000,0:20:48.000
(Të qeshura)

0:20:48.000,0:20:49.910
Pra ka rëndësi për ne,

0:20:49.910,0:20:52.000
për ne që merremi me[br]konceptimin e sigurisë,

0:20:52.000,0:20:55.000
që kontrollojmë rregulla sigurie,

0:20:55.000,0:20:57.000
ose vëzhgojmë rregullat publike

0:20:57.000,0:20:59.000
nga kënde që prekin sigurinë.

0:20:59.000,0:21:02.000
S’është thjesht realiteti,[br]janë ndjesitë dhe realiteti.

0:21:02.000,0:21:04.000
Ajo që ka rëndësi është

0:21:04.000,0:21:05.910
që këto të jenë thuajse të njëjta.

0:21:05.910,0:21:09.120
Është e rëndësishme që, nëse ndjesitë[br]tona përputhen me realitetin,

0:21:09.120,0:21:10.960
të marrim vendime sigurie më të mira.

0:21:10.960,0:21:12.000
Ju falemnderit.

0:21:12.000,0:21:13.525
(Duartrokitje)