0:00:01.458,0:00:05.792
Önünüzde bir evrimsel biyolog,

0:00:05.833,0:00:08.143
evrimsel biyoloji profesörü[br]olarak duruyorum.

0:00:08.167,0:00:12.134
Kulağa süslü bir unvan gibi geliyor.

0:00:13.208,0:00:17.664
Normalde birlikte konuşulmayan[br]iki konudan bahsedeceğim.

0:00:19.042,0:00:22.101
Piyasa ekonomisi ve mantarlar.

0:00:22.125,0:00:26.226
Mantar kelimesi tüm dünyada[br]farklı telaffuz ediliyor,

0:00:26.250,0:00:29.542
bu kelimenin nasıl söyleneceği hakkında[br]henüz bir uzlaşma yok.

0:00:30.958,0:00:35.066
Şimdi sizden bir piyasa ekonomisi[br]hayal etmenizi istiyorum.

0:00:36.000,0:00:39.643
Bu öyle bir piyasa ki 400 milyon yaşında,

0:00:39.667,0:00:45.066
o kadar yaygın ki dünyadaki [br]her ekosistemi yöneten,

0:00:45.500,0:00:51.106
milyonlarca tüccarı eş zamanlı olarak[br]birbirine bağlayacak kadar büyük

0:00:51.750,0:00:56.348
ve o kadar ısrarcı ki kitlesel [br]yok oluşlarda hayatta kalmış.

0:00:56.375,0:00:59.851
Hayal ettiğiniz o ekonomi burada, [br]şu an burnumuzun dibinde,

0:00:59.851,0:01:01.491
sadece siz göremiyorsunuz.

0:01:02.083,0:01:07.547
Bilişselliğe ve karar vermeye dayanan[br]insan ekonomilerinden farklı olarak

0:01:08.037,0:01:09.868
bu piyasadaki tüccarlar

0:01:09.868,0:01:14.686
düşünmeden dileniyor, ödünç alıyor,[br]çalıyor ve hile yapıyorlar.

0:01:15.292,0:01:20.131
Bitki kökleri, arbusküler kökmantarlar [br]tarafından gizlice kolonileştiriliyor.

0:01:20.375,0:01:23.851
Şimdi ise bu mantarlar, pamuk ipliğinden[br]bile daha ince filamentlerin

0:01:23.875,0:01:28.101
yer altındaki karmaşık [br]ağlarını oluşturuyor.

0:01:28.125,0:01:30.101
Bu mantarlardan birini takip ettiğimizde

0:01:30.125,0:01:32.958
birden fazla bitkiye aynı anda [br]bağlandığını görüyoruz.

0:01:33.792,0:01:39.459
Bu mantarı her bir kökü bir durak olan, [br]vasıtaları dolan ve boşalan

0:01:40.083,0:01:43.351
ve çok yoğun bir metro ağı [br]gibi düşünebilirsiniz.

0:01:43.375,0:01:49.844
Kabaca, tek bir toz içinde metrelerce [br]hatta kilometrelerce uzunluktalar.

0:01:50.570,0:02:00.530
Bir avuç toprakta 10 futbol sahası [br]genişliğinde ve her yerde bulunabiliyor.

0:02:01.192,0:02:04.638
Eğer bir ağacın, bir çalının, bir asmanın

0:02:04.638,0:02:09.726
hatta küçücük otun yanından bile geçseniz[br]bir kökmantar ağından geçmiş oluyorsunuz.

0:02:09.750,0:02:15.624
Yaklaşık tüm bitki türlerinin yüzde 80'i [br]bu kökmantarlarıyla ilişkili.

0:02:17.292,0:02:23.253
Peki mantarlarla kaplı bir kök[br]küresel ekonomimizi nasıl etkileyebilir?

0:02:23.833,0:02:26.983
Peki neden evrimsel biyolog olarak

0:02:26.983,0:02:30.408
hayatımın son 10 yılını[br]ekonomi terimlerini öğrenmeye adadım?

0:02:30.792,0:02:33.208
İlk olarak anlamamız gerekiyor ki

0:02:34.097,0:02:38.684
bitki ve mantar ortaklarının [br]yaptıkları ticaret anlaşmaları

0:02:38.708,0:02:42.937
bizim yaptıklarımıza şaşırtıcı [br]derecede benziyorlar.

0:02:43.047,0:02:45.583
Hatta belki daha da stratejikler.

0:02:45.583,0:02:51.289
Bitki ve mantar ortaklığında hisse [br]senetleri ve tahviller alınıp satılmaz.

0:02:51.750,0:02:54.184
Temel kaynaklar değiş tokuş edilir.

0:02:54.208,0:02:57.226
Mantarlar için bu şeker ve yağdır.

0:02:57.250,0:03:01.809
İhtiyaç duyduğu tüm karbonu ise [br]direkt olarak bitki ortağından alır.

0:03:01.833,0:03:07.143
Bir sürü karbon, hatta her yıl [br]yaklaşık 5 milyar ton karbon

0:03:07.167,0:03:11.034
bitkilerden bu metro ağına aktarılır.

0:03:11.708,0:03:16.684
Kökler ise azota ve fosfora ihtiyaç duyar.

0:03:16.708,0:03:23.509
Karbonlarını vererek ihtiyaç duydukları[br]tüm besin maddelerini bu ağdan alırlar.

0:03:24.750,0:03:30.354
Yani ticaret yapmak için mantarlar[br]ana bitkinin kök hücresine nüfuz eder

0:03:31.458,0:03:35.184
ve ''arbüskül'' adında[br]ufacık bir yapı oluşturur.

0:03:35.208,0:03:37.851
Arbüskül, Latincede ''küçük ağaç'' demek.

0:03:37.875,0:03:43.044
Şimdi bunu ticaret piyasasının [br]fiziksel borsası olarak düşünebilirsiniz.

0:03:43.500,0:03:46.684
Şu ana kadar gayet [br]uyumlu gözüküyor, değil mi?

0:03:46.708,0:03:51.549
birbirlerinin arkalarını kolluyorlar [br]ve her iki taraf da ihtiyacı olanı alıyor.

0:03:51.750,0:03:54.934
Fakat işte burada durup

0:03:54.958,0:03:59.851
evrimin ve doğal seçilimin[br]gücünü anlamamız gerekiyor.

0:03:59.875,0:04:04.934
Görüyorsunuz ki bu piyasada [br]amatörlere yer yok.

0:04:04.958,0:04:07.726
Doğru ticari stratejiyi geliştirmek

0:04:07.750,0:04:10.958
kimin yaşayacağını [br]ve kimin öleceğini belirliyor.

0:04:12.417,0:04:15.000
Ben strateji kelimesini kullanıyorum

0:04:16.083,0:04:19.559
ama tabii ki de bitki [br]ve mantarların beyinleri yok.

0:04:19.583,0:04:23.283
Onlar bu alışverişi yaparken bizim[br]düşünce olarak adlandırabileceğimiz

0:04:23.283,0:04:25.898
hiçbir şey kullanmıyorlar.

0:04:26.500,0:04:28.771
Fakat bilim insanı olarak

0:04:28.997,0:04:38.268
aslında organizma DNA'sına işlenen[br]davranışları, bazı koşulları, eylemleri

0:04:38.292,0:04:44.687
ve tutumları tanımlamak için stratejimiz [br]davranış terimlerini kullanmak.

0:04:46.458,0:04:49.226
Bu ticaret stratejilerini, [br]19 yaşında Panama'da,

0:04:49.250,0:04:54.849
tropik yağmur ormanlarında[br]yaşarken çalışmaya başladım.

0:04:55.375,0:05:01.518
O zamanlarda herkes yeryüzündeki[br]muazzam çeşitlilikle ilgileniyordu.

0:05:01.542,0:05:04.809
Bu muazzam çeşitlilik tropikal [br]yağmur ormanlarıydı.

0:05:04.833,0:05:08.476
Ama ben yer altındaki[br]karmaşıklıkla ilgilendim.

0:05:08.500,0:05:11.893
Ağların mevcut olduğunu[br]ve önemli olduğunu biliyorduk.

0:05:11.917,0:05:15.485
Tekrar ediyorum, önemli derken [br]gerçekten önemli olduğunu kastediyorum.

0:05:15.485,0:05:20.479
Çünkü yeryüzünde gördüğünüz her çeşit[br]bitki beslenmesinin temeli burası.

0:05:22.083,0:05:26.601
Fakat diğer yandan bu ağların[br]nasıl çalıştığını bilmiyorduk.

0:05:26.625,0:05:28.809
İşlevselliklerini bilmiyorduk.

0:05:28.833,0:05:33.893
Neden sadece belirli bitkiler[br]belirli mantarlarla etkileşime giriyordu?

0:05:33.917,0:05:36.601
Ne zaman ki kendi grubumu kurdum

0:05:36.625,0:05:39.768
işte o zaman bu ticari piyasayla [br]gerçekten oynamaya başlamıştık.

0:05:39.792,0:05:42.445
Görüyorsunuz ki [br]bu koşulları değiştirecektik.

0:05:42.445,0:05:45.893
Güneşte bitki yetiştirerek [br]iyi bir ticari ortaklık

0:05:45.917,0:05:49.408
ya da gölgede bitki yetiştirerek [br]kötü bir ticari ortaklık kurabilecektik.

0:05:49.408,0:05:52.226
Daha sonra bunları mantar [br]ağıyla birleştirecektik.

0:05:52.250,0:05:58.774
Ama mantarların iyi ve kötü ortakları[br]ayırt etmedeki istikrarı ile karşılaştık.

0:06:00.125,0:06:05.000
Ana bitkiye daha fazla karbon verebilmek[br]için daha fazla karbon ayıracaklardı.

0:06:06.042,0:06:10.469
Sonra ana bitkiye[br]iyi ve kötü mantar aşıladığımız

0:06:10.469,0:06:12.648
karşılıklı deneylere başladık.

0:06:12.667,0:06:16.833
Fakat bu iki ortağı [br]ayırmada da çok iyilerdi.

0:06:17.750,0:06:24.101
Elinizdeki şeyler yeni bir[br]piyasa kurmak için mükemmel koşullar.

0:06:24.125,0:06:26.018
Basit bir piyasa.

0:06:26.042,0:06:32.156
Basit ama her zaman daha iyi bir [br]partnerin tercih edildiği bir piyasa.

0:06:33.708,0:06:35.708
Fakat adil bir piyasa mı?

0:06:35.788,0:06:38.934
Şunu anlamaya hazır olun:

0:06:38.958,0:06:43.167
bitki ve mantarlarda tıpkı insanlar gibi [br]son derece fırsatçılar.

0:06:44.250,0:06:49.268
Mantarın bitki hücresine [br]nüfuz ettiği zaman

0:06:49.292,0:06:54.393
aslında bitkinin kendi beslenme sistemine [br]saldırdığına dair kanıtlarımız var.

0:06:54.417,0:07:00.146
Bu saldırıyı bitkinin topraktan besin [br]toplama yeteneğini bastırarak yapıyor.

0:07:00.625,0:07:05.240
Bu da bitkiyi mantara [br]bağımlı hale getiriyor.

0:07:05.270,0:07:12.253
Bu, bitkinin kendi kökünden beslenmek[br]için mantarı beslemek zorunda olduğu

0:07:13.033,0:07:15.703
bir çeşit zehirli bağımlılık.

0:07:16.333,0:07:21.934
Ayrıca mantarların besin fiyatlarını[br]şişirmekte iyi olduğu da biliniyor.

0:07:21.958,0:07:26.143
Bunu topraktan besin çıkartarak yapıyorlar

0:07:26.167,0:07:29.962
fakat sonrasında bunu [br]ana bitkiyle paylaşmak yerine

0:07:29.962,0:07:31.542
kendi ağlarında istifliyorlar.

0:07:31.542,0:07:37.042
Böylece bitkiler ve rakip mantarlar için[br]kullanılamaz hale getirmiş oluyorlar.

0:07:37.792,0:07:39.309
Yani temel ekonomi şu ki

0:07:39.333,0:07:43.476
kaynak kullanılabilirliği[br]azaldığında değer artıyor.

0:07:43.500,0:07:48.434
Bitkiler aynı miktarda kaynağa erişebilmek[br]için daha fazla ödemek zorunda kalıyor.

0:07:48.458,0:07:51.684
Fakat bunların hepsi [br]mantarların lehine değil.

0:07:51.708,0:07:54.976
Bitkiler de son derece[br]kurnaz olabiliyorlar.

0:07:55.000,0:08:00.719
Orkidelerin her zaman dünyadaki [br]en sinsi tür olduğunu düşünmüşümdür.

0:08:01.208,0:08:09.093
Bazı orkideler var ki bu ağ sistemine [br]aniden dalıyor ve tüm karbonu çalıyor.

0:08:09.833,0:08:14.268
Bu orkideler fotosentez yapmak için[br]yeşil yaprak bile üretmiyorlar.

0:08:14.292,0:08:15.643
Bembeyazlar.

0:08:15.667,0:08:19.079
Fotosentez yapmaktansa [br]bu ağ sistemine dalıp karbonu çalıyorlar

0:08:19.292,0:08:22.286
ve karşılığında bir şey vermiyorlar.

0:08:23.583,0:08:28.471
Bu tip parazitlerin insan ekonomisinde de[br]geliştiğini söyleyebiliriz.

0:08:28.958,0:08:34.183
Bu stratejileri çözmeye[br]başladığımızda yeni şeyler öğrendik.

0:08:34.792,0:08:40.101
İlk olarak bu sistemde [br]fedakarlığa yer yok.

0:08:40.125,0:08:42.018
Nazik bir ticari ortam yok.

0:08:42.042,0:08:47.714
Mantarların direkt olarak[br]kendileri yararlanmadıkları takdirde

0:08:47.838,0:08:55.806
çürüyen bitkilere yardımcı [br]olmadıklarını görüyoruz.

0:08:58.333,0:09:01.434
Bunun iyi veya kötü [br]olduğunu söylemiyorum.

0:09:02.877,0:09:06.000
İnsanların aksine mantarlar [br]kendi etiklerini sorgulamıyorlar.

0:09:06.340,0:09:09.596
Bir biyolog olarak mantarların planladığı

0:09:09.842,0:09:15.819
bu acımasız neoliberal piyasa [br]dinamiklerinin savunuculuğunu yapmıyorum.

0:09:18.000,0:09:19.750
Fakat bu ticari sistem,

0:09:21.250,0:09:23.775
trajedilerin doğal seçilimle şekillendiği,

0:09:24.833,0:09:31.034
etikten yoksun milyarlarca yıl boyunca[br]biliş tarafından kirletilmemiş,

0:09:31.042,0:09:36.815
sadece toplama ve çıkarma[br]işlemine dayandırılan

0:09:36.943,0:09:46.668
ekonominin neye benzediğine dair[br]bize bir ölçüt sunuyor.

0:09:47.292,0:09:49.809
Kıskançlık yok, kin yok.

0:09:49.833,0:09:51.708
Fakat umut ve neşe de yok.

0:09:52.820,0:09:56.613
İşte tam burada[br]en temel ticaret ilkelerinin

0:09:56.613,0:09:59.583
şifresini çözmede bir yol kat ettik.

0:09:59.583,0:10:02.726
Fakat biz bilim insanları[br]her zaman daha ileri gitmek isteriz.

0:10:02.750,0:10:07.500
Daha karmaşık ekonomik [br]ikilemlerle ilgileniriz.

0:10:08.417,0:10:12.500
Özellikle eşitsizliğin etkileriyle.

0:10:13.500,0:10:20.884
Eşitsizlik bugünün [br]ekonomisinde belirleyici bir faktör.

0:10:22.333,0:10:27.119
Fakat eşitsizliğin getirdiği zorluklar [br]sadece insanlara özgü değil.

0:10:27.500,0:10:31.268
İnsanlar olarak her şeyin sadece bize[br]özgü olduğunu düşünme eğilimindeyiz.

0:10:31.292,0:10:33.934
Fakat doğadaki tüm organizmalar

0:10:33.958,0:10:39.226
kaynağa erişmekte sınırsız [br]acımasızlıkla karşılaşıyorlar.

0:10:39.250,0:10:42.518
Metrelerce uzunluktaki [br]mantar nasıl olur da

0:10:42.542,0:10:47.434
aynı anda hem zengin hem zayıf[br]kanala maruz kaldığında

0:10:47.458,0:10:50.393
ticari stratejisini değiştirir?

0:10:50.417,0:10:51.684
Daha genel anlamda

0:10:51.708,0:10:55.530
doğadaki organizmalar, kaynak ulaşımında[br]bir belirsizlikle karşılaştıklarında

0:10:55.610,0:10:59.926
ticareti avantaj olarak [br]nasıl kullanabiliyorlar?

0:11:00.292,0:11:02.476
Size bir sır vereyim.

0:11:02.500,0:11:07.393
Yeraltı ticaretini çalışmak [br]son derece zor.

0:11:07.417,0:11:13.434
Nerede ve ne zaman önemli ticaret[br]anlaşmaları gerçekleştiğini göremezsiniz.

0:11:14.518,0:11:22.101
Bu yüzden kuantum noktaları denen[br]floresan nanopartikülleriyle

0:11:22.125,0:11:26.059
besinleri etiketleyebileceğimiz teknolojik[br]bir yöntem bulunmasına öncülük ettik.

0:11:26.083,0:11:30.997
Kuantum noktaları sayesinde [br]besinleri aydınlatabiliyorduk.

0:11:31.375,0:11:34.518
Bu sayede besinlerin mantar ağı [br]ve ana bitki içindeki

0:11:34.542,0:11:38.264
hareketlerini görsel olarak [br]takip edebiliyoruz.

0:11:39.125,0:11:42.768
Bu, görünmeyeni görebilmemizi sağladı.

0:11:42.792,0:11:48.101
Mantarların ana bitkilerle küçük ölçekte[br]nasıl pazarlık yaptıklarını araştırdık.

0:11:48.125,0:11:50.482
Eşitsizlik üzerine çalışabilmek için

0:11:50.482,0:11:53.648
bu yapay manzara karşısında[br]bolluk ve kıtlık yollarını taklit eden

0:11:53.648,0:11:58.665
floresan fosforun değişen[br]konsantrasyonları için

0:11:58.837,0:12:01.611
mantar ağına maruz kaldık.

0:12:02.458,0:12:05.583
Sonrasında mantar ticaretini [br]dikkatlice ölçtük.

0:12:07.167,0:12:08.750
İki şey keşfettik.

0:12:09.667,0:12:11.351
Bulduğumuz ilk şey

0:12:11.375,0:12:16.125
eşitsizliğin mantarları daha fazla ticaret[br]yapmak için teşvik etmesiydi.

0:12:17.333,0:12:22.059
''Teşvik etmek'', ''dürtmek'' [br]ya da ''zorlamak'' diyebilirim.

0:12:22.083,0:12:25.351
Fakat asıl önemli olan, kontrol[br]koşullarıyla karşılaştırıldığında

0:12:25.375,0:12:29.625
eşitsizlik daha yüksek ticaret [br]seviyeleri ile ilişkilendiriliyordu.

0:12:31.292,0:12:35.097
Bu önemliydi [br]çünkü doğada ticaret ortaklığı kurmanın

0:12:35.097,0:12:38.309
kaynaklara erişim belirsizliğinde

0:12:38.333,0:12:42.875
organizmalara yardımcı[br]olabileceğini ileri sürüyordu.

0:12:43.833,0:12:49.375
İkinci olarak fark ettik ki[br]mantarlar, eşitsizliğe maruz kaldığında

0:12:50.792,0:12:55.726
kaynaklarını ağın[br]zengin kanallarından alıp

0:12:55.750,0:12:59.373
etkin bir şekilde zayıf [br]kanallara taşıyorlardı.

0:12:59.917,0:13:03.496
Kanallar farklı renklerle aydınlatıldığı [br]için bunu görebiliyorduk.

0:13:04.500,0:13:09.000
İlk başta bu sonuç inanılmaz[br]derecede şaşırtıcıydı.

0:13:10.042,0:13:13.893
Zayıf halkaya ''yardım etmek'' [br]için mi böyle yapıyorlardı?

0:13:13.917,0:13:19.768
Hayır, mantarların kaynakları önce talebin[br]fazla olduğu kanala taşıyarak

0:13:19.792,0:13:22.351
daha fazla kazandıklarını öğrendik.

0:13:22.375,0:13:28.726
Basit bir şekilde ağ içindeki yerleşmeleri[br]değiştirerek ticaret yapıyorlardı.

0:13:28.750,0:13:32.083
Bu kaynakların değerini[br]manipüle edebiliyordu.

0:13:33.375,0:13:39.601
Bu bizi bilginin nasıl paylaşıldığını[br]daha derin incelemeye yönlendirmişti.

0:13:39.625,0:13:43.563
Bu, bilinçten yoksun bir organizmanın

0:13:43.563,0:13:47.529
üstün ya da en azından orta seviye[br]bilgeliğini ileri sürmüştü.

0:13:48.625,0:13:54.018
Bir mantar nasıl olur da ağındaki[br]piyasa koşullarını hissedip

0:13:54.042,0:13:58.059
sonrasında nerede ve ne zaman[br]ticaret yapacağını hesaplayabilir?

0:13:58.083,0:14:02.643
Bu yüzden bilgiye,[br]ağ boyunca nasıl paylaşıldığına

0:14:02.667,0:14:05.892
ve mantarların ipuçlarını nasıl [br]birleştirdiğine bakmak istedik.

0:14:07.208,0:14:12.601
Bunu yapabilmek için daha derine dalmalı

0:14:12.625,0:14:14.995
ve ağdan daha yüksek [br]çözünürlük elde etmelisiniz.

0:14:15.375,0:14:19.768
Mantar ipliklerinin içindeki karmaşık [br]akışları incelemeye başladık.

0:14:19.792,0:14:22.056
O an gördüğümüz şey,

0:14:22.170,0:14:27.775
üzerinde hücresel içeriklerin [br]hareket ettiği canlı bir mantar ağıydı.

0:14:28.125,0:14:30.059
Bu akış gerçek zamanlı gerçekleşiyor

0:14:30.083,0:14:33.178
bu yüzden sol üst köşede [br]zaman göstergesini görebilirsiniz.

0:14:33.178,0:14:36.137
Şu anda gerçekleşiyor[br]yani hızlandırılmış bir video değil.

0:14:36.137,0:14:38.395
Tam da şu an burnumuzun [br]dibinde gerçekleşiyor.

0:14:38.395,0:14:40.934
Dikkatinizi çekmek[br]istediğim bir iki şey var.

0:14:40.958,0:14:45.139
Bu akış hızlanıyor, yavaşlıyor[br]ve yön değiştiriyor.

0:14:45.583,0:14:48.351
Bu yüzden bu sıralar[br]biyofizikçiler ile birlikte

0:14:48.375,0:14:51.768
gördüğünüz karmaşık sistemi parçalara [br]ayırıp incelemeye çalışıyoruz.

0:14:51.792,0:14:55.768
Bilgiyi paylaşıp işlemek [br]ve ticari kararlar almak için

0:14:55.792,0:15:00.164
mantarlar bu karmaşık akış[br]modellerini nasıl kullanıyorlar?

0:15:01.875,0:15:07.292
Mantarlar ticari hesaplamalarda [br]bizden daha mı iyiler?

0:15:08.250,0:15:12.226
Tam da bu noktada olanaklarımız dahilinde[br]doğadan modeller ödünç almalıyız.

0:15:12.250,0:15:15.559
Saniyelik zaman diliminde[br]kârlı bir ticaret yapabilmemiz için

0:15:15.583,0:15:20.184
bilgisayar algoritmalarına giderek[br]daha fazla güveniyoruz.

0:15:20.208,0:15:23.768
Fakat bilgisayar algoritmaları [br]ve mantarların her ikisi de

0:15:23.792,0:15:27.583
benzer şekilde bilişsel olmayan [br]yollarla çalışırlar.

0:15:28.875,0:15:32.101
Mantarlar yaşayan birer makina.

0:15:32.125,0:15:37.825
Bu iki ticari stratejiyi karşılaştırır[br]ve rekabet ettirirsek ne olur?

0:15:38.625,0:15:40.180
Kim kazanır?

0:15:40.240,0:15:43.476
Dinozorlar öncesinden beri[br]yeryüzünde olan

0:15:43.500,0:15:48.851
bu ufacık kapitalistler mi kazanır?

0:15:48.875,0:15:50.708
Ben paramı mantarlara yatırıyorum.

0:15:51.417,0:15:52.684
Teşekkür ederim.

0:15:52.708,0:15:56.000
(Alkış)