0:00:07.034,0:00:09.594
Nim nastały imperia i dynastie,

0:00:09.594,0:00:11.764
ceramika i pismo,

0:00:11.764,0:00:14.304
narzędzia i oręż z metalu

0:00:14.304,0:00:16.094
- istniał ser.

0:00:16.094,0:00:18.974
Już 8000 lat p.n.e.

0:00:18.974,0:00:22.654
pierwsi neolityczni rolnicy żyjący[br]na obszarze Żyznego Półksiężyca

0:00:22.704,0:00:25.454
dali początek serowarstwu,

0:00:25.454,0:00:28.744
tradycji równie starej [br]jak sama cywilizacja.

0:00:28.744,0:00:33.014
Powstanie rolnictwa doprowadziło[br]do udomowienia owiec i kóz,

0:00:33.014,0:00:35.680
z których starożytni rolnicy[br]pozyskiwali mleko.

0:00:35.680,0:00:39.400
Pozostawione w cieple na kilka godzin,

0:00:39.400,0:00:41.900
świeże mleko zaczynało kwaśnieć.

0:00:41.900,0:00:44.110
Pod wpływem kwasu mlekowego

0:00:44.110,0:00:47.580
białko ścinało się,[br]tworząc miękkie grudki.

0:00:47.580,0:00:50.550
Po odkryciu tego zaskakującego zjawiska

0:00:50.550,0:00:53.220
rolnicy zaczęli odsączać pozostałą ciecz,

0:00:53.220,0:00:54.870
zwaną później serwatką,

0:00:54.870,0:01:00.310
uznając "żółtawe bryłki" za jadalne.[br]

0:01:01.540,0:01:06.092
Grudki te, zwane twarogiem,[br]stały się fundamentem sera,

0:01:06.092,0:01:10.712
który w procesie starzenia,[br]prasowania i dojrzewania

0:01:10.712,0:01:14.162
przekształcał się[br]w rozmaite mleczne pyszności.

0:01:15.302,0:01:19.422
Odkrycie sera dało ludom neolitu[br]znacznie większą szansę na przetrwanie.

0:01:19.722,0:01:24.188
Mleko było bogate w niezbędne białko,[br]tłuszcze i minerały,

0:01:24.538,0:01:27.918
zawierało jednak dużą ilość laktozy

0:01:27.918,0:01:33.348
- cukru trudnego do strawienia[br]tak wtedy, jak i dziś.

0:01:33.368,0:01:36.828
Ser miał zalety odżywcze mleka

0:01:36.958,0:01:39.178
przy znacznie mniejszym udziale laktozy.

0:01:39.248,0:01:42.228
Dzięki temu, że nadaje się [br]do długiego składowania,

0:01:42.228,0:01:45.288
te niezbędne składniki odżywcze [br]mogły być spożywane

0:01:45.288,0:01:48.118
w czasie klęsk nieurodzaju [br]czy długich zim.

0:01:48.148,0:01:52.868
Fragmenty ceramiki znalezione w Turcji [br]i datowane na 7000 lat p.n.e.

0:01:52.890,0:01:57.440
wciąż zawierają wyraźne ślady sera[br]i masła, które w nich przechowywano.

0:01:57.440,0:01:58.850
U schyłku epoki brązu

0:01:58.860,0:02:01.780
ser był podstawowym towarem[br]handlu morskiego

0:02:01.780,0:02:04.190
na wschodzie Morza Śródziemnego.

0:02:04.230,0:02:07.830
W gęsto zaludnionych [br]miastach-państwach Mezopotamii

0:02:07.860,0:02:11.320
ser stał się ważną częścią [br]kulinariów i religii.

0:02:11.320,0:02:13.550
Jedno z najstarszych znanych pism

0:02:13.560,0:02:16.400
zawiera administracyjny rejestr[br]kontyngentów sera,

0:02:16.400,0:02:22.205
którego bogaty asortyment mógł [br]zaspokoić potrzeby całej Mezopotamii.

0:02:22.205,0:02:27.065
Rejestry znalezione na terenie Turcji[br]wspominają o podpuszczce.

0:02:27.095,0:02:31.335
Ten produkt uboczny[br]powstały w żołądkach pewnych ssaków

0:02:31.335,0:02:34.480
może przyspieszyć proces ścinania.

0:02:35.400,0:02:40.135
Substancja ta stała się [br]znana na całym świecie

0:02:40.145,0:02:44.015
i umożliwiła produkcję nowych,[br]twardszych gatunków sera.

0:02:44.175,0:02:48.035
Mimo iż wśród niektórych kultur[br]ten typ nabiału się nie przyjął,

0:02:48.035,0:02:52.975
wiele innych pokochało ser[br]i wzbogaciło go o lokalne wariacje.

0:02:54.125,0:02:56.775
Mongołowie używali mleka jaków[br]

0:02:56.775,0:03:00.415
do produkcji twardego,[br]suszonego w słońcu sera byaslag.

0:03:00.415,0:03:03.872
Egipcjanie wytwarzali [br]twarożek z koziego mleka,

0:03:03.872,0:03:07.372
wyciskając serwatkę trzcinowymi matami.

0:03:07.372,0:03:11.833
W Azji południowej mleko ścinano [br]różnymi kwasami spożywczymi,

0:03:11.833,0:03:14.643
takimi jak sok z cytryny, ocet czy jogurt,

0:03:14.663,0:03:16.073
po czym wieszano je,

0:03:16.073,0:03:18.183
by po wyschnięciu zmieniły się w paneer.

0:03:18.183,0:03:22.063
Ten delikatny ser można było[br]dodawać do curry i sosów

0:03:22.083,0:03:26.003
lub po prostu smażyć[br]jako szybkie wegetariańskie danie.

0:03:26.003,0:03:29.923
Grecy wytwarzali ser typu feta[br]moczony w solance,

0:03:29.923,0:03:34.403
wraz z twardszą odmianą podobną[br]do współczesnego pecorino romano.

0:03:34.403,0:03:37.303
Ser ten produkowany był na Sycylii

0:03:37.323,0:03:39.788
i wykorzystywany w kuchni[br]śródziemnomorskiej.

0:03:41.278,0:03:45.238
W czasach panowania Rzymu[br]"suchy ser" czyli "caseus aridus"

0:03:45.238,0:03:47.297
stał się podstawowym posiłkiem

0:03:47.297,0:03:49.627
dla blisko 500 000 żołnierzy

0:03:49.627,0:03:53.187
strzegących rozległych terenów imperium.

0:03:53.187,0:03:56.237
Gdy cesarstwo zachodniorzymskie upadło,

0:03:56.237,0:03:58.308
produkcja sera dalej ewoluowała

0:03:58.308,0:04:02.018
w majątkach ziemskich rozproszonych[br]po całej średniowiecznej Europie.

0:04:02.018,0:04:06.238
W setkach benedyktyńskich klasztorów

0:04:06.238,0:04:10.612
mnisi eksperymentowali[br]z przeróżnymi rodzajami mleka,

0:04:10.612,0:04:13.702
sposobami produkcji sera[br]i procesami starzenia,

0:04:13.702,0:04:16.862
którym zawdzięczamy wiele gatunków sera.

0:04:16.862,0:04:20.862
Parmezan, roquefort, munster,[br]sery szwajcarskie,

0:04:20.862,0:04:25.255
wszystkie były udoskonalane[br]przez duchownych serowarów.

0:04:25.885,0:04:29.745
W Alpach Szwajcarskich serowarstwo[br]odniosło szczególny sukces,

0:04:29.935,0:04:32.785
produkując niezliczoną ilość serów[br]z mleka krowiego.

0:04:32.785,0:04:34.737
Pod koniec XIV wieku

0:04:34.737,0:04:39.517
ser alpejski z Gruyere w Szwajcarii[br]stał się tak dochodowy,

0:04:39.517,0:04:43.137
że sąsiadujący kanton zaatakował Gruyere,

0:04:43.137,0:04:46.347
by przejąć kontrolę nad kwitnącym handlem.

0:04:46.347,0:04:49.307
Ser utrzymywał popularność[br]przez cały renesans,

0:04:49.307,0:04:54.327
rewolucja przemysłowa zaś przeniosła [br]jego produkcję z klasztorów do fabryk.

0:04:54.327,0:04:59.407
Dziś na świecie produkuje się mniej więcej[br]22 miliardy kg sera rocznie,

0:04:59.407,0:05:02.177
rozprowadzanego[br]i spożywanego na całym globie.

0:05:02.177,0:05:05.057
10 000 lat po jego wynalezieniu

0:05:05.057,0:05:10.577
rolnicy wciąż podążają śladem[br]swych neolitycznych przodków,

0:05:10.577,0:05:14.447
produkując jeden z najstarszych[br]przysmaków ludzkości.